Suudifa

Ifni suduudaa suudifa ni baasa.

Suudifa ykn toobbaa ifaa ykn iftinoo (Afaan ingliziin: Photon) akkaayyalee buxusaawaa hedduu fiiziksii keessatti, suudoo ifa dabarsanidha . Jecha biraatiin, ifni footooniin hawaa irratti kan geeffamudha. Footooniin paartiikilii elementarii kan farra paartiikilii mataa isaa ta'eedha . Makaaniksii kuwantum keessatti tokkoon tokkoon footooniin kuwantum anniisaa amala kan friikuweensii irratti hundaa’e qaba: Footooniin ifa friikuweensii ol’aanaa irratti walqabate anniisaa baay’ee qabaata (fi dheerina dalgee gabaabaa irratti ifa wajjin walqabatee jira).

Iftinoonnii hanga boqonnaa 0 (zeeroo) qabu. Haa ta'u malee, yaadni Einstein 's sadhatummaa' jedhu, isaan hamma murtaa'e arreeda akka qaban dubbata . Footooniin maqaa isaa osoo hin argatin dura, Einstein yaada ifni ciccitaa anniisaa (suudoolee) adda ta'e jedhu deebisee jiraachiseera. Suudooleen kun footoonii jedhamuun beekamuu jalqaban.

Footooniin tokko yeroo baay’ee mallattoo γ ( gamma ) kennama.

Amala

Footonoonni suudoo bu'uuraati . Uumamuu fi balleessuu danda’anis umriin isaanii daangaa hin qabu.

Vaakuum keessatti footoononni hundi saffisa ifa, c tiin socho’u, kunis sekondii tokkotti meetira 299,792,458 (tilmaamaan kiiloo meetira 300,000) wajjin walqixa.

Footooniin tokko firikuweensii kenname kan qabu yoo ta’u, kunis halluu isaa murteessa. Teeknooloojiin raadiyoo friikuweensiitti baay’ee fayyadama. Daangaa mul’atu bira darbee, firikuweensii irratti mari’atama xiqqaadha, fakkeenyaaf footoonota X-Ray fi infrared adda baasuu keessatti baay’ee fayyadama. Firikuweensiin anniisaa kuwantum footoonii wajjin walqixa, akkuma walqixxaattoo dhaabbataa Pilaankii, .

$E=hf$, .

eessa $E$ anniisaa footoonii ti, . $h$ dhaabbataa Pilaankii ti, fi $f$ firikuweensii ifa footoonii wajjin walqabatee jiruuti. Irra deddeebiin kun, . $f$, akkaataa adda addaatiin marsaa sekondii tokkotti, ykn walqixa, Hz tiin safarama. Anniisaa kuwantum footoonii adda addaa yeroo baayyee kaameraa, fi maashiniiwwan biroo kanneen raadiyaashiniin mul'ataa fi mul'atu caalaa ol'aanaa fayyadaman keessatti fayyadama. Sababni isaas footoononni kun anniisaa gahaa atoomota ayoonize gochuu danda’u waan qabaniifi.

Amalli footoonii inni biraan dheerina dalgee isaati. Irra deddeebiin isaa $f$, dheerina dambali, fi saffisa ifa $c$ walqixxaattoon kan walqabatan yoo ta’u, .

$c=f\lambda$, .

eessa $\lambda$ ( lambda ) dheerina dalgee, ykn dheerina dalgee (yeroo baay'ee meetiraan safarama.) dha.

Amalli barbaachisaan footoonii kan biraan poolaarii isaati . Footooniin guddaan tokko kallattiin sitti dhufu yoo argite, akka swath whipping vertically, horizontally ykn bakka jidduu jirutti mul’achuu danda’a. Uffata aduu poolaarizeeshiniin footoononni olii fi gadi lulluuqqatan akka hin darbine dhaabu. Ifni fuula irraa utaalu akkasitti balali'uu waan barbaaduuf akkasitti ibsaa hir'isu. Agarsiistonni kiristaala dhangala’aa ifa kam akka keessa darbu to’achuufis poolaarii fayyadamu. Bineensonni tokko tokko poolaarizeeshinii ifa arguu danda'u .

Dhumarratti, footoon tokko amalli ispiin jedhamu qaba. Ispiin poolaarizeeshinii geengoo ifaa wajjin wal qabata .

Walnyaatinsa footoonii maatirii wajjin

Yeroo baayyee ifni kan uumamu ykn kan xuuxamu yeroo elektirooniin anniisaa argatu ykn dhabedha . Anniisaa kun bifa ho’aa, anniisaa sochii, ykn bifa biraatiin ta’uu danda’a. Fakkeenyaaf, ampuuliin ibsaa inkaandessentii ho’a fayyadama. Dabalaan anniisaa elektiroonii tokko qola " vaaleensii " jedhamu keessatti sadarkaa tokko ol dhiibuu danda'a. Kunis tasgabbaa’aa akka hin taane taasisa, akkuma waan hundumaa haala anniisaa isa gadi aanaa ta’e keessa jiraachuu barbaada. (Haala anniisaa isa gadi aanaa keessa jiraachuun yoo burjaaja’e qalama tokko kaasiitii gadi dhiisi. Erga lafa irra ga’ee booda qalamni haala anniisaa gadi aanaa keessa jiraata). Yeroo elektirooniin gara haala anniisaa gadi aanaatti deebi’ee gadi bu’u, anniisaa isa rukute gadhiisuu qaba, akkasumas kunuunsa anniisaaf bitamuu qaba (anniisaan uumamuus ta’e balleessuu hin danda’u). Elektiroononni anniisaa kana akka footooniitti kan gadhiisan yoo ta’u, cimina ol’aanaa irratti footoon kun akka ifa mul’atutti ilaalamuu danda’a.

Footoonotaa fi humna elektiromaagneetikii

Fiiziksii paartiikilii keessatti footoonni humna elektiromaagneetikiidhaaf itti gaafatamummaa qabu . Elektiroomaagneetizimiin yaada elektirikii fi maagneetiizimii walitti fidudha. Karaan jireenya keenya guyyaa guyyaa keessatti elektiromaagneetiizimii nu mudatu keessaa inni beekamaan tokko ifa yoo ta’u, kunis elektiromaagneetiizimiitiin kan dhufudha. Elektiromaagneetizimiin chaarjiidhaafis itti gaafatamummaa qaba, kunis sababa harka kee minjaala keessaa dhiibuu hin dandeenyeef. Footonoonni humna baatu paartiikilii elektiromaagneetiizimii waan ta’aniif, isaanis boozoonii safartuu dha . Maatiriin tokko tokko– maatiriin dukkanaa’aa jedhamu –elektiromaagneetizimiitiin akka miidhamu hin amanamu. Kana jechuun wanti dukkanaa’aan chaarjii hin qabu, akkasumas ifa hin baasu jechuudha.