ဂေဟဗေဒ
ဂေဟဗေဒ (အိန်းကလေတ်: Ecology) (ဂရိဘာႏသာႏ : oîkos - "လမ်းပါႏဂေဟာ" တောမ်ႏ -λογία, -logia - လွူꩻထောင်ထွား, ဘာႏသာႏဗေဒ)၊ ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ခွိုင်ႏကားတဲင် အသက်ကအောဝ်ႏသား(သက်ရှိ) အုံအောဝ်ႏဖြယ်ပွုံႏ(ဖြန့်ကျက်တည်ရှိပုံ)၊ သက်သားပေါင်ꩻဆေ့ꩻအာ (ဦးရေ) ၊ သက်ကအောဝ်ႏသား အော်ဂဲဉ်နေတ်သေဉ် (Organism)ဖုံႏတောမ်ႏ သဘာဝအသောင်အရင်ꩻ အုံဒေါင်ချာငါလို့ဝင်ꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ၊ မာꩻအကျိုꩻထွာအီလို့ဝင်ꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ ဖုံႏယို ကွပ်ပွိုးထာꩻမုဲင်ꩻအကျောင်ꩻ ကထောင်ထွားလွေꩻဒါႏ သိပ္ပံပညာႏယို ဟဲ့ꩻ ဂေဟဗေဒနောဝ်ꩻသွူ။[၁] သက်သား အော်ဂဲဉ်နေတ်သေဉ် အသောင်အရင်ꩻယိုနောဝ်ꩻ ရုပ်သတ္တိဖုံႏ အောဝ်ႏပါသော့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ သꩻသက်ကအောဝ်ႏသားဖုံႏယို အဇီဝ ကရိုꩻဒါႏ သက်တမွန်အီနွောင်ꩻတောဝ်းအခေႏအနေႏ မွူးရောင်ႏ၊ ရာႏသီႏဥတု၊ ဘူမိဟမ်ႏအခေႏနေႏ တောမ်ႏ သက်သားအလင် ကအုံအောဝ်ႏညီꩻ သက်သားအစားနောဝ်ꩻ ဖုံႏယို အောဝ်ႏနွို့ပါသော့ꩻလို့လို့ နောဝ်ꩻသွူ။[၂]
ဂေဟဗေဒ ပညာႏသျှင်ႏဖုံႏနောဝ်ꩻ ခွိုꩻနွယ်ꩻအစွိုꩻအဗူႏ တစွိုꩻ တောမ်ႏ တစွိုꩻ၊ တမျိုꩻတောမ်ႏတမျိုꩻ အခါႏ ကအောဝ်ႏသျှုတ်သျှက်နေးစွဉ်ႏ အမျိုꩻမျိုꩻ အစားစား တဗွိုန်တောဝ်းလို့ဝါင်ꩻ ကနုဲင်းဒါႏ ကဆောမ်ꩻထာꩻသား၊ ကောဝ်ႏဖုံႏကကူꩻသော့ꩻဒါႏဝိဆန်ႏ (ဝတ်မှုန်ကူးခြင်း) စတဲင် ဖုံႏယို ထောင်ထွားလွေꩻ အောဝ်ႏပွိုင်းဝွို့လူႏလုဲင်ႏလို့ဝါင်ꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။
အသꩻသက်ကအောဝ်ႏသားအမျိုꩻမျိုꩻဖုံႏ တဗွိုန်တောဝ်းလို့ဝါင်ꩻယို ကအုံလွူꩻ ကအုံအောဝ်ႏရာꩻအရပ်၊ ကထုမ်ႏအံႏအဆာႏအရပ် ဒေႏသအလꩻ ထောင်ထွား အွဉ်ႏခွဲꩻဖြယ်နေးနောဝ်ꩻသွူ။ ဂေဟဗေဒစနစ်ယို တယ်ႏစွဉ်ႏ ကအောဝ်ႏဒါႏဟမ်ႏလောင်း ဗထမ် ဂေဟဗေဒစနစ် ကအောဝ်ႏဒါႏထီကို ဖုံႏယို အောဝ်ႏအမျိုꩻမျိုꩻ အစွိုးစွိုးတဲင် တဗွိုန်နုဲင်းတောဝ်းလို့ဝါင်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
"Ecology" ကရိုꩻဒါႏ ဝေါဟာရယို ဒေါ့ꩻငေါဝ်းအနေႏသွုံꩻဒျာႏ social ecology ၊ deep ecology စတဲင်နုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏတဲင် သဘာဝအသောင်အရင်ꩻ (မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း) သဘာဝအသောင်အရင်ꩻထိန်ꩻသိမ်ꩻရေꩻဝါႏဒ ကရိုꩻဒါႏငေါဝ်းငွာဖုံႏယိုလဲ့ အဓိပ္ပါယ်ႏဗွိုန် ဝေါဟာရအနေႏသွုံꩻအီနေနေနောဝ်ꩻသွူ။
Ecology မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း oekologie ကရိုꩻဒါႏငေါဝ်းငွာ ဝေါဟာရယို ဂျာမန် ဇီဝဗေဒပညာႏသျှင်ႏ အန်းသ်ထက်ခွော်လ် (Ernst Haeckel) တီႏထွင်ႏသေꩻခါꩻ ၁၈၆၆ နေင်ႏတဲင် " အော်ဂဲဉ်နေတ်သေဉ် တောမ်ႏ အော်ဂဲဉ်နေတ်သေဉ် အသောင်အရင်ꩻအခါႏ ထောင်ထွား(လေ့လာ) အောဝ်ႏဝွို့သွုပ်သွယ်ႏ သိပ္ပံပညာႏရပ်" အဓိပ္ပါယ်ႏ ဗွောင်ဖွင်ꩻသတ်မတ်သေꩻခါꩻ နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။[၃] ကွယ်ႏတွော့ꩻ ဟက်ခွော်လ် (Haeckel) တဗွောင်ဖွင်ꩻသေꩻခါꩻတောဝ်း သဖော်ꩻတရာꩻအလုဲင်းတဲင် တဲမ်းထန်ႏတိတိကျကျ ထဲင်းနေးတောဝ်းသွူ။ အရီးစသွတ်ꩻ ကသွုံꩻသွဉ်အီလိတ ်အုပ် (ပြဋ္ဌာန်းစာအုပ်, ကသွဉ်အီတက္ကသိုလ်ႏကို အရီးစသွတ်ꩻသွဉ်တန်ꩻ)နောဝ်ꩻ ဒိန်းမတ် ရုက္ခဗေဒပညာႏသျှင်ႏ ယူစီးနီးယပ်စ်ဝိုးမဲင် Eugenius Warming တဲမ်းသေꩻခါꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်လိတ်အုပ်ယိုတွော့ꩻ လိုꩻခေတ်လဲင်ႏခါဖုံႏ တောင်ꩻမှတ်သေꩻခါꩻ ဝိုးမဲင် Warming နောဝ်ꩻ တယ်ႏထောင်ႏ ဂေဟဗေဒပညာႏရပ် Ecology သားအနေႏ နောဝ်ꩻသွူ။[၄]
အာႏကွိုꩻ
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]- ↑ Begon၊ M. (2006)။ Ecology: From individuals to ecosystems. (4th ed.)။ Blackwell။ ISBN 1405111178။ Unknown parameter
|coauthors=ignored (|author=suggested) (အကူအညီ) - ↑ Campbell၊ Neil A. (2006)။ Biology: Exploring Life။ Boston, Massachusetts: Pearson Prentice Hall။ ISBN 0-13-250882-6။ Unknown parameter
|coauthors=ignored (|author=suggested) (အကူအညီ) - ↑ Frodin၊ D.G. (2001)။ Guide to Standard Floras of the World။ Cambridge: Cambridge University Press။ p. 72။ ISBN 0-521-79077-8။
[ecology is] a term first introduced by Haeckel in 1866 as Ökologie and which came into English in 1873
Cite has empty unknown parameter:|coauthors=(အကူအညီ) - ↑ Goodland, R.J. (1975) The tropical origin of ecology: Eugen Warming’s jubilee. Oikos 26, 240-245.