Arquitectura do Renacemento

Palacio Medici Riccardi, de Michelozzo, Florencia, 1444. Exemplo de palacio florentino.

Vila Farnesina, Baldassarre Peruzzi, 1511. Exemplo de vila renacentista.

Vila Capra, Andrea Palladio, 1566. Exemplo de arquitectura palladiana.

Arquitectura do Renacemento ou renacentista é aquela deseñada e construída durante o período artístico do Renacemento europeo, que abarcou os séculos XV e XVI, aínda que hai quen xa non considera propiamente renacentista a arte e arquitectura posterior ao saqueo de Roma. Caracterízase por ser un momento de ruptura na historia da arquitectura, en especial con respecto ao estilo arquitectónico previo: o gótico; mentres que, pola contra, busca a súa inspiración nunha interpretación propia da arte clásico, en particular na súa vertente arquitectónica, que se consideraba modelo perfecto das Belas Artes.

Produciu innovacións en diferentes esferas: tanto nos medios de produción (técnicas de construción e materiais construtivos) como na linguaxe arquitectónica, que se plasmaron nunha adecuada e completa teorización.

Outra das notas que caracteriza este movemento é a nova actitude dos arquitectos, que pasaron do anonimato do artesán a unha nova concepción da profesionalidade, marcando en cada obra o seu estilo persoal: considerábanse, e acabaron por conseguir esa consideración social, artistas interdisciplinares e humanistas, como correspondía á concepción integral do humanismo renacentista. Coñecemos pouco dos mestres de obras románicos e dos atrevidos arquitectos das grandes catedrais góticas; mentres que non só as grandes obras renacentistas, senón moitos pequenos edificios ou mesmo meros proxectos, foron coidadosamente documentados desde as súas orixes, e obxecto do estudo de tratadistas contemporáneos.

O espírito renacentista trata de evocar as calidades intrínsecas do ser humano. A idea de progreso do home - científico, espiritual, social - faise un obxectivo importante para o período. A antigüidade clásica redescoberta e o humanismo xorden como unha guía para a nova visión de mundo que se manifesta nos artistas do período.

A cultura renacentista móstrase multi-disciplinar e inter-disciplinar. O que lle importa ao home renacentista é o culto ao coñecemento e á razón, non habendo para el separación entre as ciencias e as artes. Esa cultura mostrouse un campo fértil para o desenvolvemento da Arquitectura dese tempo.

A arquitectura renacentista mostrouse clásica, pero non pretendeu ser neoclásica, no senso de volver ser soamente clásica. Co descubrimento dos antigos tratados (incompletos) da arquitectura clásica (de entre os cales, o máis importante foi De Architectura de Vitruvio, base para o tratado De re aedificatoria de Alberti), deuse marxe a unha nova interpretación daquela arquitectura e da súa aplicación aos novos tempos. Os coñecementos construtivos obtidos durante o período medieval (como o control das diferentes cúpulas e arcadas) foron aplicados de xeitos novos, incorporando os elementos da linguaxe clásica.

O descubrimento da perspectiva é un aspecto importante para entender o período (especialmente o da perspectiva cónica): a idea de infinito relacionada co concepto do punto de fuga, foi profusamente utilizada como ferramenta escénica na concepción espacial daqueles arquitectos. A perspectiva representou un novo xeito de entender o espazo como algo universal, comprensible e controlable mediante a razón. O debuxo fíxose o principal medio de deseño arquitectónico, alén dun apoio fundamental para a escultura e outras artes, e un feito fundamental para que xurda a figura do arquitecto singular (concepción moi diferente da colectiva dos mestres de obra medievais). Os novos métodos de deseñar proxectos influíron na concepción espacial dos edificios, xa que as percepcións visuais podían ser controladas e salientadas desde puntos de vista específicos. Poder representar fielmente a realidade mediante a perspectiva non se limitou a só describir as experiencias coñecidas, senón tamén a anticipalas posibilitando proxectar imaxes de características realistas.

Entre os principais arquitectos do Renacemento inclúense Vignola, Alberti, Brunelleschi e Miguel Anxo.

Períodos

A historia da arquitectura do Renacemento, como este mesmo período considerado en xeral, acostuma a se dividir en dous grandes períodos denominados en italiano polo número das centenas dos anos:

• Quattrocento ou século XV, o Renacemento temperán, momento en que se destacan as figuras de Filippo Brunelleschi e Leon Battista Alberti. É unha arquitectura que aspira ao Clasicismo e que pón os puntais teóricos da canonización do estilo, que caracterizará ao período seguinte.
• Cinquecento ou século XVI, á súa vez dividido en dúas fases:
  • Fase de cumio ou madurez: o Renacemento medio, pleno ou Alto Renacemento, que cobre o primeiro cuarto do século XVI (até o saco de Roma de 1527). Durante ese período, os principais arquitectos italianos interviron nos distintos proxectos do inicio das obras da basílica de San Pedro (Donato Bramante, Rafael Sanzio, Antonio dá Sangallo o Mozo e posteriormente Miguel Anxo).
  • Fase do manierismo: o Renacemento tardío ou Baixo Renacemento, desde mediados do século XVI até o comezo do século XVII (en que se inicia a arquitectura barroca). Nesta fase, seguindo a maniera de Miguel Anxo Buonarroti, as individualidades dos arquitectos comezan a imporse ao proxecto teórico clásico. Destacan mestres como Giulio Romano, Jacopo Vignola, Giorgio Vasari, Giacomo della Porta ou Andrea Palladio.

Características xerais da arquitectura do Renacemento

Fundamentos xerais do Renacemento

A Escola de Atenas, unha das escenas das Estancias Vaticanas de Rafael Sanzio (1512-1514) é unha obra que mostra a relación do Renacemento co Humanismo e o Clasicismo. Nunha contorna arquitectónica inspirada nas obras da Basílica de San Pedro en que o propio Rafael interveu, aparecen retratados, encarnando os sabios gregos, moitos dos arquitectos e artistas contemporáneos.

Artigo principal: Renacemento.

A Arquitectura do Renacemento estivo bastante relacionada cunha visión do mundo durante ese período sostida en dous alicerces esenciais: o clasicismo e o humanismo.

Hai que destacar que os ideais e valores renacentistas non puideron xurdir totalmente desvinculados do acervo medieval que lle precedeu, con todo, os conceptos que subxacen a este estilo arquitectónico construíronse sobre a consciente e efectiva ruptura da produción artística da Idade Media, en especial do estilo gótico.

Pódense analizar as seguintes características xerais:

• Procura do ideal clásico: a través do clasicismo, os homes do Renacemento miraban cara ao mundo grecorromano como modelo para a súa sociedade contemporánea, buscando aplicar na realidade material cotiá aquilo que consideraban que pertencía a un mundo máis idílico que real. Neste sentido, a arquitectura, en especial, tentou concretar conceptos clásicos como a beleza, xurdindo así a teorización e ordenación do movemento, fundamentado na arquitectura clásica grega e romana.

• Visión profana sobre temas relixiosos: os valores clásicos, desde o punto de vista do cristianismo, de enorme influencia neste período (tendo en conta que o Renacemento xorde en Italia, onde a presenza da Igrexa católica foi decisiva para a arte), eran considerados pagáns e de carácter pecaminoso.

• Influencia da natureza: a natureza era vista como a creación suprema da obra de Deus e o elemento máis próximo á perfección (outro dos ideais que había que buscar a través da estética clásica). Así, pásase da procura da inspiración na natureza, á inspiración nas formas e xeometrías da propia natureza, tal como propoñen os clásicos, converténdose isto nun valor autónomo.

• Antropocentrismo e humanismo: ademais da natureza como creación perfecta, vólvese a mirada ao ser humano: déixase atrás o teocentrismo medieval para entrar no antropocentrismo. O home analízase, no canto de como ser creado a imaxe e semellanza de Deus, como medida e referencia do Universo. Así, será o obxecto central da manifestación artística, cunha importancia aínda maior que durante a Antigüidade clásica.

A importancia da perspectiva

Praza do Capitolio, en Roma, deseñada por Miguel Anxo, exemplo de espazo perspectivo.

Un dato importante na definición da espacialidade do Renacemento é a incorporación da perspectiva como instrumento do proxecto arquitectónico e a noción de deseño como forma de coñecemento.

A principal ruptura co espazo medieval prodúcese no momento en que os arquitectos do Renacemento pasan a deseñar nos seus edificios un desenvolvemento no que as regras do deseño son facilmente asimilables polos usuarios do mesmo. A partir dunha análise obxectiva do espazo, presidido por un certo sentido empírico, chegan a conclusións que imporán o propio ritmo do edificio e a súa contorna.

O dominio da linguaxe clásica, para facer chegar estes efectos útiles nos edificios, fai posible o estudo da perspectiva. Como resultado, xorde unha arquitectura inserida nun espazo perspectivo, integralmente aprehendido polo observador e cuxas relacións proporcionais se mostran de forma analítica e obxectiva.

Estas novas relacións espaciais son especialmente evidentes comparadas co espazo presente nas catedrais góticas. Nelas, a intención arquitectónica é que o observador, desde o momento en que entra no edificio, sexa dominado polo espazo e instintivamente alce a súa mirada cara á cima, procurando así un movemento ascendente en busca da figura de Deus. Noutras palabras, toda monumentalidade deste espazo gótico ten unha función, entre outras, que é posuír a vontade do individuo e determinar os seus desexos, a función da súa estancia e o uso do edificio. No espazo renacentista, a intención é xustamente a contraria: o edificio non domina ao individuo, senón que este reflexiona sobre a súa espacialidade e manéxaa. Trasládase o concepto dunha arquitectura á medida de Deus á dunha á medida do home.

A tratadística renacentista

Inspiración vitruviana

Leonardo dá Vinci foi un dos artistas que se inspiraron en Vitruvio. Este deseño, o Home de Vitruvio é a interpretación de Leonardo para as regras de proporción definidas por Vitruvio nos seus Dez libros de arquitectura.

A recuperación do ideario da arquitectura clásica, introducida pola cultura do Renacemento, debeu necesariamente transcender da mera observación da realidade. A arquitectura producida polos artistas renacentistas, humanistas en xeral, procuraban manter unha imaxe erudita e literaria, máis aló da mera reprodución das ruínas grecorromanas. Os arquitectos creaban sempre en busca dun modelo ideal, en detrimento dos modelos existentes (con gran número de ruínas en especial en Italia). Estes modelos ideais ou idealizados foron sistematizados e plasmados de forma teórica, no que dará orixe aos tratados de Arquitectura clásica da época.

Sen dúbida, para a creación do modelo teórico, a observación das ruínas foi a inspiración predominante dos primeiros arquitectos renacentistas italianos, mais a medida que o Renacemento evolucionaba, os estudosos pasarán, sistematicamente, de ofrecer ou recuperar os canons e obras técnicas do clasicismo a redactar os seus propios tratados do estilo, que aínda que baseados no clasicismo, chegan a ser efectivamente anti-clásicos.

É destacábel para a formación da tratadística renacentista a preservación dos dez libros de De Architectura do arquitecto romano Marco Vitruvio, do século I a. C., básicos para a difusión das ideas de canon e orde. Este foi o único tratado do período clásico que sobreviviu tras a caída de Roma, durante a Idade Media, sendo copiado e conservado, de forma fragmentaria en xeral, nas bibliotecas dos mosteiros. Por iso, a medida que os volumes eran copiados e traducidos, os deseños e debuxos que compuñan os tratados foron perdéndose, polo que o contido do tratado converteuse co paso do tempo en confuso e en ocasións, contraditorio. Por este motivo, gran parte do esforzo dos tratadistas renacentistas sería o recuperar o contido perdido, chegando para o seu consumación a aventurar patróns que de ningún xeito existían no texto orixinal.

O tratado vitruviano, como único grande referente teórico da arquitectura clásica, e pesar da súa carencia de contido, serviu de base para todos os principais estudos realizados polo Renacemento. Por exemplo, un traballo nitidamente derivado do vitruviano son os dez libros de Alberti, coñecidos como De re aedificatoria.

Os tratados e a posición social do arquitecto

A procura do ordenamento clásico na tratadística do período. Esta imaxe forma parte dun tratado de Jacopo Vignola (As regras das cinco ordes da Arquitectura).

Xunto á inspiración vitruviana, un elemento que vai caracterizar os principais tratados renacentistas (especialmente aqueles que foron redactados nos primeiros momentos do Renacemento) é o feito de que os seus autores procuraban, en ocasións cunha preocupación maior que o afán investigador, situar o arquitecto como unha figura tipicamente pertencente á elite fundamental en calquera estrutura social. Tal determinación en canto á profesión non é, claramente un caso de mero «corporativismo» daqueles tratadistas, senón un fenómeno que está absolutamente ligado á ascensión social que o artesán convertido a artista sofre, mesmo sen chegar aos niveis que acadan no Romanticismo (véxase nas próximas seccións para unha análise máis profunda desta situación). Neste sentido, os tratados serven de modo efectivo como medios de propaganda do novo profesional, en oposición á visión tradicional (que asociaba inexorablemente o arquitecto ás actividades manuais e por tanto, populares e anti-intelectuais). A constatación desta modificación na categoría dos arquitectos como artistas nobres e intelectuais, diferente dos «meros artesáns de orixe popular» tamén se evidencia cando se verifica para quen estaban escritos estes tratados: en xeral, eran dedicados á nobreza (ou un nobre en particular), posuían un estilo refinado e abordaban cuestións directamente de interese público dos príncipes que compuñan a estrutura política italiana.

A pesar de que a arquitectura romana tamén se preocupou desta cuestión (o tratado vitruviano resalta este dato, visto que estaba concibido como unha carta dirixida ao emperador), a manifestación deste desexo de afirmación social por parte dos arquitectos renacentistas é un elemento novo deste período cando se compara coa forma de produción artística medieval. Esta caracterizábase pola creación colectiva (e anónima, por excelencia) e dominada pola cultura do saber fazer. Os tratados formalizan o desexo do home renacentista de manifestarse como individuo ante o mundo e colaborador necesario para contextualizar a Arquitectura como disciplina académica.

Toda esta teoría fíxase claramente na xa citada obra albertiana De re aedificatoria. Nela, Alberti expresa esta nova visión do arquitecto cando declara categoricamente que "o arquitecto é o brazo do príncipe". Retoma a interpretación vitruviana da arquitectura e afirma que esta non se limita á mera construción, porque a verdadeira arquitectura está dotada de virtude, concepto clásico asociado ao dominio dos homes. Se a Arquitectura é virtuosa, naturalmente serve como peza do xogo político, xa que tal dominio dos homes forma parte da formulación da política clásica (fundada na idea de cidade como lugar de convivencia e xerme da política). En conclusión, o estudo rigoroso que fan das ordes arquitectónicas clásicas está sempre, segundo a súa concepción, ligado a esta característica virtuosa da arquitectura. A estética do Renacemento é, por tanto, tamén un reflexo dun determinado pensamento político.

Historia da arquitectura renacentista

Santa Maria della Consolazione en Todi: típica igrexa de planta central, tipoloxía estendida no Renacemento.

Santa Maria della Consolazione en Todi (1508-1607). Exemplo de igrexa de planta central. Traballaron nela Cola dá Caprarola, Antonio dá Sangallo o Mozo, Baldassarre Peruzzi, Galeazzo Alessi, Michele Sanmicheli, Jacopo Vignola e Ippolito Scalza.

A arquitectura renacentista desenvólvese a partir do século XV principalmente en Italia. É común atribuír o lugar de xénese á cidade italiana de Florencia, cidade onde o gótico apenas penetrara, no momento da construción da cúpula da catedral de Santa María do Fiore proxectada por Filippo Brunelleschi. Tal episodio non só é un mero cambio no perfil estilístico que predominaba no escenario arquitectónico florentino, senón a demostración clara da ruptura que viría posteriormente na propia forma de producir a arquitectura, abrindo camiño para non só redescubrir o clasicismo, senón tamén para a promoción da tratadística e unha teorización inédita sobre o tema. Son moitos os estudosos que afirman que Brunelleschi construíu, de feito, non só unha cúpula, senón o concepto dun novo tipo de arquitecto: altera as regras da construción civil iniciando un proceso que, gradualmente, separará ao proxectista do construtor.

Un feito a destacar na produción de Brunelleschi é que se manifesta máis importancia no campo da construción que no do estilo. Asimílase isto cando se observa a obra no seu conxunto, percibíndose que, a pesar de querer seguir a canonización clásica, prodúcese un edificio que non é completamente comprometido con devanditas regras clásicas. Isto é causado pola carencia do arquitecto de coñecemento profundo das normas clásicas, ao que accedía máis pola observación das ruínas romanas existentes que polo estudo dos tratados.

Así mesmo, Brunelleschi inicia unha tradición que separa ao arquitecto dos antigos gremios medievais (tamén chamados corporacións, guildas ou mesteirais) e cuxa profesionalización é cada vez máis patente na época, afirmándose como intelectuais afastados da construción propiamente dita. Moitos críticos que analizan o fenómeno desde unha óptica marxista identifican aquí o momento no que a incipiente burguesía toma das clases populares o dominio dos medios de produción (deixando estas de poder construír e pasarán a poder deseñar), posibilitando así un proceso de explotación do proletariado polo capital, que se intensificará durante a Revolución industrial.

Momento inicial: a cúpula de Santa María do Fiore

Artigo principal: Santa María del Fiore.

Vistas de Florencia, un dos centros do Renacemento

Comeza o Renacemento na Arquitectura: cúpula do Duomo de Santa María del Fiore.

A catedral de Santa María do Fiore, Florencia, foi inicialmente executada en estilo tardo-románico, pero a súa construción durou varias xeracións (foi iniciada en 1296 e á morte de Brunelleschi, en 1446, aínda non se concluíra). Non foi un edificio proxectado: o seu deseño e a súa construción armáronse de forma paralela. Aínda que existía un plano xeral para a súa forma e distribución interna, os detalles construtivos, segundo era corrente na práctica edificativa medieval, ían sendo resoltos a medida que avanzaba a construción, na propia obra. Por tanto, a pesar de que a necesidade de construír unha grande cúpula sobre un determinado punto da igrexa preexistía, a forma da mesma non fora decidida previamente. Cando chegou o momento de erixila, os artesáns florentinos atopáronse cun van de 40 metros, imposible de cubrir coas técnicas construtivas tradicionais.

A solución atopada en 1418, cando a República de Florencia xa mostraba claras intencións de manifestar o seu poder económico na arquitectura da cidade —co que a catedral se converteu, por tanto, case nun cartón de visita—, foi promover unha especie de concurso de ideas para a conclusión do templo, que levaba, está claro, a solución ao problema da cúpula. Filippo Brunelleschi, que era, na época, un artesán relativamente recoñecido, aceptou o desafío. Decidiu, para iso, viaxar a Roma en busca de inspiración. Roma, nese período, era o lugar do mundo no que as ruínas da Antigüidade clásica eran máis visibles, case integradas na paisaxe. A principal fonte de inspiración para Brunelleschi foi o Panteón de Agripa: unha estrutura cun diámetro similar ao de Santa María dei Fiori, rematado cunha cúpula en arco pleno. Brunelleschi non só observou a solución construtiva utilizada no Panteón, senón que comezou a estudar as relacións estilísticas, proporcionais e formais entre os diferentes elementos que compuñan ese espazo. E foi efectivamente esta actitude a que fixo que se xestase o espírito do Renacemento: un individuo observa unha determinada realidade a través do desexo e da intención coa que interfere naquela realidade antiga para buscar solucións útiles aplicables á realidade moderna. Brunelleschi non tiña plena conciencia da teoría clásica, pero recoñeceu un modelo estilístico que usaría para construír e idear a súa propia arquitectura.

Á súa volta a Florencia, cheo desa experiencia co mundo clásico, Brunelleschi propuxo unha solución para a catedral florentina: unha grande cúpula de 42 metros rematada por unha lanterna, baseándose nas súas investigacións en Roma. Pero non se limitou a reproducir o modelo romano, senón que propuxo unha forma totalmente innovadora: a súa cúpula sería a primeira con tambor octogonal da historia da arquitectura. Esta cúpula posúe unha función estética (bela pero austera, sen dar sensación de peso), pero tamén unha función ideolóxica: representa a unidade cristiá. Para a súa construción, Brunelleschi utilizou un xogo de dobre cúpula, unha interna e outra externa, formadas por dúas capas construídas con dúas roscas de ladrillo separados por unha rosca de ladrillo a perpiaño, que avanzan en forma de espiral que fai máis ríxido o conxunto á vez que configura un espazo como cámara de aire que dá lixeireza á cúpula, debuxando á vez fíos directores e rematada con lanterna.

O Quattrocento: o dominio da linguaxe clásica

O palacio Rucellai (1446-1451)

Artigo principal: Quattrocento.

Brunelleschi, por tanto, ficará na historia da arte como o responsable de trazar o camiño que practicamente todos os arquitectos do Renacemento seguirán para realizar as súas obras. Como se dixo antes, con todo, o arquitecto florentino non tiña pleno coñecemento das diferentes ordes sistematizadas na linguaxe clásica, o cal se pon en evidencia cando acaba creando unha linguaxe arquitectónica propia, na que os elementos clásicos aparecen mais non responden ao estilo antigo.

Os arquitectos que seguiron este método trazado por Brunelleschi foron con todo responsables da plena recuperación da linguaxe clásica. O dominio do clasicismo logrouse de feito ao longo do século XV (aínda que o seu sistematización definitiva non chegou até a publicación do tratado de Sebastiano Serlio no século seguinte) e atopou en Donato Bramante á súa figura máis paradigmática. Para entón (especialmente despois de que Alberti expuxese a súa teoría da arquitectura no seu tratado De re aedificatoria xa se coñecían de modo máis fiábeis as formas constitutivas das arquitecturas grega e romana como posibilidades de composición, e tanto as súas solucións concretas como a síntese espacial propia da arquitectura clásica eran, en xeral, coñecidas. Así, os arquitectos renacentistas tiveron á súa disposición todo o potencial creativo que ofrecían a linguaxe e a técnica clásicas e o espírito da súa época. A linguaxe arquitectónica do Renacemento expresouse a través, non das copias dos clásicos, senón da súa superación.

Tamén destacaron nesta época dous arquitectos de palacios florentinos: Michelozzo (Palacio Medici Riccardi, 1444) e Bernardo Rossellino (Palacio Rucellai, 1446-1451 -sobre un deseño inicial de Alberti-); e outros en torno ao núcleo veneciano, como Pietro Lombardo.

• 
  Basílica de San Lourenzo de Florencia, reforma iniciada en 1419, Filippo Brunelleschi.
• 
  Capela Pazzi, 1441, última obra de Brunelleschi.
• 
  Fachada de Santa María Novella, Leon Battista Alberti, Florencia, 1458-1470.
• 
  Templo Malatestiano de Rímini, Alberti, cara a 1450.

Bramante e a fase madura do Renacemento

Anunciación de Afasto Fernández (Córdoba, antes de 1508). A arquitectura está baseada na repercusión dos modelos arquitectónicos italianos. En particular comprobouse o seu coñecemento do gravado Prevedari, que Bernardo Prevedari realizou sobre un deseño de Bramante en 1481.

É xustamente na obra de Donato Bramante onde este espírito se concreta dunha forma máis íntegra, o que fai del a figura que representa o paso do Quattrocento ao Cinquecento, no que se acostuma denominar fase madura do Renacemento. Bramante logrou demostrar, a través dos seus proxectos en palacios ou igrexas, que non só coñecía as posibilidades da linguaxe clásica, senón que tamén entendía as características e o ambiente da súa época, xa que foi capaz de aplicar o coñecemento antigo a unha forma nova, inédita, sobresaínte e, sobre todo, clásica. O seu Tempietto ou Fornelo de San Pietro in Montorio, en Roma (1502-1510), é practicamente unha relectura (aínda que non unha copia) dos templos de planta central, circulares, á súa vez derivados do tholos grego, típicos dun determinado período da arquitectura romana (por exemplo, o Templo de Vesta, na mesma cidade de Roma). O modesto tempietto é case unha maqueta base do xigantesco proxecto (en construción desde 1506) da cúpula de San Pedro, cunha cúpula (42,5 metros) de dimensións comparables á do Panteón (43,44 metros), á de Santa Sofía de Constantinopla (32 metros) e á de Brunelleschi en Florencia (41 metros). Máis tarde, en época barroca, o arquitecto inglés Christopher Wren faría á súa vez unha relectura da obra de Bramante e Miguel Anxo, e proporía unha nova forma na catedral de San Pablo de Londres (32 metros, 1676), e o mesmo fixeron en época neoclásica Francisco Cabezas e Francesco Sabatini en San Francisco o Grande (Madrid, 33 metros, 1760-1784); demostrando a potencialidade do proceso de creación renacentista (que vai da estética dos edificios ao pensamento arquitectónico), para se adaptar a novos estilos en épocas posteriores.

Bramante tamén popularizou outra forma fondamente clásica que foi desenvolvida e explorada posteriormente. Está inspirada nos arcos de triunfo romanos e foi brillante polas súas características compositivas aplicadas aos proxectos de palacios e vilas, pezas chave do Renacemento na arquitectura civil.

A principal imaxe deste estilo bramantino atópase nas tríadas de aberturas adornadas con arcos, dous dos cales están á mesma altura e co central maior, o denominado sistema de orde máis arco, baseado na combinación da orde arquitectónica clásico e o arco de medio punto. Fronte ao problema, entón, de conectar nunha mesma unidade dúas entidades espacialmente similares pero de diferentes dimensións, a solución foi empregar dous sistemas de orde máis arco de diferentes dimensións seguindo a norma de que o extradós do arco do sistema de menor dimensión fose tanxente á moldura inferior do entaboamento da orde maior.

A superación dos clásicos, mantendo sempre a procura do clasicismo típica do período, deuse especialmente na medida en que os arquitectos propuxeron solucións espaciais clásicas para proxectos novos (como nos grandes palacios, diferentes das construcións romanas, ou nas novas catedrais ou basílicas). Elementos como as bóvedas e as cúpulas usáronse dunha forma nova, e empregáronse as ordes (xónica, corintia, etc.) características da arquitectura da Antigüidade.

O Cinquecento: a superación do clasicismo

Artigo principal: Cinquecento.

Vestíbulo da Biblioteca Laurenciana, Florencia, Miguel Anxo (1525). Apréciase un fragmento da escaleira.

Típica estrutura palladiana.

A medida que o dominio da linguaxe clásica ía evoluíndo, foi crecendo nos arquitectos renacentistas un certo sentido de liberación formal das encorsetadas regras do clasicismo, de xeito que o eventual desexo de superación (que sempre existiu en maior ou menor medida) cambiou de ser un elemento fundamental a ser froito da nova produción destes autores. Ese fenómeno, considerado xa como un anuncio do movemento estético que, anos máis tarde, se concretaría no Barroco, gañaría forza especialmente nas primeiras décadas do século XVI. O Cinquecento foi un momento no que a intención de sistematizar o coñecemento dos canons clásicos estaba plenamente superada, a través dos tratados de Sebastiano Serlio ou Jacopo Vignola. Os elementos compositivos do clasicismo deixaron de usarse en edificios como experimentación "en busca do clásico", senón partindo da súa plena conciencia, en "busca da súa innovación".

Nun primeiro momento, seguíronse fielmente as regras clásicas de composición, pero ampliando enormemente o seu ámbito de aplicación. As regras clásicas aplicáronse en especial nas grandes obras públicas, os grandes palacios e templos relixiosos (os edificios considerados "nobres", dignos de recibir o status de arquitectura segundo o punto de vista clásico). Por iso, apareceron novas combinacións de elementos. Andrea Palladio foi o principal expoñente desta nova forma de traballar coa linguaxe clásica, como se fai patente nos seus proxectos de "vilas" nos arredores das cidades italianas. A arquitectura de Palladio foi de tal modo peculiar e destacada con respecto á dos seus antecesores que o seu método de traballo acabou creando un novo estilo: o palladianismo. Devandito estilo caracterízase pola aplicación da planta central en proxectos residenciais (como nas vilas) e por un certo tipo de ornamentación de carácter sintético (denominada arquitectura de superficie), entre outros fundamentos. O propio Palladio foi autor dun tratado bastante completo sobre arquitectura clásica, no que expuxo o seu modo de pensar e a súa perspectiva sobre esta cuestión.

Manierismo: os grandes mestres e a fin do Renacemento

Artigo principal: Manierismo.

Gravado da planta modificada por Vignola de Vila Farnese.

O manierismo foi o movemento artístico producido durante o Cinquecento e cuxa formación se dá nas primeiras décadas do século XVI e esténdese até comezos do século XVII. Evidencia a intención por parte dos arquitectos, humanistas e artistas do período dunha arte, que aínda que en esencia seguise ao clasicismo, posuía un contido bastante anti-clásico. No manierismo por tanto desenvólvese a innovación construtiva confrontándose coa arquitectura clásica, xa plenamente coñecida.

Unha vez gastado o impulso da tratadística, que dotaba dalgunha homoxeneidade á arquitectura mediante a imposición dunhas determinadas regras, xurdiu unha nova xeración de arquitectos, fortemente individualistas, que supón de feito unha ponte entre o Renacemento e o Barroco.

A actividade arquitectónica de Miguel Anxo supuxo a culminación e superación do clasicismo da fase madura ou de Bramante, e pode cualificarse de máis clásica en San Pedro ou no Palacio Farnese e máis manierista,(por exemplo na famosa escaleira da Biblioteca Laurenciana). De modo similar ao que ocorreu en pintura ou escultura (onde é máis clara a imitación da súa maniera), os arquitectos italianos de mediados do século XVI, algúns deles saídos de Roma cando o saqueo e repartidos polo resto das cidades italianas, procuraban desafiar os canons clásicos. Os principais expoñentes deste novo estilo foron, ademais do citado Andrea Palladio e o núcleo veneciano, Giulio Romano (Palacio do Té, Mantua, 1534), Bartolomeo Ammannati (reforma do Palacio Pitti, 1558-1570), Antonio Sangallo o Mozo (Vila Farnese, Caprarola, 1559), Vasari (Galería Uffizi, Florencia, 1560-1581), ou Jacopo Vignola coa Igrexa do Gesù (1568), esta si en Roma, sede e modelo exportado das numerosas igrexas xesuíticas da crecentemente influente Compañía de Xesús, cuxa fachada se debe a Giacomo della Porta (1578, que inspirou posteriormente a Carlo Maderno).

Nas súas obras, son constantes as referencias aos elementos compositivos clásicos, pero en forma "deconstruída" e case irónica. Converten ao interior patróns decorativos de xanelas que deberían estar colocadas no exterior, xogan cos efectos da ilusión óptica proporcionados pola perspectiva, a través de volumes dimensionados inusitadamente, etc. O mesmo sentido, levado a un extremo, tiveron os extravagantes xardíns da Vila das Marabillas, hoxe Parco dei Mostri (Bosco Sacro dei Bomarzo) en Bomarzo, no Lacio, polo arquitecto e deseñador de xardíns Pirro Ligorio.

O afondamento nos caracteres propios das construcións manieristas supuxo o xerme do nacemento do Barroco, que aínda que superficialmente se considera como ruptura do ideal clásico proposto polo Renacemento, realmente constituíu a reacción ao esgotamento de leste, xa anunciado polo manierismo.

• 
  Palazzo Tè, Mantua. Giulio Romano, 1534.
• 
  Cortile (patio) do palacio Pitti, Bartolomeo Ammannati 1558-1570.
• 
  Galería dos Uffizi, Florencia, Vasari 1560-1581.
• 
  Fachada da igrexa do Gesù. Giacomo della Porta, 1578.

Difusión da arquitectura do Renacemento en Europa

A linguaxe arquitectónica propia do Renacemento italiano non desprazou ás formas tardogóticas predominantes no resto de Europa até ben entrado o século XVI. Os contactos internacionais nas esferas económica, política e militar, intensificados a partir dos xa abundantes desde a Baixa Idade Media, as viaxes dos artistas demandados polas diversas cortes, así como a decisiva difusión de documentos e imaxes grazas á imprenta e ao gravado permitiron un intercambio de información decisivo.

Paradoxalmente, a asimilación das ideas anticlásicas forxadas no Manierismo (que máis que a fase final do Renacemento pode considerase un estilo novo e case oposto) foi o que causou o definitivo triunfo do gusto italiano. A tratadística clásica estaba xa plenamente desenvolvida, de forma que os arquitectos de fóra de Italia puideron dominar en xeral as regras compositivas clásicas e a súa teoría, o que xa lles permitía tomarse certas licenzas creativas. Desta forma, a introdución do Renacemento en Europa foi en gran medida un eclecticismo entre as pervivencias medievais e trazos post-renacentistas; ademais de diferir en cada país, segundo a distinta forma en que a influencia italiana dotou de elementos novos ao seu contexto propio de base medieval.

Arquitectura renacentista no reino de Francia e rexións lindantes

A arquitectura renacentista francesa é a denominación historiográfica coa que se designa a produción arquitectónica da primeira Idade Moderna no que hoxe é Francia (daquela principalmente o reino de Francia, pero tamén partes de Flandres, Lorena, Alsacia, Franco Condado, Savoia, Sardeña, Br Provenza). Correspóndese coa arquitectura francesa no período renacentista -que substituíu progresivamente á arquitectura gótica, que nacera no país no século XII- pola importación e adaptación de modelos renacentistas italianos.

Apareceu a principios do século XVI, máis de medio século despois que en Italia, en distintas rexións francesas, especialmente no val do Loira e na illa de Francia. Continuou ata principios do século XVII, cando o sucedeu a arquitectura barroca ou o clasicismo francés. Os reis Carlos VIII (r. 1483-1498), Lois XII (r. 1498-1515) e especialmente Francisco I (r. 1515-1547) convidaron a numerosos artistas italianos e baixo o seu reinado o estilo renacentista converteuse no estilo dominante na corte francesa. Os monarcas traballaron no embelecemento das súas residencias reais: nos castelos de Montsoreau (1453-1461), Langeais (1465-1469), Amboise (1495-1498), Blois (1499-1502), Chambord (desde 1519 ) ou Fontainebleau (de 1532) - e na capital, París, na reforma da fortaleza do Louvre (de 1527) e na construción doutros novos palacios, como o castelo de Madrid (1528-1540) ou o palacio das Tullerías (de 1564). Francisco I casou con Claude de France na capela do castelo de Saint-Germain-en-Laye en maio de 1514 e tivo ese edificio como a súa residencia favorita: en 1539 encargoulle a Pierre Chambiges a súa reconstrución, unha obra que foi considerada a primeiro de estilo renacentista en Francia. A arquitectura seguiu prosperando nos reinados de Henrique II (r. 1547-1559) e Henrique III (r. 1574-1589), sendo destacable o papel desempeñado por Catarina de Medici (1519-1589), primeira raíña consorte de Henrique II (1547 a 1559), entón rexente (1560 a 1563) ata a maioría de idade do seu fillo Carlos IX (r. 1560-1574) e finalmente raíña nai de Henrique III ata a súa morte en 1584, aínda con forte influencia política e artística . Será unha etapa marcada polas guerras de relixión (1562-1598) que ensombreceron a produción artística do país, pero fomentaron a reflexión intelectual e a propaganda relixiosa e política. construíu a fachada interior suroeste da Cour Carrée (do Louvre parisiense) e de Jean Bullant (1515-1578).

Arquitectura renacentista nas coroas de Castela e Aragón

1.ª etapa: plateresco

Artigo principal: Plateresco.

Véxase tamén: Gótico isabelino e Estilo Cisneros.

Fachada do convento de San Esteban (Salamanca).

O Palacio de Santa Cruz (1486-1491) de Valladolid foi o primeiro edificio renacentista construído na Coroa de Castela.

En España, o Renacemento comezou a inserirse nas formas góticas nas últimas décadas do século XV. O desenvolvemento do Renacemento produciuse principalmente por arquitectos locais, aínda que conectados coa tradicional relación artística hispano-flamenga. Varios deles tiñan mesmo orixes familiares no norte de Europa. A iso engadíase que a política italiana, central para a Coroa de Aragón desde o século XIII, pasou a ser prioridade tamén en Castela co matrimonio dos Reis Católicos.

Forxouse un tipo de arquitectura con características propias moi acusadas, nas que se incluían influencias do mudéxar local, do gótico flamíxero do norte e da arquitectura italiana. Este ecléctico estilo español, de caracterización debatida, recibiu o nome de "plateresco" polas extremadamente decoradas fachadas dos seus edificios, que se comparaban ao complexo e detallista traballo dos prateiros.

2.ª etapa: purismo

Artigo principal: Purismo (arquitectura).

Palacio de Carlos V na Alhambra, Selecta.

Co paso das décadas, a influencia do Gótico foi decrecendo, chegándose a alcanzar un estilo máis depurado e ortodoxo desde o punto de vista das formas clásicas. O purismo caracterízase por unha maior austeridade decorativa, que se limita a algúns elementos concretos, xeralmente de inspiración grecorromana. Hai un certo cansazo da exuberancia decorativa italianizante a metade do século XVI e imponse os edificios de aspecto máis sereno, harmónico e equilibrado. Algúns arquitectos conseguen reciclar a súa produción tardo-gótica para iniciarse neste novo estilo: tal é o caso, por exemplo, de Alonso de Covarrubias, Rodrigo Gil de Hontañón e Pedro de Ibarra. Ademais da Meseta, onde desenvolven a súa obra estes, un extraordinario centro da produción renacentista localizouse en Andalucía, onde destacan as figuras de Diego de Siloé (Catedral de Granada e Sacra Capela do Salvador de Úbeda), Pedro Machuca (o máis decididamente clásico, coa súa atrevida intervención na Alhambra de Granada: o Palacio de Carlos V), Andrés de Vandelvira (catedrais de Xaén e de Baeza) e Diego de Riaño (Concello de Sevilla).

A influencia da tratadística italiana, especialmente de Sebastiano Serlio, permitiu denominar esta época como fase serliana. Diego de Sagredo (As Medidas do Romano, 1526) contribuíu a desenvolver unha literatura arquitectónica propia dentro dos canons renacentistas.

3.ª etapa: herreriano

Patio dos Reyes e fachada da Basílica del Escorial.

Artigo principal: Arquitectura herreriana.

A metade do século XVI, a iniciación do Mosteiro de San Lorenzo del Escorial como símbolo do poder de Filipe II por Juan Bautista de Toledo (falecido en 1567) e Juan de Herrera supuxo a aparición dun novo estilo, que se caracteriza polo predominio dos elementos construtivos, a ausencia decorativa, as liñas rectas e os volumes cúbicos. Significa ademais o definitivo triunfo dos postulados manieristas provenientes de Italia, co achegue de sobriedade castelá.

Este estilo bautizado posteriormente como "herreriano" en honra de Juan de Herrera, dominou a arquitectura española durante case un século, e entre os seus seguidores atópanse figuras tan relevantes como Francisco de Moura, Juan Gómez de Moura ou Juan Gómez de Trasmonte.

Os conceptos arquitectónicos e urbanísticos do renacemento español foron levados ás colonias españolas de América onde atoparon campo fértil para a súa difusión dada a urbanización extensiva que se deu ao longo de tres séculos e que tamén recibiu o impacto de estilos posteriores como o Barroco e o Neoclásico.

Véxase tamén: Arte colonial hispanoamericana.

Arquitectura renacentista en Galicia

Fachada desde a Acibechería (Praza da Inmaculada).

O Gótico e o Renacentista sitúanse entre os dous grandes estilos de máis esplendor e que máis se vinculan á identidade artística galega, como son o Románico e o Barroco. Mesmo así, hai obras (ou partes delas) dignas de destacar no Renacemento no Reino de Galiza alén dun pequeno engadido na catedral de Santiago de Compostela, previo á fachada de Casas Novoa, como son:

• O Mosteiro de San Xulián de Samos
• Boa parte do Mosteiro de San Martiño Pinario
• Mosteiro de Santa María de Monfero
• Hospital Real, hoxe Hostal dos Reis Católicos
• Santa Mariña Dozo, hoxe cemiterio de Cambados
• Torre de Bermúdez, hoxe Museo de Valle-Inclán

Arquitectura renacentista en Portugal

Claustro do mosteiro dos Jerónimos de Lisboa.

En Portugal o estilo manuelino é a contribución portuguesa ao Renacemento; aínda que a súa estética, que xunta elementos renacentistas e tardo-góticos dun modo semellante ao plateresco isabelino castelán, é moi distante do clasicismo. Un motivo decorativo moi repetido, a retorta maroma de barco, interprétase como referencia explícita ás proezas dos navegantes portugueses, que estaban a protagonizar a Era dos Descubrimentos e permitiron a extraordinaria expansión política e económica que converteu ao reino nunha potencia mundial.

Exemplos da arquitectura renacentista portuguesa son as catedrais de Leiria e de Portalegre, o Colexio xesuíta de Évora e a Igrexa de San Roque de Lisboa.

Arquitectura renacentista en Alemaña

A loggia do Concello de Colonia.

Artigo principal: Renacemento alemán.

O Renacemento en Alemaña foi inspirado por filósofos e artistas alemáns como Johannes Reuchlin e Alberto Dürer, que visitara Italia. A arquitectura máis destacada deste período son a Residencia Landshut, o castelo de Heidelberg, o castelo Johannisburg en Aschaffenburg e o Concello de Augsburg. En xullo de 1567 o consello da cidade de Colonia aprobou un deseño de estilo renacentista realizado por Wilhelm Vernukken para o Concello, cunha loggia de dous pisos. A igrexa de San Miguel, en Múnic, é a igrexa renacentista máis grande localizada ao norte dos Alpes. Foi construída polo duque Guillerme V de Baviera entre 1583 e 1597 como centro espiritual da Contrarreforma e inspirouse na igrexa de Il Gesù en Roma. O arquitecto é descoñecido.

Arquitectura renacentista en Europa oriental

Torre do castelo de Český Krumlov.

A distancia desta zona con respecto a Italia diluíu a influencia do Renacemento, pero hai valiosos exemplos de edificacións que combinan elementos renacentistas coa tradición arquitectónica local. En Hungría, xa antes da segunda metade do século XV construíronse casas de estilo italiano. O rei húngaro Matías Corvino contratou a construtores e escultores italianos, un dos cales, Aristóteles Fioravanti, viaxou de Hungría a Moscova para levantar a catedral da Dormición (1475-1479) no Kremlin. Baixo o reinado de Lois II de Hungría e Bohemia, construíuse a capela Bakócz da catedral de Esztergom, exemplo de decoración renacentista. Outras obras influídas polo Renacemento en Europa oriental son, en Polonia o castelo de Wawel, a capela de Sexismundo en Cracovia e as cidades de Zamość e Tarnów; en Lituania o Palacio Real e as igrexas de San Miguel e San Esteban de Vilna; e na República Checa a localidade de Telč, o palacio de verán da raíña Ana (Belvedere) do castelo de Praga ou o castelo de Český Krumlov.

Arquitectura renacentista en Inglaterra

Queen's House, (1616) en Londres, primeiro exemplo de arquitectura renacentista importada ao Reino Unido.

En Inglaterra as formas do renacemento italiano tardarán moito máis tempo en imporse que nas coroas de Castela e de Aragón ou no reino de Francia. Durante o período final do século XV e todo o século XVI, desenvolveuse o denominado estilo Tudor, unha prolongación do gótico con marcadas características locais inglesas. A finais do século XVI e comezos do XVII, a denominada arquitectura isabelina significou a apertura a influencias externas, entre as que estaban as italianas, pero tamén as da arquitectura holandesa.

Non foi até ben entrado o século XVII cando se impuxeron as formas clásicas, fundamentalmente a partir da obra de Iñigo Jones (1573-1652), que estudara en Italia e viuse influenciado por Palladio. De volta en Inglaterra, Jones deseñou edificios como a Queen's House de Greenwich (1616) e a Casa do Banquete do palacio de Whitehall (1619). Estas construcións de liñas sinxelas e simetría foron revolucionarias nun país onde aínda se deseñaban edificios con xanelas partidas.

Hatfield House foi mandada a construír na súa totalidade por Robert Cecil, primeiro conde de Salisbury, entre 1607 e 1611, e é o exemplo perfecto da arquitectura de transición entre o estilo Tudor e o Renacemento. O edificio conxuga un á Tudor, con ventás con parteluz e tellado almenado e dúas ás claramente influenciada polas fachadas dos palazzi italianos. A súa fachada central, orixinariamente en forma de loggia aberta, fora atribuída a Iñigo Jones, aínda que o soportal central de estilo xacobino, fai probablemente falsa esta atribución. Dentro, a elaborada escaleira tallada mostra a influencia italiana na ornamentación inglesa.

A obra de Jones foi continuada, xa dentro do clasicismo de época barroca, por mestres como Christopher Wren co seu deseño da catedral de San Pablo de Londres e de moitos edificios públicos e igrexas londinienses que se construíron tras o Grande incendio de Londres de 1666. A devastación da cidade foi unha oportunidade única para a nova xeración de arquitectos seguidores da arquitectura clásica, que construíron a unha escala superior á que nunca probablemente se construíu nunha cidade.

Posteriores arquitectos, como o veneciano Giacomo Leoni, durante o século seguinte, adaptaron e modificaron o estilo para o axustar á paisaxe e gusto inglés, conservándose o gusto pola influencia italiana nos edificios. Lyme Hall en Cheshire é un exemplo soberbio desta tendencia.

A influencia da arquitectura renacentista italiana proseguiu en especial no ámbito anglosaxón, a consecuencia do palladianismo, forma de interpretación peculiar da arquitectura de Palladio, que mantería o clasicismo até a chegada de estilos máis modernos como o Neoclasicismo. Durante o século XIX, produciuse un historicismo neorrenacentista especialmente importante no Reino Unido e América do Norte.

Arquitectura renacentista en Rusia

O príncipe Iván III introduciu a arquitectura renacentista en Rusia, ao convidar a unha serie de arquitectos de Italia, que trouxeron novas técnicas de construción e algúns elementos de estilo renacentista con eles, ao mesmo tempo seguíronse deseños tradicionais da arquitectura rusa. En 1475 o arquitecto italiano Aristóteles Fioravanti realizou unha reconstrución da catedral da Dormición, situada no Kremlin de Moscova, que foi danada por un terremoto.

Véxase tamén

Bibliografía

• Bennassar Vicens, Bartolomé (1998). La Europa del Renacimiento (en castelán). Madrid: Grupo Anaya. ISBN 84-7525-480-2. 
• Benevolo, Leonardo (1988). Storia dell'architettura del Rinascimento (en italiano). Roma-Bari: Laterza. ISBN 88-420-0605-X. 
• Checa, Fernando (1989). Arquitectura del Renacimiento en España (en castelán). Madrid: Ediciones Cátedra. ISBN 84-376-0820-1. 
• Escrig Pallarés, Félix (2003). Las grandes estructuras del Renacimiento y del Barroco (en castelán). Sevilla: Publ. da Universidade de Sevilla. ISBN 84-472-0763-3. 
• Francastel, Pierre (1988). La figura y el lugar. El orden visual del Quattrocento (en castelán). Barcelona: Monte Ávila Editores. ISBN 84-7668-217-4. 
• García Melero, José Enrique (2004). Arquitectura del Renacimiento (en castelán). Madrid: UNED. ISBN 84-362-5075-3. 
• Muratore, Giorgio (1980). La ciudad renacentista (en castelán). Madrid: Instituto de Estudos de Administración Local. ISBN 84-7088-251-1. 
• Murray, Peter (1974). Arquitectura del Renacimiento (en castelán). Madrid: Aguilar. ISBN 84-03-33023-5. 
• Prette, Maria Carla; Giorgis, Alfonso de (2002). A storia dell'arte rinascimentale (en italiano). Florencia: Editoriale Giunti. ISBN 88-09-21400-5. 
• Ramírez, Juan Antonio (1997). Historia del arte: La Edad Moderna (en castelán). Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-4273-8. 
• Summerson, John (1978). El lenguaje clásico de la arquitectura: de L. B. Alberti a Le Corbusier (en castelán). Barcelona: Editorial Gustavo Gili. ISBN 84-252-0806-8. 
• Tafuri, Manfredo (1982). La arquitectura del humanismo (en castelán). Madrid: Xarait Edicións. ISBN 84-85434-03-X. 
• Wittkower, Rudolf (1995). Los fundamentos de la arquitectura en la edad del humanismo (en castelán). Madrid: Alianza. ISBN 84-206-7129-0. 

Outros artigos

• Plateresco

Ligazóns externas

Enlaces xerais

• Artigo sobre as características da Arquitectura renacentista Arquivado 01 de setembro de 2006 en Wayback Machine.
• Colección de enlaces relativos ao Renacemento
• Grandes edificios da Arquitectura renacentista (en inglés)
• Imaxes de Arquitectura renacentista e barroca (en inglés)

Renacemento italiano

• Da Arquitectura - Giorgio Vasari Edic. Torrentina das Vidas de 1550
• Arquitectura renacentista en Italia
• Arte e arquitectura en Florencia
• Grandes edificios do Renacemento florentino
• Arquitectura na pintura do Renacemento - apunta da exposición na National Gallery, Londres, abril de 2013.

Renacemento en Europa

• Arquitectura renacentista en Europa
• Arquitectura renacentista en España
• Arquitectura europea renacentista
• Imaxes de Arquitectura renacentista española
• Imaxes de Arquitectura renacentista francesa