Powstanie łódzkie
| rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim | |||
 Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Łodzi upamiętniający wydarzenia z 1905 roku (październik 2022) | |||
| Czas |
22–24 czerwca 1905 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Terytorium | |||
| Przyczyna |
bunt przeciwko władzom carskim na tle klasowym i narodowościowym | ||
| Wynik |
stłumienie powstania | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
Powstanie łódzkie, znane również jako powstanie czerwcowe – powstanie zbrojne robotników w Łodzi przeciwko Imperium Rosyjskiemu między 21 a 25 czerwca 1905. Wydarzenie to było jednym z największych zamieszek w kontrolowanej przez Rosjan części Polski (czyli Kraju Nadwiślańskim) podczas rewolucji 1905 roku. Polska była głównym ośrodkiem walk rewolucyjnych w Imperium Rosyjskim w latach 1905-1907, a powstanie łódzkie było kluczowym wydarzeniem tamtych wydarzeń.
Od miesięcy robotnicy w Łodzi byli w stanie niepokoju, doszło do kilku poważnych strajków, które zostały siłą stłumione przez rosyjską policję i wojsko. Powstanie rozpoczęło się spontanicznie, bez poparcia żadnej zorganizowanej grupy. Polskie ugrupowania rewolucyjne zostały zaskoczone i nie odegrały większej roli w późniejszych wydarzeniach. Około 21-22 czerwca, po starciach z władzami w poprzednich dniach, rozwścieczeni robotnicy zaczęli budować barykady i atakować patrole policyjne oraz wojskowe. Władze wezwały dodatkowe wojska, które ogłosiły stan wojenny. 23 czerwca w mieście nie działały żadne firmy, ponieważ policja i wojsko zaatakowały dziesiątki barykad robotniczych. Ostatecznie do 25 czerwca powstanie zostało stłumione. Liczbę zabitych i rannych szacuje się na kilkaset. Powstanie było relacjonowane w prasie międzynarodowej i szeroko dyskutowane przez działaczy socjalistycznych i komunistycznych na całym świecie. Niepokoje w Łodzi trwały przez następne wiele miesięcy, choć bez protestów na tak dużą skalę jak w czerwcu 1905.
Tło
[edytuj | edytuj kod]Na początku XX wieku pogarszające się warunki ekonomiczne przyczyniły się do narastania napięć w Rosji i Polsce: wojna rosyjsko-japońska zniszczyła gospodarkę Królestwa Polskiego, a pod koniec 1904 pracę straciło ponad 100 tys. polskich robotników[1]. Pod koniec XIX i na początku XX wieku Łódź była głównym polskim ośrodkiem przemysłowym, silnie zurbanizowanym i uprzemysłowionym, a jej liczna klasa robotnicza uczyniła z niej ważną ostoję polskiego ruchu socjalistycznego[2][3][4]. Wiadomości o rewolucji rosyjskiej 1905, wraz z jego rewolucyjnym duchem, szybko rozprzestrzeniły się w kontrolowanej przez Rosję Polsce z Petersburga, gdzie demonstranci zostali zmasakrowani 22 stycznia. Polska była głównym ośrodkiem walk rewolucyjnych w Imperium Rosyjskim w latach 1905-1907, a powstanie łódzkie było kluczowym wydarzeniem tamtych wydarzeń[5][6]. Robotnicy w Łodzi zaczęli strajkować już przed 22 stycznia, a 31 stycznia carska policja donosiła o demonstrantach niosących transparenty z hasłami „Precz z autokracją! Precz z wojną!”[1]. Wykorzystały to frakcje w Rosji i Polsce, które chciały mniej lub bardziej radykalnych zmian. Wkrótce ponad 400 tys. robotników wzięło udział w strajkach na terenie Polski[5].
Wierne Józefowi Piłsudskiemu skrzydło Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) uważało, że Polacy powinni wykazać się determinacją w odzyskaniu niepodległości poprzez aktywne, gwałtowne protesty przeciwko Rosjanom[7]. Poglądu tego nie podzielała Narodowa Demokracja (ND) Romana Dmowskiego[8], ani bardziej lewicowe (lub „młode”) skrzydło PPS (tj. Polska Partia Socjalistyczna – Lewica)[9]. Narodowi Demokraci opowiadali się za współpracą z władzami rosyjskimi[8], podczas gdy PPS-Lewica chciała współpracować z rosyjskimi rewolucjonistami w celu obalenia caratu i postrzegała walkę klasową jako ważniejszą aniżeli wyłącznie uzyskanie niepodległości[9].
Wojna rosyjsko-japońska spowodowała wzrost niezgody w całym Imperium Rosyjskim, w tym w jego polskich prowincjach. 26 stycznia 1905 w Łodzi odbył się strajk, w których wzięło udział ok. 6 tys. robotników. Następnego dnia ogłoszono strajk generalny, a następnego dnia strajkowało już 70 000 robotników. Żądali 8-godzinnego dnia pracy i wsparcia dla chorych. Do demonstracji robotniczych przyłączyli się studenci, którzy domagali się zakończenia polityki rusyfikacji. Kolejny duży strajk miał miejsce podczas Święta Pracy 1 maja. Dotknęło to blisko połowy przemysłu miasta. 3 maja, w rocznicę Konstytucji Majowej odbyła się kolejna manifestacja o wydźwięku patriotycznym. 30 maja łódzcy przemysłowcy zwrócili się o pomoc do rosyjskiego gubernatora generalnego[10].
Zamordowanie robotnika Jerzego Grabczyńskiego z fabryki Grohmana przez rosyjską jazdę kozacką wymieniane jest jako jedna z iskier powstania[11]. 18 czerwca 1905 rosyjska policja otworzyła ogień do jednej z wielu demonstracji robotniczych w Łodzi, zabijając około dziesięciu robotników. W ich pogrzebie brało udział ponad 50–70 tys. osób, co w praktyce przerodziło się w wielką demonstracje 20 i 21 czerwca[6][10][11]. Na pogrzeb 21 czerwca ponownie pojawiła się kawaleria kozacka; tłum rzucał kamieniami, a rosyjska kawaleria odpowiedziała ogniem, zabijając tym razem 25 osób i raniąc setki[6][10]. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) wezwała do strajku generalnego 23 czerwca[11].
PPS Piłsudskiego, nie planując wówczas wielkiego powstania, prowadziła politykę popierania protestu i nękania sił rosyjskich. Zarówno PPS, jak i inne organizacje socjalistyczne, m.in. żydowski Bund i SDKPiL, były tak samo zaskoczone skalą spontanicznego buntu, jak władze rosyjskie; Siły PPS w Łodzi składały się z 10 regularnych i uzbrojonych członków oraz kilkudziesięciu robotników[6][11]. Większa grupa wysłana z Warszawy pod dowództwem Walerego Sławka nigdy nie zdążyła przejąć kontroli lub wpłynąć na powstanie; ostatecznie był to niezorganizowany brutalny protest przeciwko rosyjskiej władzy[6].
Przebieg
[edytuj | edytuj kod]
Napięcie narastało dalej, natomiast wieczorem 21 lub 22 czerwca rozgniewani robotnicy zaczęli budować barykady i atakować patrole policyjne oraz wojskowe, zabijając tych, którzy się nie poddali[6][10]. W ciągu kilku następnych dni zbudowano około stu barykad[11]. W rejonie ul. Wschodniej robotnicy otworzyli ogień do kompanii żołnierzy i kawalerii, a na ul. Południowej (obecnie ul. Rewolucji 1905 r.) okrążono oddział żandarmów. W mieście wybuchło kilka pożarów, ponieważ robotnicy podpalili sklepy monopolowe, a siły rządowe zaatakowały pierwsze barykady, początkowo bez większego sukcesu. Przedstawiciele carscy wezwali posiłki, które przyjeżdżały z Częstochowy, Warszawy i letnich obozów treningowych[11]. Do miasta wkroczyło kilka pułków piechoty[6]. Ostatecznie siły rosyjskie wysłane do stłumienia robotników liczyły sześć pułków piechoty i kilka pułków kawalerii. Mimo to sytuacja się zaogniała, aż do pełnego powstania. 23 czerwca wszystkie fabryki, warsztaty, sklepy i biura zostały zamknięte, ze względu na regularne starcia wojsk oraz policji z robotnikami[11].
Do najcięższych walk doszło u zbiegu ulic Wschodniej i Południowej (gdzie znajdowały się cztery barykady), w pobliżu fabryki Scheiblera w parku Źródliska i przy ul. Rokociny (obecnie al. Marszałka Józefa Piłsudskiego)[10]. Na tej ostatniej barykady obsadzone były przez trzytysięczną milicję robotniczą, która ostatecznie została zmuszona do wycofania się do parku Źródliska[11]. Powstańcy nie mieli zorganizowanej agendy i powszechnie walczyli pod czerwonymi sztandarami; wspólnymi postulatami była poprawa warunków życia robotników i większe prawa dla ludności polskiej[6]. 23 czerwca (lub dopiero 26 czerwca[11] – źródła różnią się) car podpisał w mieście dekret o stanie wojennym[6].
Wspierane przez PPS frakcje robotnicze stanęły w obliczu nie tylko rosyjskiej policji i regularnych oddziałów, ale także endeckich bojówek. Doszło do starć zbrojnych między robotnikami lojalnymi wobec PPS Piłsudskiego i lojalnymi wobec Dmowskiego. W ciągu „dni czerwcowych”, jak w Polsce rozsławiło się powstanie łódzkie, między PPS Piłsudskiego a endekami Dmowskiego toczyła się miniaturowa wojna domowa[6][7][8].
Powstańcy byli słabo uzbrojeni i ostatecznie zostali przytłoczeni przez carskie wojsko regularne. Większość barykad padła do 24 czerwca; ostatnia z barykad (w parku Źródliska i ul. Wschodniej) zostały zdobyte przez wojska rosyjskie do końca 24 czerwca[11] lub do południa 25 czerwca (źródła różnią się), ale niepokoje – w tym sporadyczne strzały w policję lub patrole wojskowe – trwały jeszcze kilka dni później[6].
Następstwa
[edytuj | edytuj kod]Powstanie zostało ostatecznie stłumione przez władze rosyjskie. Oficjalne raporty wskazują na śmierć 151 cywilów (55 Polaków, 79 Żydów i 17 Niemców) oraz 150 rannych[11]; nieoficjalne raporty mówią o ponad 200 ofiarach śmiertelnych i od 800[6][12] do aż 2000 rannych[5][11].
Powstanie łódzkie nie było ani pierwszym, ani ostatnim zakłóceniem tego, co w polskiej historiografii określa się mianem Rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim[5]. Różne protesty i strajki miały miejsce w przeciągu następnego roku w największych polskich zaboru rosyjskiego[1], jednak wydarzenia w Łodzi należały do najbardziej dramatycznych[6]. We wrześniu 1905 dwóch działaczy PPS zamordowało Juliusza Kunitzera, właściciela fabryki Heinzel & Kunitzer, znanego ze złego traktowania robotników[13][14]. Strajki w Łodzi trwały do połowy 1906, kiedy to liczna rosyjska obecność wojskowa i masowe zwolnienia strajkujących robotników z fabryk ostatecznie spacyfikowały miasto[6][12]. Nawet później Łódź nie była spokojnym miastem; w latach 1910–1914 była siedzibą radykalnej, anarchistycznej Grupy Rewolucjonistów Mścicieli, określanej mianem „najbardziej ekstremalnej, terrorystycznej grupy w historii Polski”[3][15].
Powstanie było relacjonowane w prasie międzynarodowej i zauważone przez działaczy socjalistycznych i komunistycznych na całym świecie[11]. Lenin uznał je za pierwsze zbrojne wystąpienie robotników w Imperium Rosyjskim[16].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Abraham Ascher, The Revolution of 1905: Russia in Disarray, Stanford University Press, 1988, ISBN 978-0-8047-2327-5 [dostęp 2022-10-06] (ang.).
- ↑ Roy Francis Leslie, R.F. Leslie, The History of Poland Since 1863, Cambridge University Press, 19 maja 1983, ISBN 978-0-521-27501-9 [dostęp 2022-10-06] (ang.).
- ↑ a b Maciej Stańczyk, Rewolucyjni Mściciele. Zapomniana łódzka historia [online], lodz.wyborcza.pl [dostęp 2022-10-06] (pol.).
- ↑ Eugeniusz Ajnenkiel, Łódź pochodnia polskiego socjalizmu [1932] [online], Historie Łódzkie - historia Łodzi, 3 października 2011 [dostęp 2022-10-06] (pol.).
- ↑ a b c d Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim - WIEM, darmowa encyklopedia [online], portalwiedzy.onet.pl, 28 lipca 2017 [dostęp 2022-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-28] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Włodzimierz Kalicki, Rok 1905: Przebudzeni bombą [online], gazetawyborcza.pl, 3 maja 2008 [dostęp 2022-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2008-05-03] (pol.).
- ↑ a b Adam Zamoyski, The Polish Way: A Thousand-year History of the Poles and Their Culture, Murray, 1989, ISBN 978-0-7195-4674-7.
- ↑ a b c Bohdan Urbankowski, Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg, Zysk i S-ka, 2014, ISBN 978-83-7785-480-8.
- ↑ a b Piłsudski Józef Klemens, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-10-07].
- ↑ a b c d e Joanna Podolska, Michał Jagiełło, Barykady, które dały przykład [online], lodz.gazeta.pl, 27 września 2007 [dostęp 2022-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-15] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Tadeusz Nowak i inni, Dzieje oręża polskiego, 963-1945, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1973, s. 305–306.
- ↑ a b Rewolucyjna Warszawa [online], Mówią Wieki, 18 lipca 2011 [dostęp 2022-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2011-07-18] (pol.).
- ↑ Werner Conze i inni, Deutsche Geschichte im Osten Europas: Land der großen Ströme. Von Polen nach Litauen, Siedler, 1996, ISBN 978-3-88680-204-3.
- ↑ Paweł Samuś, "Bunt łódzki" 1892 roku: studia z dziejów wielkiego konfliktu społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1993, ISBN 978-83-7016-733-2.
- ↑ Adrian Sekura, Rewolucyjni Mściciele. Śmierć z browningiem w ręku, Oficyna Wydawnicza Bractwa Trojka, 2021, ISBN 9788366114266.
- ↑ powstanie łódzkie 1905, [w:] Józef Czyżewski (red.), Słownik historii Polski, wyd. VI, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1973, s. 363.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Katarzyna Gauza, Powstanie Łódzkie na mapie miasta [online], rewolucja1905.online, 17 lutego 2014 [dostęp 2024-11-04] (pol.).