Этыка

Этыка (грэч. ἠθικόν, ад стараж.-грэч. ἦθος — этас, «нораў, звычай») — філасофскае даследванне сутнасці, мэт і прычын маралі і маральнасці. Першапачаткова сэнсам слова этас было сумеснае жыллё і правілы, спароджаныя сумесным інтэрнатам, нормы, гуртаваць грамадства, пераадоленне індывідуалізму і агрэсіўнасці. Па меры развіцця грамадства да гэтага сэнсу дадаецца вывучэнне сумлення, дабра і зла, спагады, дружбы, сэнсу жыцця, самаахвярнасці і г. д.. Выпрацаваныя этыкай паняцці — міласэрнасць, справядлівасць, сяброўства, салідарнасць і інш., накіроўваюць маральнае развіццё сацыяльных інстытутаў і адносін.

У навуцы пад этыкай разумеюць вобласць веды, а пад мараллю або маральнасцю — тое, што яна вывучае. У жывой мове гэта размежаванне пакуль адсутнічае.

Тэрмін этыка часам ўжываецца таксама для абазначэння сістэмы маральных і маральных нормаў пэўнай сацыяльнай групы.

Тэрмін ўпершыню ўжыты Арыстоцелем як абазначэнне асаблівай галіны даследвання «практычнай» філасофіі, якая спрабуе адказаць на пытанне: што мы павінны рабіць? Асноўнай мэтай этыкі Арыстоцель называў шчасце — дзейнасць душы ў паўнаце дабрачыннасці, г.зн. самарэалізацыі. Самарэалізацыя чалавека — гэта разумныя ўчынкі, якія пазбягаюць скрайнасцей і трымаюцца залатой сярэдзіны. Таму асноўная дабрачыннасць — гэта ўмеранасць і разважлівасць.

Прадмет этыкі

Некаторыя даследчыкі адзначаюць складанасці з вызначэннем прадмета этыкі як філасофскай дысцыпліны. У адрозненне ад натуральных навук, чый прадмет звязаны з светам прыродных з’яў, што дае магчымасць пазначыць прадмет указаннем на аб’екты рэальнасці, этыка і філасофія мяркуюць засваенне некаторага мінімуму філасофскіх ведаў, каб прыйшло разуменне прадмета. Агляд гісторыі этычных уяўленняў дазваляе азнаёміцца з прадметам этыкі.

Асноўныя праблемы этыкі

• Праблема крытэрыяў дабра і зла
• Праблема сэнсу жыцця і прызначэння чалавека
• Праблема справядлівасці
• Праблема належнага.

Класіфікацыя этычных каштоўнасцей

Згодна з М. Гартманам, уся разнастайнасць маральных каштоўнасцей падзяляецца на асноўныя і прыватныя. Да першых, якія ляжаць у аснове ўсіх астатніх, адносяцца карысць і каштоўнасці, якія прымыкаюць да яе: высакароднасць, паўната і чысціня. Прыватныя каштоўнасці, або каштоўнасці-дабрачыннасці, падпадзелены на тры групы:

• каштоўнасці антычнай маралі — справядлівасць, мудрасць, адвагу, самавалоданне; сюды ж ўключаюцца Арыстоцелевы каштоўнасці, заснаваныя на прынцыпе сярэдзіны;
• каштоўнасці «культурнага круга хрысціянства» — любоў да бліжняга; праўдзівасць і шчырасць; надзея і вернасць; давер і вера; сціпласць, пакорлівасць, дыстанцыя; каштоўнасці вонкавага абыходжання;
• іншыя каштоўнасці: любоў да далёкага, дабрачыннасць, асабістае каханне.

Гісторыя этыкі

Кароткі агляд

Вылучэнне этыкі як адмысловага аспекту філасофіі звязана са зробленым сафістамі (V ст. да н. э.) адкрыццём, што ўстанаўленні культуры істотна адрозніваюцца ад законаў прыроды. У адрозненне ад прыроднай неабходнасці, якая паўсюль адна і тая ж, законы, звычаі, норавы людзей разнастайныя і зменлівыя. З’явілася праблема супастаўлення розных законаў і нораваў з мэтай высветліць, якія з іх лепш. Выбар паміж настаўленнямі культуры, якія адрозніваюцца ў розных народаў, а таксама якія змяняюцца ад пакалення да пакалення, апынуўся залежным ад іх абгрунтавання. Крыніцай іх апраўдання апыняўся розум.

Гэтая ідэя была падхопленая і развіта Сакратам і Платонам.

Этыка неаддзельная ад філасофіі ўжо пры самым яе ўзнікненні. Гэты тэрмін упершыню ужыты Арыстоцелем як абазначэнне асаблівай галіны даследавання «практычнай» філасофіі, бо яна спрабуе адказаць на пытанне: што мы павінны рабіць? Асноўнай мэтай маральнага паводзінаў Арыстоцель называў шчасце — дзейнасць душы ў паўнаце дабрачыннасці, гэта значыць самарэалізацыю. Самарэалізацыя чалавека — гэта разумныя ўчынкі, якія пазбягаюць крайнасцей і трымаюцца залатой сярэдзіны. Таму галоўная дабрачыннасць — гэта ўмеранасць і разважлівасць.

Згодна з вучнем Платона Арыстоцелем, мэта этыкі — не веды, а ўчынкі. Пытанне аб тым, што ёсць дабро, у этыцы звязаны з пытаннем аб тым, як яго дасягнуць. «Тым самым этыка як практычная філасофія была аддзеленая ад тэарэтычнай філасофіі (метафізікі).»

Зыходным пунктам этыкі з’яўляюцца не прынцыпы, а досвед грамадскага жыцця, таму ў ёй недасяжная такая ж дакладнасць, якая ўласцівая, напрыклад, матэматыцы; ісціна ў ёй усталёўваецца «прыблізна і ў агульных рысах».

Арыстоцель адзначае, што дзеянні чалавека мэтазгодныя, што ў кожнай дзейнасці — свая мэта, што мэты ўтвараюць іерархію. Паводле Арыстоцеля, варта дапусціць вышэйшую, канчатковую мэту, якая павінна быць жадана дзеля яе самой, а не з’яўляцца сродкам для якой-небудзь іншай мэты. Менавіта яна як карысць ва ўласным сэнсе слова, або вышэйшую карысць, будзе вызначаць меру дасканаласці чалавека і сацыяльных інстытутаў.

Вышэйшую карысць прынята называць шчасцем. Для шчасця патрэбныя знешнія даброты і поспех, але галоўным чынам яно залежыць ад дасканалай дзейнасці душы — ад дзейнасці, адпаведна з цнотаю. Уласцівасць душы дзейнічаць адпаведна цнотам і складае, згодна з Арыстоцелем, прадмет этыкі.

У шырокім значэнні этыка ў Арыстоцеля — навука аб полісе (палітычная навука), якая задае аснову для палітыкі і для эканомікі.

Так званае «залатое правіла этыкі» — «не рабі іншым таго, чаго не жадаеш сабе», існавала ў тым ці іншым выглядзе незалежна ў розных культурах. Яно прысутнічае ў Канфуцыя, сустракаецца ў Мішне.

У працэсе развіцця этычных тэорый філосафы сустрэліся са значнымі цяжкасцямі ў уніфікацыі тэрміналогіі, так як у розных тэорыях аб’яўляліся базавымі розныя паняцці, часта неазначальныя, суб’ектыўныя або супярэчлівыя (дабро і зло, сэнс жыцця і г. д.). Больш за тое, з-за таго факту, што этыка разглядае індывідуальную мараль, якая адносіцца да абароненых падсвядомых механізмаў, глыбокі аналіз абцяжарваецца спрацоўваннем псіхалагічнай абароны, што блакіруе крытычны аналіз падсвядомых установак.

Асаблівасці рэлігійных этычных сістэм складаюцца ў тым, што ў рэлігіях, якія змяшчаюць персаніфікаванага Бога, Бог з’яўляецца аб’ектам маралі, і базавымі становяцца нормы, імператыўна абвешчаныя рэлігіяй як боскія, этыка грамадскіх адносін як сістэма маральных абавязацельстваў па адносінах да грамадства дапаўняецца (ці падмяняецца) чароўнай этыкай — сістэмай маральных абавязацельстваў па адносінах да бога, аж да таго, што можа ўступаць у канфлікт (часам сацыяльны ці нават масавы) з грамадскай мараллю. Варта мець на ўвазе, што класічныя даследаванні этыкі праводзіліся, галоўным чынам, абстрактна, даследчыкам на ўласным прыкладзе, і таму часта маюць шмат генералізацыяй асабістых прынцыпаў і абмежаванняў на этыку ў цэлым. Пераадолець гэты суб’ектывізм імкнецца аналітычная этыка, якая выкарыстоўвае, у прыватнасці, фармальную логіку для аналізу этычных выказванняў і пабудовы агульназначных этычных меркаванняў.

Сучасны стан этыкі

• Сучаснасць прыводзіць з аднаго боку да рэлятывацыі этыкі (нігілізм), а з другога боку — да пашырэння поля этычнага: паняцце дабра распаўсюджваецца на ўзаемаадносіны з прыродай (біяцэнтрычная этыка) і навуковыя эксперыменты (біяэтыка).
• На хвалі фемінізму этыка атрымала гендэрнае тлумачэнне: замест абстрактнай гуманнасці або чалавечнасці (крытыка якіх дасягнула апагею ў постмадэрнісцкай канцэпцыі «смерці чалавека») цноты могуць групавацца па апазіцыі мужнасці і жаноцкасці.
• Альбертам Швейцэрам вылучаны прынцып глыбокай павагі перад жыццём, заснаваны на этыцы ненасілля Льва Талстога і Махатмы Гандзі. У сваёй кнізе «Культура і этыка» А. Швейцэр прааналізаваў гісторыю этыкі і яе стан у XX стагоддзі, а таксама азначыў шляху яе развіцця.
• Тэяр дэ Шардэн ў сваёй працы «Феномен чалавека» аб’ядноўвае традыцыйную этыку з тэорыяй эвалюцыі.
• Развіццё медыцыны і біятэхналогій прывяло да хуткага развіцця біяэтыкі як аналізу ўзнікаючых пры прыняцці медыцынскіх, судова-юрыдычных і іншых падобных рашэнняў этычных цяжкасцей.

Раздзелы этыкі

З’яўляючыся практычнай, маральнай філасофіяй, якая апісвае правільныя і годныя паводзіны, этыка ў той жа час з’яўляецца сістэмай ведаў аб прыродзе і паходжанні маралі. Гэта вызначае наяўнасць двух асноўных яе функцый — маральна-выхаваўчай і пазнавальна-асветніцкай, таму ў этыцы можна вылучыць дзве вобласці — нарматыўную этыку, накіраваную на жыццевучэнне і тэарэтычную этыку, якая спазнала мараль. Гэта падзел на розныя, хоць і ўзаемазвязаныя дысцыпліны аформілася ў 2-й палове 20 стагоддзя.

Тэарэтычная этыка

Тэарэтычная этыка — гэта навуковая дысцыпліна, якая разглядае мараль як асаблівую сацыяльную з’яву, высвятляе, што гэта такое, чым мараль адрозніваецца ад астатніх сацыяльных з’яў. Тэарэтычная этыка вывучае паходжанне, гістарычнае развіццё, заканамернасці функцыянавання, сацыяльную ролю і іншыя аспекты маралі і маральнасці. Яе метадалагічнай асновай з’яўляюцца веды, канцэпцыі і ідэі, якія тычацца навуковага пазнання маралі.

Існуюць навуковыя дысцыпліны акрамя этыкі, якія вывучаюць мараль у складзе сваёй прадметнай вобласці

• Сацыялогія і сацыяльная псіхалогія займаюцца грамадскімі функцыямі маралі, дэклараваныя ёю правілы ў параўнанні з іншымі грамадскімі з’явамі;
• Псіхалогія асобы вывучае фізіялагічную аснову маралі;
• Логіка і лінгвістыка — мова маралі, правілы і формы нарматыўна-этычнай логікі.

Вынікі даследаванняў, атрыманых гэтымі навукамі, якія маюць дачыненне да сутнасці, паходжання і функцыянавання маралі і маральнасці, выкарыстоўвае і абагульняе тэарэтычная этыка.

Метаэтыка

Кірунак аналітычнай этыкі, які аналізіруе саму этыку як навуковую дысцыпліну, а так жа паходжанне і значэнне этычных катэгорый і паняццяў метадамі логіка-лінгвістычнага аналізу. З метаэтыкай звязваюцца этычныя даследаванні пачатку і сярэдзіны XX стагоддзя. Першым даследаваннем у галіне метаэтыкі лічыцца праца Джорджа Э. Мура «Прынцыпы этыкі». Пытаннямі аб прадмеце, структуры і прызначэнні этыкі ў слоўніках, даведніках і падручніках фактычна займаецца метаэтыка.

Нонкагнітывізм, як кірунак метаэтыкі, ставіць пад сумнеў кагнітыўны статус этыкі, гэта значыць пазнавальнасці этычных паняццяў у сувязі з іх гэтая няўпэўненасць і, адпаведна, сам факт дапушчальнасці існавання этыкі як навукі. Імкнучыся адэкватна даследаваць разнастайныя этычныя канцэпцыі і разабрацца ў аргументах кагнітывізму і нонкагнітывізму, метаэтыка выкарыстала паняцці і ўяўленні агульнай філасофіі і аксіялогіі, агульнай і сацыяльнай псіхалогіі, сацыялогіі, біялогіі і г. д. Кагнітывісцкі падыход не абмежаваны адной толькі вобласцю этыкі, ён з’яўляецца адным з найважнейшых метадалагічных прынцыпаў філасофіі свядомасці ў цэлым. Тым самым веданне разумеецца не вузкім сэнсе гэтага слова (як адлюстраванне рэальнасці), але і ўключае ў сябе чалавечыя каштоўнасці, мэты, нормы, перавагі, інтарэсы, воля, афекты і інш. Рэальна ў гісторыі філасофіі фактычна панаваў кагнітывізм, ён уяўляўся непасрэдным і відавочным, які не патрабуе абгрунтавання або фармуліроўкі.

Нарматыўная этыка

Асноўны артыкул: Нарматыўная этыка

Нарматыўная этыка ажыццяўляе пошук прынцыпа (або прынцыпаў), якія рэгулююць паводзіны чалавека, накіроўвалых яго ўчынкі, якія ўстанаўліваюць крытэрыі ацэнкі маральнага дабра, а таксама правіла, якое можа выступаць у якасці агульнага прынцыпа для ўсіх выпадкаў.

Нарматыўная этыка ставіць сваёй мэтай падтрыманне ў грамадстве асноватворных маральных каштоўнасцей, задае нормы паводзін у паўсядзённых жыццёвых сітуацыях. Апелюючы да розуму, нарматыўная этыка выкарыстоўвае доказ, довад, аргумент, гэтым яна, у адрозненне ад маралізатарства, прывабная для крытычна думаючай асобы, фарміруе маральныя перакананні. Развагі, якія асэнсавана абгрунтоўваюць палажэнні маралі, ператвараюць знешнія для асобы маральныя нормы ва ўнутраныя пачуцці, якія матывіруюць паводзіны.

Аўтарытэтнасцю статусу маральных паняццяў і ацэнак ажыццяўляецца двума асноўнымі шляхамі — надання ім альбо звышнатуральнага містычнага, чароўнага сэнсу, альбо натуральна-аб’ектыўнага сэнсу.

Нарматыўная этыка можа разглядацца з двух пазіцый: кагнітывісцкай і нонкагнітывісцкай. Пры гэтым з пункту гледжання нонкагнітывісцкай пазіцыі нарматыўная этыка разглядаецца як элемент маральнай свядомасці і ёй супрацьпастаўляецца дэскрыптыўныя этыка як веданне аб маралі. З когнітывісцкай пазіцыі нарматыўная этыка не адрозніваецца з мараллю і, такім чынам, з’яўляецца уласным аб’ектам вывучэння, а паняцці маралі і веды пра мараль змешваюцца.

Гістарычныя напрамкі нарматыўнай этыкі — стаіцызму, геданізм, эпікурэізм; сучасныя — кансеквенцыялізм, утылітарызм, дэанталогія.

Прыкладная этыка

Асноўны артыкул: Прыкладная этыка

Прыкладная (практычная) этыка вывучае прыватныя праблемы і прымяненне маральных ідэй і прынцыпаў, сфармуліраваных у нарматыўнай этыцы, у канкрэтных сітуацыях маральнага выбару. Прыкладная этыка цесна ўзаемадзейнічае з сацыяльна-палітычнымі навукамі.

Раздзелы прыкладной этыкі

• Біяэтыка — вучэнне аб маральным баку дзейнасці чалавека ў медыцыне і біялогіі. У вузкім сэнсе паняцце біяэтыкі пазначае ўвесь круг этычных праблем ва ўзаемадзеянні лекара і пацыента. Неадназначныя сітуацыі, якія пастаянна ўзнікаюць у практычнай медыцыне як спараджэнне прагрэсу біялагічнай навукі і медыцынскіх ведаў, патрабуюць пастаяннага абмеркавання як у медыцынскім супольнасці, так і ў коле шырокай грамадскасці. У шырокім сэнсе тэрмін біяэтыкі адносіцца да даследавання сацыяльных, экалагічных, медыцынскіх і сацыяльна-прававых праблем, якія тычацца не толькі чалавека, але і любых жывых арганізмаў, якія ўключаныя ў экасістэмы, навакольныя чалавека. У гэтым сэнсе біяэтыка мае філасофскую накіраванасць, ацэньвае вынікі развіцця новых тэхналогій і ідэй у медыцыне і біялогіі ў цэлым.
• Камп’ютарная этыка
• Медыцынская этыка
• Прафесійная этыка
• Сацыяльная этыка
• Палітычная этыка
• Экалагічная этыка
• Этыка дзелавых адносін (Этыка дзелавых зносін)
• Юрыдычная этыка

Тыпы этычных канцэпцый

Існуе вялікая колькасць разнастайных этычных сістэм, якія адрозніваюцца па іх змесце і абгрунтаванню. Канцэпцыі гетэраномнай этыкі лічаць, што мараль мае знешні ў адносінах да чалавека закон, які даецца звонку, напрыклад Богам. Рэлігійная этыка, у тым ліку хрысціянская этыка, абгрунтоўвае мараль аўтарытарна, пры гэтым Бог ўвасабляе Дабро, нормы маральнасці выступаюць у якасці боскіх запаведзяў і таму з’яўляюцца безумоўна абавязковымі. Паколькі Бог нярэдка кантралюе выкананне сваіх законаў, аддаючы кожнаму па заслугах, самакаштоўнасць Дабра і іншых маральных каштоўнасцей губляецца, яе замяняюць пагроза пакарання або абяцанне ўзнагароды. Аўтаномная этыка мяркуе, што чалавек сам стварае сваю маральнасць, фармальнай этыкай або матэрыяльнай этыкай каштоўнасцей. Абсалютная этыка (маральны абсалютызм) лічыць маральныя каштоўнасці існуючымі незалежна ад іх прызнання, адносная этыка (маральны рэлятывізм) разглядае маральныя каштоўнасці якія залежаць ад дзейнасці чалавека. У залежнасці ад мэтаў суб’екта этыка з’яўляецца эўдэманістычнай, геданістычнай, утылітарысцкай, перфекцыянісцкай. Сацыяльная этыка — вучэнне аб маральных адносінах і абавязках, звязаных з жыццём у грамадстве. Кантэкстуальная этыка лічыць, што прыняцце маральнага рашэння ў дадзенай канкрэтнай сітуацыі залежыць не ад агульных прынцыпаў і нормаў маральнасці, ад умоў дадзенай сітуацыі, гэта значыць ад кантэксту.

Кант

Абсалютна новую пастаноўку атрымалі этычныя праблемы ў Імануіла Канта. Калі гнасеалогія Канта залежыць ад філасофіі Юма, то ў вобласці маралі духоўным бацькам Канта несумненна быў Русо. «Што маральная каштоўнасць чалавека вынікае з прыроднай крыніцы, яна не залежыць ад аднаго акультурванне, ніякага поспеху ў навуках або развіцця розуму, што можна ў нізкім і не вельмі адукаваны стане валодаць тым, чаго не можа даць нават высока развітая навука і пазнанне» — вось чаму Кант, паводле яго ўласнага прызнання, навучыўся ў Русо і што ўвайшло ў аснову яго ўласнай этыкі. Уся маральнасць заключаецца ў добрай волі выканаць маральны закон. Сам закон павінен адрознівацца абсалютнай ўсеагульнасці. «Рабі так, каб правіла тваёй волі заўсёды магла быць разам з тым і прынцыпам ўсеагульнага заканадаўства» — абвяшчае маральны закон Канта (катэгарычны імператыў). Гэтая формула карэнным чынам адрознівае яго мараль ад папярэдніх этычных пабудоў, якія абапіраюцца заўсёды на пэўнае эмпірычна вызначанае ўтрыманне. Любы такі сэнс прынцыпова выключаецца Кантам. У сферы належнага не можа быць ніякіх умоўнасцей, нічога не залежыць ад тых ці іншых канкрэтных мэтаў і прычын. Безумоўнае маральнае самавызначэнне непазбежна прыводзіць да самай агульнай формы маральнага закона, у якім маральна каштоўным з’яўляецца толькі яго ж уласны агульны і безумоўны сэнс. Прадстаўляючы нешта абсалютна каштоўнае, маральны закон робіць гэтак жа каштоўным і тую істоту, якая з’яўляецца яго носьбітам і выканаўцам, гэта значыць чалавека. Такім чынам, у Канта вымалёўваецца другая абсалютная маральная каштоўнасць — чалавечая асоба, якая ўваходзіць ў змест другой, канкрэтнай формулы маральнага закону: «рабі так, каб ты карыстаўся чалавецтвам, як у тваім твары, так і ў асобе любога іншага, не толькі як сродкам, але ў той жа час і заўсёды як мэтай». Нягледзячы на ўвесь досціп і загадкавую архітэктоніку кантаўскай этыкі, які злучае ў адзінае цэлае патрабаванні абсалютнай чысціні маральнага самавызначэння з эўдэманістычных ідэалаў вышэйшай выгоды — галоўная каштоўнасць і значэнне яе не як сістэмы, а як цалкам новага этычнага пункту гледжання. Навізна яе заключаецца ў рашучай абвяшчэнні поўнай аўтаноміі маральнага закона, гэта значыць незалежнасці яго ад тых ці іншых псіхалагічных і знешніх умоў і мэтаў. Цалкам арыгінальнае таксама своеасаблівае гнасеалагічнае значэнне гэтага закона ў Канта, што робіць яго базісам ідэалістычнага светапогляду. Да Канта належнае вызначалася з пазнання існага і магчымага; Кант першы паспрабаваў абгрунтаваць анталагічныя ідэі свядомасцю належнага. Гэтая спроба мае глыбокае псіхалагічнае значэнне. Што светапогляд кожнага чалавека абумоўлены ў значнай ступені яе імкненнямі і этычнай свядомасцю — бясспрэчны факт. Ператвараючы гэты факт у філасофскую тэорыю, Кант усталяваў прынцыповы прыярытэт маральнай волі (практычнага розуму) над тэарэтычным розумам.

Безумоўнасць маральнага абавязку ператварае яго ў той жа час у новы метафізічных прынцып. Для тэарэтычнага розуму ўся рэальнасць зводзілася да фенаменальнага быцця, звязанага законам прычыннасці; ў маральным самавызначэнні адкрываецца новы від быцця, свабоднага ад прычыннасці. Метафізічнае значэнне гэтага прынцыпу раскрыта было больш падрабязна толькі ў Фіхтэ. Для Фіхтэ маральная воля з’яўляецца адначасова разумнай воляй; у ёй перамагаецца супрацьлеглае «я», ім жа створаная неразумная прырода. Згодна з гэтым, маральнае існаванне з’яўляецца бесперапынным заканадаўствам разумнай істоты ў дачыненні да самога сябе.

Вышэйшы крытэр гэтага заканадаўства — індывідуальнае сумленне. Мэта маральнасці — поўная свабода ад усяго таго, што не з’яўляецца розумам, гэта значыць поўнае пераадоленне неразумнай прыроды. Паколькі мэта гэтая недасяжная, то маральная дзейнасць бясконца імкненнем да ідэалу абсалютнай свабоды.

Літаратура

• Разин А. В. Этика: Учебник для вузов. — 3-е изд., перераб. — Москва: Академический проект, 2006. — 624 с. ISBN 5-8291-0709-0
• Гусейнов А. А. Этика Архівавана 3 лютага 2012. // ЭТИКА: образовательный ресурсный центр. ЭТИЧЕСКАЯ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ.
• Гусейнов А. А. Этика и мораль в современном мире // Этическая мысль: современные исследования. М.: Прогресс-Традиция, 2009. С. 5-18.
• Хоружий С. С. Кризис классической европейской этики в антропологической перспективе Архівавана 7 кастрычніка 2008. // Этика науки. — Москва: ИФ РАН, 2007. — С. 85-97.
• Максимов Н. Ф. Этика развития личности Архівавана 5 чэрвеня 2016.
• Этика: Энциклопедический словарь / Под ред. Р. Г. Апресяна, А. А. Гусейнова. — Москва: Гардарики, 2001.
• Этическая мысль. Выпуски 1 — 11 — … Архівавана 2 жніўня 2014. / Отв. ред. А. А. Гусейнов. — М.: ИФ РАН, 2000-2011-…
• Канке В. А. Современная этика: учебник. М.:, 2009—2011. — 394 стр. : ил. — (Университетский учебник).
• Золотухина-Аболина Е. В. Современная этика: Учебное пособие для студентов ВУЗов. — М., Ростов н/Д.: 2003—416 стр. (Серия «Учебный курс»)
• Столяров А. А. Стоя и стоицизм. М., 1995.- 445 с. ISBN 5-86187-023-3
• Степанова А. С. Философия Стои как феномен эллинистическо-римской культуры.- СПб.: Издательский дом «Петрополис», 2012. — 400 с. ISBN 978-5-9676-0425-6
• Этика стоицизма. Традиции и современность. Под ред. А. А. Гусейнова. М., 1991.
• Stevenson, Jay. The Complete Idiot’s Guide to Philosophy. 3. Indianapolis: Alpha Books, Penguin Group, 2005.
• Howard Jones, The Epicurean Tradition, Routledge, London 1989.
• Long, A. A. & Sedley, D.N. The Hellenistic Philosophers Volume 1, Cambridge University Press, 1987. (ISBN 0-521-27556-3)
• Michel Onfray, La puissance d’exister: Manifeste hédoniste, Grasset, 2006.
• Darwall, Stephen (Ed.) (2002). Consequentialism. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-23108-0.
• Goodman, Charles (2009). Consequences of Compassion: An interpretation and Defense of Buddhist Ethics. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-537519-0.
• Honderich, Ted (2003). "Consequentialism, Moralities of Concern and Selfishness". {{cite journal}}: Шаблон цытавання journal патрабуе |journal= (даведка)
• Portmore, Douglas W. (2011). Commonsense Consequentialism: Wherein Morality Meets Rationality. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-979453-9.
• Scheffler, Samuel (1994). The Rejection of Consequentialism: A Philosophical Investigation of the Considerations Underlying Rival Moral Conceptions. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-823511-8.
• Рассел Б.. История западной философии. В 3 кн. Новосибирск: Сиб. унив. изд-во; Изд-во Новосиб. ун-та, 2001.
• Гусейнов А. А.. История этических учений: Утилитаризм
• Грандо А. А. Врачебная этика и медицинская деонтология, Киев, 1988;

Спасылкі

• Сектор этики Архівавана 27 чэрвеня 2006. ИФРАНа
• Этика: Образовательный ресурсный центр
• Этика // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.