В. П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясе исемле битнең чыганагын карау

{{Ук}}
{{РФ халыкларының мәдәни мирасы}}Казан дәүләт университетының '''В. П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясе'''  (АОЭ) —  [[Казан]]нан көнбатышка таба 20 км ераклыкта [[Татарстан]]ның [[Яшел Үзән районы]]ның Октябрьский бистәсендә урнашкан Россия астрономия обсерваториясе диңгез дәрәҗәсеннән 92 метр биеклектә урнашкан. 1903 елдан ул Энгельгардт обсерваториясе дип атала. АЭО директоры — Ю. А. Нефедьев.  Структурага дүрт фәнни бүлек керә:  метеорлы, астрометрик, фотографик астрометрия, конструкторлык төркеме

Обсерватория янында аның базасында заманча мәгърифәт-күңел ачу комплексы-Казан планетарие һәм астропарк төзелә.

28 апрельдән Казан Федераль Университеты Планетарийы килүчеләр өчен ачык.

== В. П. Энгельгардт исемендәге обсерватория директорлары ==

# [[1901 ел|1901]]—[[1918 ел|1918]] [[Дмитрий Дубяго|Дубяго Дмитрий Иванович]]
# [[1918 ел|1918]]—[[1925 ел|1925]] [[Михаил Грачев (1866)|Грачёв  Михаил Аврамиевич]]
# [[1925 ел|1925]]—[[1931 ел|1931]] Яковкин Авенир Александрович
# [[1931 ел|1931]]—[[1954 ел|1954]] [[Дмитрий Мартынов|Мартынов  Дмитрий Яковлевич]]
# [[1954 ел|1954]]—[[1958 ел|1958]] [[Александр Дубяго|Дубяго  Александр Дмитриевич]]
# [[1958 ел|1958]]—[[1976 ел|1976]] [[Анатолий Нефедьев|Нефедьев  Анатолий Алексеевич]]
# [[1976 ел|1976]]—[[1991 ел|1991]] [[Олег Белькович|Белькович  Олег Игоревич]]
# [[1991 ел|1991]]—[[2008 ел|2008]] [[Наил Сәхибуллин|Сахибуллин  Наиль Абдуллович]]
# [[2008 ел|2008]] елдан Нефедьев  Юрий Анатольевич

== Тарих ==
Обсерватория Д.И.Дубяго Энгельгардт васыять иткән акчага нигез салган,  һәм [[1897 ел|1897 елда]] Энгельгардт [[Казан университеты]]<nowiki/>на күчерелгән җиһазлар белән җиһазландырылган. Обсерваториягә нигез салуның сәбәбе - шәһәр үзәгендә күзәтүнең уңайсызлыгы (көчле яктырту). [[1898 ел|1898]] елның җәендә В.П. Энгелгардт үзенең коралларын тапшырганнан соң (12 "экваториаль Грубба, 6" экват-комета табучы, 4 "кечкенә комета табучы, Бамбергның пассаж коралы, Фенельнең универсаль коралы, Кноблих сәгате һәм Тайд сәгате), Д.И. Дубяго обсерватория төзелешенә акча бүлеп бирү һәм җир бүлеп бирү турындагы үтенечнамәсе канәгатьләндерелде. Обсерватория биналарына 1899 елның 7 мартында нигез салына.

Меридиан залның конструкциясе тышкы һәм эчке температураны тиз тигезләргә мөмкинлек бирде, бу исә залны  бу залны үзенчәлекле итә.  Обсерваториянең төп бинасыннан тыш, кечкенә күчмә инструментларда күзәтү өчен түбәләр белән ике агач йорт төзелә. 1908 елда гелиометр өчен әйләнүче гөмбәзле таш манара һәм икенче агач торак йорт төзелә. 1914 елда өченче торак йорт, аннары астрограф өчен павильон төзелә. 1934 елда сейсмик подвал төзелә башлый.  

Д.И. Дубяго вафатыннан соң обсерватория директоры итеп революция һәм гражданнар сугышы вакытында обсерваторияне саклап кала алган М. А. Грачев билгеләнә. М. А. Грачев вафатыннан соң, Д.И. Дубяго җирләнгән Курган нигезендә җирләнә.

Киләсе директор  А.А. Яковкин була, ул 1929 елда астрограф Гейде өчен 120 мм  Цейс фирмасы объективы һәм объектив призма ала. Шуның аркасында йолдыз басуларын фотога төшерү һәм йолдыз спектрларын алу мөмкинлеге барлыкка килә.   Бу фотосурәтләр Энгельгардт обсерваториясенең пыяла китапханәсенә нигез сала, хәзерге вакытта дистәләрчә мең фотографик тәлинкәләр бар. А. А. Яковкин үзе дә гелиометрда күзәтүләр үткәрде, аларны эшкәртү нәтиҗәсендә Айның физик либрациясенең аныкланган зурлыгын ала.

Яковкин А.А обсерваториясеннән киткәч, Д.Я. Мартынов директор булып эшли, соңрак КДУ ректоры  вазифасын били  (1951—1954). Мартыновны билгеләү КДУ каршындагы фәнни-тикшеренү институтына үзенең аерым бюджеты һәм штатлары белән АОЭны күчерү белән туры килә.  1943 елда Шмидт системасының телескоп-рефлекторы сафка баса. Шмидтның 38 см фотографик рефлекторы Казан авиация институты һәм Казан университеты остаханәләрендә төзелгән. 1943 елда Шмидт рефлектор телескопы файдалануга тапшырылды. Шмидтның 38 см фотографик рефлекторы Казан авиация институты һәм Казан университеты остаханәләрендә төзелгән. Оптик өлеш Ленинград дәүләт оптик институтында Д. Д.Максутов җитәкчелегендә ясалган. Кырыкынчы елга AOЭда совет неоклассицизмы стилендә яңа таш бина төзелә. Анда лаборатория һәм китапханә урнаша. Икенче [[Бөек Ватан сугышы]] вакытында Энгельгардт обсерваториясе [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|СССРда]] үз эшен дәвам иткән бик азларның берсе була (шулай ук Ташкент һәм Свердловск). Сугыш елларында йолдыз кырларының, кометаларның һәм кечкенә планеталарның йөзләгән фотографик тәлинкәләре алынган. 1941 елның 21 октябрендә Д. Я. Мартынов җитәкчелегендә берничә AОЭ хезмәткәре Алма-Атада кояш тотылуны уңышлы күзәтәләр, берничә мөһим спектраль күзәтү ясыйлар. 1932 елдан киңлекнең үзгәрүенә күзәтүләр ясала. 1945 елга кадәр пассаж коралда күзәтүләр үткәрелә, һәм 1946 елда 90 мм Бамберг зенит телескопы куела. XX гасырның 50нче елларында киң күренешле зенит-телескоп төзелеше башлана.  Тугыз  ZTL-180 (диаметры - 180 мм, фокаль озынлыгы - 2360 мм) телескоп җитештерелгән, аларның берсе Энгельхардт обсерваториясендә урнаштырылган.{{Тышкы медиафайллар}}1950 елда рефрактор башнясына капиталь ремонт ясала. Югары агач өлеш яңадан эшләнә. Ремонттан соң рефракторда кечкенә планеталар, комет, йолдызларның капламалары, шулай ук йолдызларның спектраль күзәтүләре яңартыла. А.Д. Дубягоның кометалар хәрәкәте теориясе буенча эшләре дөньякүләм танылу ала. XIX гасырда М.А. Ковальский башланган тикшеренүләрнең йолдызлы-астрономия юнәлеше яңа дәрәҗәдә торгызыла.  Күктә күзәтелгән йолдызлар бүленешенә нигезләнеп, безнең Галактика структурасын өйрәнү башлана. Ш. Т. Хабибуллин эше турында (ике нурда йолдызларны исәпләү ысулы һәм Хабибуллин методы буларак йолдыз астрономиясе дәреслекләренә кертелгән кара тумбаны өйрәнү ысулы) аерым искә алырга кирәк. Айның физик либрациясе  параметрын бертөрле билгеләү өчен метод эшләнә. 1957  елда Казанда һәм АОЭда [[Cirneñ yasalma iärçene|спутник]] күзәтү станцияләре оештырыла. Казанның өзлексез үсеше белән бәйле яктырту арту күзәтүләргә сизелерлек киртә булып китә.  1967 елда обсерватория филиалы төзелеше өчен яраклы җир эзләү башлана. Ул вакытта дөньяда иң зур саналган 6 м диаметрлы телескоптан 1,5 км ераклыкта САО территориясенә тоташкан участок сайлап алына. 1976  елда Казан университетының Төньяк Кавказ астрономик станциясе эшли башлый. 1986 елда Казан университеты [[Галлей кометасы]]<nowiki/>н өйрәнү буенча совет программасында катнаша. 1985 елның августында Галлейның беренче фотосурәтләре алына. Гомумән алганда, СКАС КДУда 100 дән артык комета позициясе алынган. Соңрак, бу күзәтүләр СССРдагы күзәтүләр арасында иң төгәл комета позицияләренең берсе дип танылган. Обсерватория космик корабларның Марс иярченнәренә координацияләү өчен халыкара ФОБОС проектында катнаша (1986—1987).
[[Файл:EngelgardtTelescope.jpg|мини| Энгельхард телескопы <ref>В настоящий момент на его базе установлен 16-ти дюймовый рефрактор</ref>]]

== Бүгенге көн ==
1989 елда, обсерватория кометаларны күзәтү активлыгы буенча дөньяда 20нче урында иде .

== Төп кораллар <ref>{{Cite web|url=http://www.ksu.ru/aoe/oborud.php|title=Список оборудования обсерватории|accessdate=2009-09-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070824171434/http://www.ksu.ru/aoe/oborud.php|archivedate=2007-08-24}}</ref> ==

* Гелиометр
* Бамберг 90 мм Зенит телескопы (1946)
* Зенит телескопы ZTL-180 (D = 180 мм, F = 2360 мм)
* Меридиан түгәрәге
* Рефрактор (12 дюймлы Энгельхардт Экватор нигезендә)
* 48 см рефлектор AZT-14 (D = 480 мм, F = 7715 мм)
* Астрограф Гейде (D = 120 мм) + объектив призма - йолдызлар спектрын алу өчен
* AST-452 - Максутов мениск телескопы (D = 350 мм, F = 1200 мм) <ref>{{Cite web|url=http://www.ksu.ru/aoe/menisc.php|title=АСТ-452|accessdate=2010-03-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070823220856/http://www.ksu.ru/aoe/menisc.php|archivedate=2007-08-23}}</ref>
* Астрограф AFR-18 (D = 200 мм, F = 2000 мм)

== Күренекле обсерватория хезмәткәрләре ==

* [[Дмитрий Дубяго|Дубяго, Дмитрий Иванович]]
* [[Тадеуш Банахевич|Баначевич, Тадеус]]

== Төрлеләр ==
[[Файл:DubyagoBurial.jpg|мини| Д. И. Дубяго кабере]]

—Планетарий 2013 елның июнендә ачыла<ref>{{Cite web|author=|url=https://regnum.ru/news/innovatio/1675258.html|title=Под Казанью открылся новый планетарий|date=2013-06-24|publisher=[[Regnum]]|accessdate=2020-05-08}}</ref>
— 1904 елның язында, меридиан түгәрәген тигезләү өчен, Мир телескоп төзелеше урнаштыра башлыйлар. Көньяк мираны урнаштыру өчен, 5,5 м биеклектәге курган салырга туры килә. Обсерваториягә нигез салучы [[Дмитрий Дубяго|Д.И. Дубяго]] үлгәннән соң ул архитектор [[Karl Müfke|Муфке]] проекты буенча  ясалган склепта  җирләнә. 1915 елда Дрезден зиратында күмелгән В.П. Энгельгардт  2014 елда шул ук склепка күчереп җирләнә.

[[Файл:EAO_museum.JPG|мини| Обсерватория музее]]

— Обсерватория биналарының берсендә музей бар

— 1970 еллар башында обсерваториядә рәссам [[Константин Васильев|Константин Алексеевич Васильев]] берникадәр вакыт эшли, ул обсерватория бинасы белән көзге пейзажны буяган һәм Константин Васильевның Казан музеенда күрсәтелгән "Йолдызлы күк" картиналар сериясен ясаган<ref>''Оксана Романова, фото: Рамиль Гали.''&#x20;Константин Васильев: малая планета непризнанного при жизни гения снова в тени.&#x20; События&#x20;(13&nbsp;сентября 2017).&nbsp;— Сетевое издание.&nbsp;— «Некоторое время, чтобы иметь хоть какие-то средства к существованию, Константин Васильев работал в Казанской обсерватории. Устроиться туда ему помог его друг и поныне занимающийся астрономией Олег Шорников. Когда однажды начальство спросило: «А где же Васильев?», приятель, прикрывая художника, ответил: «Главное, что он выполняет свою работу, а не то, где он сейчас». «Так пусть что-нибудь напишет!», – улучил момент начальник. Так появился осенний пейзаж «Обсерватория», написанные для друга картина-карта «Звездное небо» и другие произведения из этой серии.».&#x20;<small>Дата обращения: 6 января 2019.</small></ref><ref>Картины — 5. Звёздное небо.&#x20; konstantinvasiliev.ru.&nbsp;— Музей Константина Васильева в Казани.&#x20;<small>Дата обращения: 6 января 2019.</small></ref>.

== Шулай ук карагыз ==

* [[Казан (Идел буе) федераль университеты|Казан дәүләт университеты]]
* Казан дәүләт университетының астрономик обсерваториясе
* Россиядә астрономия
* Астрономик кораллар исемлеге
* Энгелхардт, Василий Павлович
* [[Игорь Белькович|Белкович, Игорь Владимирович]]

== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}

== Сылтамалар ==
* [https://info.tatcenter.ru/science/76778.htm Обсерватория КГУ может попасть под охрану ЮНЕСКО]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=Сентябрь 2018|bot=InternetArchiveBot}}
* [https://web.archive.org/web/20070824171434/http://www.ksu.ru/aoe/oborud.php Научно — методическое описание учебно — наблюдательного комплекса Астрономической обсерватории им. В. П. Энгельгардта]
* {{Мәкалә|автор=|ссылка=https://e-vid.ru/en/node/15066|издание=Время и деньги|год=2006|номер=175—176(2385—2386)|страницы=|issn=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160306124709/http://www.e-vid.ru/index-m-192-p-63-article-15066-forgot-1-year-2005-month-8.htm|archivedate=2016-03-06}}
* [http://www.e-vid.ru/index-m-192-p-63-article-19351.htm Г. Милашевский «Ангел-хранитель» Казанской обсерватории // Время и деньги, № 147 (2602), 9 августа 2007 года]
* [http://www.spacephys.ru/astronomicheskaya-observatoriya-im-vpengelgardta АСТРОНОМИЧЕСКАЯ ОБСЕРВАТОРИЯ им. В. П.ЭНГЕЛЬГАРДТА]
* [http://www.wff44.com/ru/news/show/1308/ WAO экспедиция в Казанскую Астрономическую Обсерваторию им. В. П. Энгельгардта. Отчет.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=Ноябрь 2019|bot=InternetArchiveBot}}
* Эдуард Зинатуллин. Экскурсия в казанский планетарий и обсерваторию имени Энгельгардта (неопр.).  kazancat.ru (7 июня 2014). Дата обращения: 10 мая 2020.
* Н.Г. Ризванов, М. Е. Прохоров. Сто лет это много! (неопр.).  Астронет (13 сентября 2001). Дата обращения: 10 мая 2020.

'''Публикации наблюдений в Центре малых планет:'''

* [http://hamilton.dm.unipi.it/~astdys/mpcobs/sites/136.rwo Астрометрические наблюдения малых планет]
* [http://hamilton.dm.unipi.it/astdys/index.php?pc=2.1.2&o=136 Астрометрические наблюдения малых планет]
{{Казан университеты}}
[[Төркем:Татарстан фәне]]
[[Төркем:Яшел Үзән районы]]
[[Төркем:Казан университеты]]
[[Төркем:Татарстанда Россиянең мәдәни мирас объектлары]]
[[Төркем:Казан университетының астрономия обсерваторияләре]]
{{MyTatarstan2020}}