Alining oʻldirilishi
| Alining o'ldirilishi | |
|---|---|
 Ali ibn Abu Tolibning oʻldirilishi Eronlik rassom Yusuf Abdinejad tomonidan tasvirlangan | |
| Vafot sanasi | 28-yanvar, 661-yil |
| Vafot joyi | Kufa masjidi, Kufa, hozirgi Iroq |
| Oʻlim sababi | Suiqasd |
| Qurbonlar soni | Ali ibn Abu Tolib |
Ali ibn Abu Tolib, toʻrtinchi roshidun xalifasi (656—661) va birinchi shia imomi 661-yil 28-yanvarda bomdod namozida oʻldirilgan, bu hijriy 40-yilning 19-Ramazoniga teng. Xorijiy Abdurrahmon ibn Muljam hozirgi Iroqning Kufa shahrida joylashgan Kufa masjidida uning boshiga zaharli qilich bilan urganidan taxminan ikki kun oʻtgach, u olgan jarohatlari tufayli vafot etdi. U vafot etganida oltmish ikki yoshda edi.
Ibn Muljam 658-yil Nahravon jangida xorijiylarning magʻlubiyatidan oʻch olish maqsadida Alini oʻldirish niyatida Kufaga kirgan edi. U Kufada ikki sherigini, ya’ni Shabib ibn Bujra va Vardan ibn al-Mujolidni topdi. Ibn Muljamdan farqli oʻlaroq, bu ikkisining qilichlari Aliga tegmagan, lekin keyinchalik qoʻlga olinib oʻldiriladi. Ali oʻlimidan oldin ibn Muljamga nisbatan qasos qonunini adolat bilan qoʻllashni yoki uning butunlay kechirilishini soʻraydi. Ammo, keyinchalik ibn Muljalm Alining toʻngʻich oʻgʻli Hasan tomonidan qatl etiladi. Koʻpgina maʼlumotlarga koʻra, suiqasdda Kufon qabilasining nufuzli rahbari al-Ash'as ibn Qays ham ishtirok etgan. Alining oʻldirilishi uning ashaddiy dushmani Muoviyaga yoʻl ochdi, u tez orada Umaviylar xalifaligiga asos soldi. Kufa yaqinidagi Najafdagi Ali ziyoratgohi shia ziyoratchilari uchun asosiy manzil hisoblanadi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Uchinchi xalifa Usmonning munozarali siyosati 656-yilda uning oʻldirilishiga olib kelgan qoʻzgʻolonga olib keldi[1]. Islom paygʻambari Muhammadning kuyovi va amakivachchasi Ali ibn Abu Tolib keyinchalik Madinaliklar va u yerda hozir boʻlgan dissidentlar tomonidan xalifa etib saylandi[2][3]. U yerda u deyarli bir ovozdan sodiqlik vaʼdasini oldi[4][3][5], oʻz atrofiga turli kam taʼminlangan guruhlarni toʻpladi[6][4]. Aksincha, Ali qudratli Quraysh qabilasi orasida cheklangan yordam topdi, ularning baʼzilari xalifalik unvoniga intildi[7]. Quraysh orasida Alining xalifaligiga tez orada Muhammadning bevasi Oisha va uning ikki sahobasi Talha va Zubayr qarshilik qildilar[2]. Usmonning amakivachchasi Muoviya ham Suriya hokimi lavozimidan chetlatilganda Alining taxtga kelishini qoraladi. Endi Usmonning qotillaridan qasos olishni talab qildi[2].
Alining ogohlantirishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Koʻpgina dastlabki manbalar Ali oʻz taqdirini suiqasddan ancha oldin oʻzi yoki Muhammad orqali bilganligini yozadi, u Aliga soqolining boshi qoniga boʻyalganligini aytgan edi. Xususan, sunniy tarixchi Ibn Saʼd paygʻambarlik rivoyatini keltiradi: “Qadimgi odamlarning eng yomoni Solih paygʻambarning tuyasini oʻldirgan va uning zamondoshlari orasida Alini oʻldirgan kishi edi”. Suiqasddan bir kecha oldin Ali uning taqdiri tez orada amalga oshishini bashorat qilgan. Ertalab u uydan chiqib ketarkan, gʻozlar qichqirib, uning orqasidan ergashdilar va Ali uning uchun yigʻlayotganliklarini aytdi[8].
Suiqasd
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ali Misrlik xorijiy Abdurahmon ibn Amr ibn Muljam al-Muradiy tomonidan oʻldirilgan. Ibn Muljam ota tomondan Himyor qabilasiga, onalik tomonidan Murod qabilasiga mansub edi. U Kinda qabilasi bilan ham aloqada boʻlgan[2]. Umumiy rivoyatda Muoviya va uning Misr hokimi Amr ibn al-Os ham bor, bu haqda sunniy tarixchi at-Tabariy boshqalar ham bor. Bu rivoyatga koʻra, Ibn Muljam va yana ikki xorijiy Haj ziyoratidan keyin Makkada uchrashgan. Uzoq davom etgan munozaralardan soʻng ular Ali, Muoviya va Amr davom etayotgan fuqarolar urushida aybdor degan xulosaga kelishdi. Ular uchalasini ham oʻldirishga va Nahravonda halok boʻlgan hamrohlaridan qasos olishga qasam ichdilar. Keyin ular suiqasd sanasini belgilashdi va har biri oʻz qurbonini tanladi[9]. Yana ikki xorijiy manbalarda turlicha keltirilgan. Muoviyani oʻldirmoqchi boʻlgan kishi al-Burak ibn Abdulloh yoki an-Nazzol ibn Amir deb tanishtiriladi. Amrni oʻldirishga vaʼda bergan kishi Amr ibn Bakr at-Tamimiy yoki Umar ibn Bukayr yoki Zadavayh deb beriladi[8]. Tarixchi Ali Bahromyan bu rivoyatni mantiqiy jihatdan notoʻgʻri deb hisoblaydi va Muoviya va Amrni oʻldirishga qaratilgan fitnalarning toʻgʻriligiga shubha qiladi[9].
Ibn Muljamning jazosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ali oʻlimidan oldin Ibn Muljam tirik qolmasa, qasos sifatida qatl qilinishini iltimos qilgan edi[2] va uning istagini toʻngʻich oʻgʻli Hasan amalga oshirdi[10].
Dafn va ziyoratgoh
[tahrir | manbasini tahrirlash]Alining jasadini oʻgʻillari Hasan, Husayn va Muhammad ibn al-Hanafiya hamda jiyanlaridan biri Abdulloh ibn Jaʼfar yuvdilar[2]. Uning jasadi dushmanlari tomonidan qazib olinib, harom boʻlishidan qoʻrqib, Ali yashirincha dafn qilindi[10], bu uning dafn etilgan joyi haqidagi manbalardagi tafovutlarni ham tushuntirishi mumkin[11]. Uning qabri Abbosiylar Xorun ar-Rashid (786–809) va Najaf shahri uning atrofida Kufa yaqinida boʻlib, musulmonlar, ayniqsa shialar uchun asosiy ziyoratgohga aylandi[10]. Hozirgi ziyoratgoh Safaviy Shoh Safi (1629—1642)[4]. uning yonida oʻz imomi yoniga dafn etilishini istagan shialar uchun ulkan qabriston joylashgan[10]. Najafda oliy diniy kollejlar va taniqli shia olimlari ham oʻsha yerga dafn etildi[10]. Koʻpchilik qatorida, Alining oʻldirilishi eronlik rassomlar Yusuf Abdinejod[12], Farhod Sadegi[13] va Masnsurah Husayn[14] rasmlari, shuningdek, Bahrom Beyzayning sahna spektakli mavzusi boʻldi[15],
Natija
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hukmronligi davrida Ali sodiq izdoshlarini topdi, ular uni Muhammaddan keyingi musulmonlarning eng yaxshisi va xalifalik huquqiga ega boʻlgan yagona shaxs deb bildi. Shunga qaramay, bu ergashuvchilar ozchilik boʻlib qoldi[2][3]. Aksincha, Alidan keyin kufliklarni birlashtirgan narsa ularning Suriya hukmronligiga qarshi turishi[3] yoki uning ashaddiy dushmani Muoviyaning kuchli boshqaruvi edi[2]. 661-yil yanvarida Ali oʻldirilgach, uning katta oʻgʻli Hasan shu tariqa Kufada xalifa etib saylandi[2][1]. Koʻp oʻtmay Muoviya katta qoʻshin bilan Kufaga yurish qildi, Hasan qoʻshini esa Muoviya tomonidan sotib olingan harbiy qoʻmondonlar va qabila boshliqlarining qochib ketishlari tufayli koʻp sonli qochqinlarga duchor boʻldi[4][16]. Oʻz hayotiga boʻlgan muvaffaqiyatsiz urinishdan soʻng yarador Hasan 661-yil avgustida hukmronlikni Umaviylar xalifaligiga asos solgan Muoviyaga topshirdi[16].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 Glassé 2001.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Madelung 1997.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Jafri 1979.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Momen 1985.
- ↑ Kennedy 2016.
- ↑ Shaban 1970.
- ↑ Donner 2010.
- ↑ 8,0 8,1 Veccia Vaglieri 2012b.
- ↑ 9,0 9,1 Bahramian 2015.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Veccia Vaglieri 2012a.
- ↑ Steigerwald 2004.
- ↑ „An analysis on 'The Assault on Ali' painting“ (forscha). khabaronline. 24-dekabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-dekabr 2017-yil.
- ↑ „'The Assault on Ali' painting gets featured in Sa'd Abad artifacts museum on the night of Qadr“. Sa'd Abad Cultural-historical complex. 2017-yil 24-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-dekabr 2017-yil.
- ↑ „A painting on 'The Assault on Ali' is unveiled“. International Quran News Agency. Qaraldi: 24-dekabr 2017-yil.
- ↑ „The 'Assault on Ali' stageplay by Bahram Beizayi is on“ (fa-IR). www.islamicartz.com. 2017-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 12-may.
- ↑ 16,0 16,1 Madelung 2003.