Rossiä imperiäse
| Rossiä imperiäse реф. кад. Россійская Имперія İmperiä | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Шигарь Съ нами Богъ! | |||||||||
| Гимн «Ruslar doğası» (1816—1833) «Xoday, Patşanı saqla!» (1833—1917) | |||||||||
 1905—1914 yıllarğa Rossiä territoriäse Yuğalğan territoriälär Formal' bulmağan yoğıntı ölkäse | |||||||||
| Башкала | Sankt-Peterburg (Petrograd): 1721—1728, 1732—1917; Mäskäw: 1728—1732 | ||||||||
| Тел(ләр) | Räsmi: rus tele («ğomumdäwlät tele»)[1] Җирле рәсми телләр: поляк теле (Польша Патшалыгы), швед теле һәм фин теле (Бөек Финляндия кенәзлеге) | ||||||||
| Дин | pravoslavlıq | ||||||||
| Акча берәмлеге | sum | ||||||||
| Мәйдан | 21797725 km² (1914 yıl) | ||||||||
Rossiä imperiäse (rus. Российская империя, ref. qäd. Россійская Имперія) — 1721 yıldan 1917 yılğa qädär Yevraziä qıytğasında bulğan däwlät. 1713—1728 yıllarda il başqalası Sankt-Peterburg şähäre bulğan, 1728—1730 yıllarda ul Mäskäwgä küçerelä, 1730—1917 yıllarda yänä Sankt-Peterburgqa qayta.
Qayberäwlär Rossiäne imperiä dip Qazannı yawlap alğannan soñ, yağni 16 ğasırda atıy başlıy.
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Barlıqqa kilüye, XVIII ğasır
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Pötr I eçke häm tışqı säyäsätendä kisken üzgärleşlärne ütkärä. 1700—1721 yellardağı Tönyaq suğışı näticäsendä köçle şved armiäse tar-mar itelä, Baltıyq diñgezenä çığu açıla, Neva tamağında Sankt-Peterburg şähäre tözelä.
1721 yılda Rossiä imperiä bulıp iğlan itelä.
Pötr I ülemennän soñ Rossiädä saray perevorotlar çorı başlana — 1725—1762 yıllarda rus täxettä altı patşa alışındı.
Yelizaveta Petrovna zamanında Mäskäw universitetı nigezlänä, rus armiäse Cideyıllıq suğışında Prussiä belän uñışlı suğışa.
Yekaterina II patşabikäse zamanında 1768—1774 yıllardağı rus-törek suğışı näticäsendä Rossiä Qara diñgezgä çığa; käğäzle aqça barlıqqa kilälär, İdel buyında alman kolonistları kilep urnaşalar, 1783 yılda Rossiä sostavına Qırım xanlığı kerä, Amerika üzläşterüye başlana. 1791 yılda Yassk solıxı buyınça Ğosman imperiäse Qırımnıñ Rossiä imperiäsenä iä buluın xörmätlägännär. 29 dekäbernä – Qırım Rossiä imperiäsenä kerä.
1794 yılnıñ 25 iyünendä Böyek frantsuz inqıylabı säbäple Rossiä imperiäsendä frantsuz tawarların satu tıyıla.
XIX ğasır
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]XVIII ğasırnıñ axırında Rossiä revolutsion Frantsiäğa qarşı koalitsiägä kerä häm Napoleon suğışlarında qatnaşa. 1805 yılnıñ 15 sentäberdä — Rossiä Napoleonğa berençe suğışnı iğlan itä. Soyuzdaşlar Evropada ciñelälär, suğış Rossiä territoriäsenä küçä. Napoleonnıñ Mäskäwne basıp aluına qaramastan, suğış Napoleon armiäseneñ tar-mar itelü belän tämamlana. 1813 yılda rus armiäse frantsuz ğäskärlärennän Almaniäne azat itä, ä 1814 yılda Parijnı basıp ala.
Suğıştan soñ Rossiägä revolutsion ideyaläre tarala başlağannar, bu dekäberçelär fetnäsenä alıp kiterä.
1813 yıl 5 noyäber — Rossiä imperiäse belän Farsı ile arasında Gölestan tınıçlıq kileşüye imzalana.
1815 yılğa böten Böyek Litva kenäzlege territoriäse Rossiä imperiäse eçenä kergän.
XIX ğasırnıñ ikençe çiregendä Rossiä Tönyaq Qawqaz xalıqlarnıñ buysındıru belän tämamlanğan Qawqaz suğışın başlıy; şul uq waqıtta Rossiä sostavına qazaq juzları kerälär.
1856 yılda Rossiä Qırım suğışında ciñelä.
Aleksandr II zamanında Rossiädä krepostnoy xoquqı yuqqa çığarıla (1861), häm tağın berniçä liberal’ reforma ütkärelä.
1877—1878 yıllardağı rus-törek suğışı näticäsendä Rossiä sostavına Kars ölkäse häm Dunay deltası kertelälär, balqan illäre (Bolgariä, Serbiä häm Çernogoriä) bäysezlekkä ireşälär.
XX ğasır
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]XIX ğasırnıñ axırında — XX ğasırnıñ başında Rossiädä säyäsi partiälär barlıqqa kilälär: kadetlar, bolşeviklar, eserlar, h. b.
1904—1905 yıllarnıñ rus-yapon suğışı näticäsendä Rossiä Saxalinnıñ könyaq öleşen häm Kuril utrawlarnı yuğalta.
Rossiä imperatorları
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Pötr I — 1721—1725
- Yekaterina I — 1725—1727
- Pötr II — 1727—1730
- Anna İoannovna — 1730—1740
- İvan VI — 1740—1741
- Yelizaveta Petrovna — 1741—1761
- Pötr III — 1761—1762
- Yekaterina II — 1762—1796
- Pavel I — 1796—1801
- Aleksandr I — 1801—1825
- Nikolay I — 1825—1855
- Aleksandr II — 1855—1881
- Aleksandr III — 1881—1894
- Nikolay II — 1894—1917
