Темир джол

Темир джол улоу — темир неда башха металл джолну юсюнде джюклени эмда пассажирлени ташыгъан улоу.

Темир джол

Great Central Railway джолда GWR 5101 темир бугъа тартхан ретро-поезд

Темир джол ангылам, рельс бла тёшелген, эмда юсюнде рельсалы улоу амалланы джюрюген джолну айгъакълайды. Темир джол бир неда талай джолдан къуралыргъа боллукъду. Темир джолла электрикалы, дизелли, турбиналы, бухарлы неда къатыш тартыуу бла болургъа боладыла. Аны тышында энчи тишли темир джол да болады. Темир джолланы асламысы блы сигнализация бла джарашдырадыла, электрикалы тартыудагъыланы уа контакт система бла да. Темир джолланы джюк неда пассажир ташыууну нюзюрюне кёре джамагъат хайырланнган, индустрия темир джолгъа (предприятиеле бла организациялагъа келген джолла) эмда шахар темир джоллагъа юлешедиле (метрополитен бла трамвай).

Темир джол деген термин пассажирле бла джюклениу ташыгъан улоу темир джол системаны да белгилейди.

Эресейде 2006 джылгъа темир джолланы узунлугъу 85 000 км, трамвай джолланы — 2800 км, метрополитенни — 440 км болгъанды. Бизни къралда эм уллу темирджол компаниягъа «Россия темир джолла» ачыкъ акционер джамагъат саналады. Метрополитенлени эм уллусу Москвадады, трамвай джолланы эм узуну Санкт-Петербургдады. КъЧР-де темир джол иги айнымгъанды. Республиканы ичи бла эки бутакъ барды - Невинномысск-Джёгетей, эмда бусагъатда ишлегемен Щедок-Курджиново. Эки бутакъ да электрикасызды.

Джылыу бла тартхан темир бугъа (солда) эмда электрика бла тартхан темир бугъа (онгда).

Темир джолланы джаратылыб башлагъанлары XIX ёмюрню башына келеди. Биринчи джолла Уллу Британияда, Бельгияда эм Францияда къурулгъанды.

Темир джолну кеси

Темир джолну кеси огъары эмда тёбен къурулушдан къуралгъан къыйын конструкцияды.

Баш къурулушха рельсле, шпалала, рельс бегитиучюле, балласт призмала саналадыла. Тёбен къурулушха джер къалау эмда джасалгъан къурулушла (кёпюрле, быргъыла эмда башхала) саналадыла.

Ташыгъан состав

Ташыгъан состав талай тюрлюге юлешинеди: тартыучу — локомотивле (тепловозла, электровозла, паровозла, электропоездле, дизель-поездле), тартмаучу — вагонла (пассажир, джюк), эмда энчи кеси тартха ташыгъан состав.

Поезд — бир неда талай ишлеген локомотивге джегилген вагон къурамды.

Бир къауум къралланы темир джолларыны узунлугъу

Бир къауум къраллада темир джолланы узунлугъу азайыб барады, сёз ючюн АБШ-да 1920 джылда 400 000 км. темир джолдан аслам болгъанды, энди уа 200 000 чакълы бирди.

Темир джолларыны узунлугъу 10 000 километрден аслам болгъан къралланы списогу:

№	Кърал	Т/дж. узунлугъу (км)	Джабыууну къалынлыгъы
	Бютеу дуния	1 134 429
1	АБШ	226 427	23,79
2	Россия	87 157	5,10
3	КъХР	77 834	8,11
4	Индия	63 327	19,26
5	Канада	46 688	4,68
6	Германия	41 896	117,35
7	Австралия	37 855
8	Аргентина	31 409
9	Франция	29 213	53,40
10	Бразилия	28 857
11	Япония	23 506	62,21
12	Польша	22 314	71,36
13	Украина	21 655	35,87
14	КъАР	20 872
15	Италия	19 729	65,49
16	Мексика	17 516	8,88
17	Уллу Британия	16 454	67,21
18	Испания	15 288	30,74
19	Къазакъстан	13 700
20	Швеция	11 633	25,85
21	Румыния	10 788	45,42

Къайнакъ: CIA World Factbook.

Темир джол байлашыуну максимал терклиги

Россия (cостав Сапсан): Москва – Санкт-Петербург — 250 км/сгъ, Москва - Тёбен Новгород - 160 км/сгъ, Санкт-Петербург - Хельсинки - 200 км/сгъ
Тайвань: Тайбэй – Гаосюн, Тайвань мийик теркликли темир джол (THSR) — 300 км/сгъ
Къытай: Ухань – Гуанчжоу — 350 км/сгъ,
Япония: Токио – Осака — 276 км/сгъ (план Токио - Нагоя — 500 км/сгъ)
Къыбыла Корея: Сеул – Тэджон (Daejon) — 430 км/сгъ
Франция: Париж – Лион, Марсель, Страсбург — 320 км/сгъ
Германия: Франкфурт/М. - Кёльн, Мюнхен - Нюрнберг — 300 км/сгъ
Италия: Рим – Неаполь — 300 км/сгъ
Испания: Мадрид – Барселона — 350 км/сгъ
уллу Британия-Бельгия: Лондон – Брюссель — 300 км/сгъ
Тюрк: Анкара – Стампыл — 300 км/сгъ