Mar Baltica

La Mar Baltica es una mar intracontinentala e interiora de 364 800 km² situada dins lo nòrd d'Euròpa. Comunica amb la Mar dau Nòrd per Kattegat e Skagerrak. Es constituïda d'un espaci principau entre Escandinàvia e lo Plan d'Euròpa dau Nòrd e de tres golfs : lo Golf de Botnia au nòrd, lo Golf de Finlàndia a l'èst e lo Golf de Riga au sud-èst. Es una mar recenta que s'es formada a la fin dau darrier periòde glaciari, i a 8 000 a 15 000 ans, après la fonda de la calòta polara escandinava.

Sei ribas foguèron rapidament pobladas après sa formacion. Pasmens, en causa de l'abséncia de documents escrichs, son istòria es pas ben coneguda avans lo sègle I apC. Tre l'Antiquitat, la Baltica venguèt un aisse important dau comèrci maritim europèu. Aquò entraïnèt donc de conflictes recurrents per ne'n prendre lo contraròtle. Ansin, au sègle VII, de populacions eslavas ocupèron lei regions sud e practiquèron activament la piratariá. Aquò traguèt de conflictes amb lei populacions nordicas fins a la victòria de Danemarc au sègle XII. Pasmens, aquela dominacion durèt car una liga de marchands poderosa, la Liga Anseatica, impausèt sa dominacion gràcias a sei mejans economics e militars. A partir dau sègle XVI, Suècia venguèt la poissança dominanta dins l'espaci baltic fins a la Granda Guèrra dau Nòrd e a l'emergéncia de Prússia. Aquel antagonisme germanorus se manifestèt per de combats durant lei doas guèrras mondialas avans d'èsser remplaçat per l'oposicion Èst-Oèst durant la Guèrra Freja. La dissolucion de l'URSS permetèt d'amaisar lei tensions. Pasmens, dins leis ans 2000-2020 lei progrès de l'OTAN e de l'Union Europèa dins la region e la resurgéncia de l'imperialisme rus an favorizat de tensions novèlas entre l'OTAN e Russia.

En causa de sa natura de mar quasi sarrada, la Baltica es un bacin pauc salat (10 g/L en mejana). Dins lei zònas pus septentrionalas e pus orientalas, l'aiga es quasi doça car leis apòrts dei ribieras son largament predominants. Per aquela rason, leis ecosistèmas baltics son relativament variats amb d'ecosistèmas adaptats a l'aiga doça ò a l'aiga salada. Son egalament pauc diversificats car la formacion recenta de la mar e sei variacions de salinitat complican la difusion deis espècias oceanicas. Coma la circulacion de l'aiga es febla, lo fons dei bacins de la Baltica assosta tanben fòrça zònas mòrtas. En mai d'aquò, lo fenomèn es agravat per la pollucion que tòca la mar en causa dau desvolopament de l'agricultura intensiva e de l'industrializacion dei regions litoralas.

Geografia

Geologia e morfologia

La Mar Baltica es de formacion fòrça recenta. D'efiech, es l'evolucion d'un lac proglaciari qu'èra present au sud d'Escandinàvia fa 14 500 ans. Son emissari se situa au nivèu de l'Oresund. Amb la fonda de l'inlandsis escandinau, lo lac e l'ocean arribèron au meteis nivèu i a 10 000 ans, çò que permetèt l'intrada d'aiga salada dins lo lac. Puei, la disparicion progressiva dei glaç au nòrd favorizèt un movement de decompression que menèt a l'aumentacion de l'altitud de plusors zònas continentalas. Ansin, se dessenhèt lo bacin actuau de la Mar Baltica^[1].

La Baltica es ansin una mar qu'ocupa una zòna cavada per de glaciers. Son limit es fixat a la sortida sud dei Destrechs danés. Es relativament estenduda (364 800 km²) ansin constituïda de bacins liats entre elei per de passatges pauc prefonds. D'un biais generau, es una mar es pauc prefonda (55 m en mejana) e la prefondor maximala es solament de 459 m dins lo bacin Oèst-Gotland. En consequéncia, lei marèias son pauc visiblas (aperaquí 30 cm)^[2]. Una autra consequéncia es sa salinitat febla car leis apòrts oceanics son tròp febles per diluïr leis apòrts d'aiga doça. Certanei regions dau Golf de Botnia, au nòrd de la mar, son ansin fòrça pauc saladas e de populacions de peis d'aiga doça i son presentas. Aquò favoriza la formacion de banquisas ivernencas. En causa de sa latitud septentrionala, la temperatura de l'aiga es sovent bassa amb un maximom a l'entorn de 15 °C durant la sason cauda.

Lei corrents marins son largament dictats per leis efiechs dei vents. La circulacion generala a luòc dins lo sens contrari de la mòstra. Aganta son maximom d'intensitat a la prima mai demòra febla. D'efiech, lei pas entre lei diferents bacins geologics limitan fòrça la circulacion deis aigas. La durada necessari au renovelament complèt de l'aiga contenguda dins la mar es ansin estimada a 30 ans e lo fons de la màger part dei bacins es nitós.

Clima

Imatge satellit mostrant la preséncia de banquisa en Mar Baltica.

Article detalhat: Banquisa baltica.

Lo clima de la Mar Baltica pòu se devesir en doas zònas diferentas. Au sud de 60° N de latitud, lo clima es de tipe continentau umid^[3]. Se caracteriza donc d'estius fregs (mens de 22 °C en mejana) e d'ivèrns fregs (inferiors a 3 °C en mejana). Lei precipitacions son regularas durant l'annada. Au nòrd de 60° N de latitud, lo clima es de tipe subartic^[4]. Intermediari entre lei climas temperats e polars, correspònd ai zònas cubèrtas de taiga. Leis estius i son corts e fregs e leis ivèrns son ben marcats.

En causa d'aquelei temperaturas bassas, una partida importanta de la Baltica gèla durant la sason freja. La feblessa de la circulacion marina permet la formacion d'una banquisa espessa e relativament establa. Pòu demorar en plaça cinc mes de l'annada e permetre la construccion de rotas de glaç que facilitan fòrça lei comunicacions entre certaneis illas e lo continent. Pasmens, disparéis totalament durant lei periòdes cauds.

Demografia

En 2020, aperaquí 90 milions d'abitants vivián dins lei regions litoralas de la Mar Baltica. L'aglomeracion pus importanta es Sant Petersborg qu'es una dei vilas pus importantas de Russia (5,4 milions d'abitants en 2019). Pasmens, lei zònas urbanizadas d'Estocòlme (1,8 milion), d'Helsinki (1,2 a 1,5 milion ^[5]) e la Triciutat polonesa compausada de Gdańsk, de Sopot e de Gdynia (1,04 milion). Aquelei vilas tènon un ròtle important dins sei país respectius, especialament Estocòlme e Helsinki que son de capitalas. Dos autrei capitalas, Riga (920 000 abitants) e Tallinn (460 000 abitants) se situan tanben sus lo litorau de la Mar Baltica. Enfin, se fau nòtar que Copenaga se tròba solament a quauquei quilomètres dau limit oficiau de la Baltica.

Lengas

Au nivèu lingüistic, la Baltica pòu èsser devesida en quatre zònas principalas :

l'oèst, se parlan de lengas germanicas amb dos sosespacis distints. Au sud-oèst, en Alemanha, se parla alemand qu'es una lenga germanica occidentala. En Danemarc e en Suècia, se parlan de lengas nordicas que son eissidas d'un grop diferent de lengas germanicas.
au nòrd-èst, en Finlàndia e en Estònia, son parladas de lengas finoogricas.
au sud e a l'èst, son parladas de lengas eslavas. Pasmens, coma per lei lengas germanicas, i a un destriament de faire. Dins lo territòri de Kaliningrad e dins la region de Sant Petersborg, predomina lo rus qu'es una lenga eslava orientala. Dins leis autrei regions eslavas, son parlas de lengas eslavas occidentalas (polonés, cashob).
a l'èst, en Lituània e en Letònia, lei pòbles autoctòns parlan de lengas baltoeslavas.

Pasmens, per de rasons istoricas, existián de minoritats importantas de locutors dins cada zòna. En particular, existián de populacions suedofònas en Finlàndia e de minoritats russas importantas dins lei tres estats baltics (especialament en Letònia).

Religions

Au nivèu religiós, l'espaci baltic es principalament dominat per de país tradicionalament protestants (Alemanha, Danemarc, Suècia, Finlàndia, Estònia e Letònia). Aquò s'explica per la conversion rapida dau nòrd d'Euròpa durant la Reforma au sègle XVI. Pasmens, Polonha e Lituània son de regions tradicionalament catolicas e Russia tradicionlament ortodòxa. Lei tensions religiosas dins la region son fòrça feblas e leis equilibris entre lei diferentei Glèisas son relativament estables.

Istòria

Preïstòria e Antiquitat

En causa de sa formacion recenta a l'eissida dau darrier periòde glaciari, la Mar Baltica a pas una istòria preïstorica fòrça desvolopada. La mencion pus anciana de son existéncia data d'un tèxte de Tacit (58-118 apC. D'aqueu temps, èra dicha Mare Suebicum^[6]. Un sègle pus tard, per Claudi Ptolemèu († vèrs 170 apC), èra dicha Sarmatian Ocean^[7]. Segon elei, aquela mar fasiá partida de l'ocean enviroutant lo mond.

Tre aquela epòca, de rotas comercialas èran en plaça entre lei regions balticas e l'Empèri Roman^[8]. Lei Romans crompavan ansin d'ambre e de forraduras. Dins l'autre sens, exportavan de terralhas, de vin e d'òli. D'un biais generau, dau sègle I au sègle VI apC, de pòbles germanics foguèron leis actors principaus d'aqueu comèrci gràcias au contraròtle deis aisses de navegacion.

L'Edat Mejana

De la fin de l'Antiquitat a la creacion de la Liga Anseatica

A la fin de l'Antiquitat e au començament de l'Edat Mejana, lei movements de populacion en Euròpa entraïnèron de conflictes dins lei regions balticas. D'efiech, de pòbles eslaus prenguèron lo contraròtle deis aisses de navegacion au sègle VII dins la partida orientala de la mar e au sègle VIII dins la partida orientala. En particular, durant aqueu periòde, lei populacions eslavas installadas dins lo nòrd d'Alemanha, lei Wends, menèron d'incursions maritimas dins lo nòrd d'Euròpa. Aquò entraïnèt una reaccion dei Francs mentre que, pus a l'èst, de populacions divèrsas s'installèron entre la Prússia e l'Estònia actualas. Puei, au sègle IX, comencèt lo fenomèn viking.

Leis incursions vikings durèron fins au sègle XI. Lei pòbles escandinaus occidentaus dirigiguèron seis expedicions vèrs l'Euròpa Occidentala e la Mar Mediterranèa. Lei pòbles pus orientaus s'interessèron ai fluvis d'Euròpa Orientala e arribèron fins a la Mar Negra e a Constantinòble^[9]. En parallèl, lei rèis de Danemarc menèron una lucha acarnada còntra la piratariá eslava. Lo rèi de Valdemar I^èr (1154-1182) foguèt decisiu car permetèt de restaurar l'òrdre dins lo reiaume danés e de sostenir militarament lei marchands en Mar Baltica. En 1168, lei Wends foguèron batuts e deguèron acceptar la fin de la piratariá e lo cristianisme^[10]. En 1179, foguèt lo torn de Pomerània de renonciar a l'ataca dei naviris marchands.

Aquel expansionisme danés agantèt son apogèu durant lo rèine de Valdemar II (1202-1246) menèt a la conquista d'una partida dau nòrd d'Alemanha, de l'illa d'Ösel e dau nòrd d'Estònia. Pasmens, tre leis ans 1230, la dominacion maritima de Danemarc declinèt rapidament^[11]. Au nivèu economic, lo reiaume foguèt concurrenciat per lei vilas germanicas de la region e per lo renfòrçament dei possessions de l'Òrdre Teutonic dins lei regions balticas.

Lo periòde de la Liga Anseatica

L'Union de Kalmar e lei vilas de la Liga Anseatica.

Article detalhat: Liga Anseatica.

L'aumentacion de la seguretat entraïnada per la lucha còntra la piratariá favorizèt tornarmai lo desvolopament dau comèrci en Mar Baltica. Aquela renaissença foguèt principalament l'òbra de marchands alemands que fondèron de comptadors dins lei regions eslavas. En parallèl, l'Òrdre Teutonic menèt plusors crosadas per sometre e evangelizar lei pòbles pagans de la region. Fòrça violentas, aqueleis expedicions renforcèron pauc a pauc l'implantacion germanica au sud de la mar gràcias a la construccion de castèus e a la creacion de colonias. Aquò favorizèt l'exportacion de bens en provenància de Russia e dei regions balticas en direccion de l'Euròpa Occidentala. En retorn, de bens s'exportèron dins l'autra direccion.

A partir dau sègle XII, se formèt una aliança poderosa entre lei ciutats marchandas dau nòrd d'Alemanha. I integrèron pauc a pauc de ciutats d'autrei regions vesinas de la mar e, de còps, de ciutats non alemandas coma Novgorod e Londres. Dicha Liga Anseatica, aquela aliança èra una associacion de marchands desirós de mantenir la liura circulacion dei marchandisas en Mar Baltica. Pasmens, sa poissança maritima li permetiá de menar de guèrras economicas, e pus rarament militaras, per faire respectar seis interès. Per exemple, en 1370, una coalicion de vilas anseaticas impausèt a Danemarc la signatura dau tractat d'Estralsund que li permetèt d'obtenir un quasi monopòli sus lo comèrci dau peis dins lo reiaume, lo liure passatge de l'Oresund e un drech de vetò sus la succession danesa. Aquela victòria marquèt l'apogèu de la Liga^[12]^[13].

Dins lo corrent dau sègle XV, la Liga declinèt lentament, principalament en causa de la disparicion dei populacions d'arencs e de la concurréncia dei marchands anglés e olandés^[14]. De mai, lei princes de la region èran desenant capables d'afiermar son autoritat. En 1494, lo grand prince Ivan III de Moscòu (1462-1505) ordonèt ansin la sarradura dau comptador de Novgorod per favorizar lei marchands de sa vila^[15]. En 1518, una dièta constatèt l'abséncia de participacion de 31 vilas ais actitats de la Liga. Aquela manca d'interès s'agravèt e l'organizacion foguèt definitivament dissòuta ai Tractats de Vestfàlia en 1648.

Un teatre de conflictes e de tensions

Lo periòde suedés

Expansion territòriala suedesa ai sègles XVI e XVII.

Article detalhat: Dominium maris baltici.

En 1397, Suècia foguèt integrada a una union personala amb Danemarc^[16]. Dicha Union de Kalmar, aquela union deviá mantenir l'autonòmia dei dos reiaumes e èsser limitada ais afaires estrangiers e militars. Aquò traguèt lèu de tensions car Suècia resistiguèt ai temptativas d'annexion danesas. Pasmens, permetèt a Danemarc de restaurar son autoritat en fàcia de la Liga Anseatica. Mai lo conflicte entre lei dos reiaumes escandinaus s'agravèt e l'union s'acabèt en 1520 amb lo succès d'una revòuta menada per Gustav Vasa (1523-1560)^[17].

Après la restauracion de son independéncia complèta, Suècia venguèt la premiera poissança de la Mar Baltica. Gràcias a una organizacion militara innovanta, enregistrèron plusors victòrias militaras que li permetèron d'annexar pauc a pauc la màger part dei ribas de la mar. Danemarc foguèt la victima principala d'aquela expansion. Pasmens, Suècia participèt egalament victoriosament a la Guèrra de Trenta Ans (1618-1648), çò que li permetèt d'annexar plusors regions dau nòrd d'Alemanha^[18]. Enfin, dins lei país baltics, infligiguèt plusors desfachas ai Polonés e ai Lituanians que deguèron abandonar Estònia e Livònia.

La montada dei poissanças russa e alemanda

Declin de la poissança suedesa ai sègles XVIII e XIX.

A partir de la fin dau sègle XVII, Suècia deguèt faciar l'emergéncia de la poissança russa que se modernizèt rapidament durant lo rèine dau tsar Pèire I^èr (1682-1725). A la mòrt de Carles XI (1660-1697), Russia, Danemarc e Polonha-Lituània formèron una coalicion per obtenir una revision dei tractats precedents. Aquò menèt a la Granda Guèrra dau Nòrd (1700-1721). En despiech de succès restontissents, la principala armada de campanha suedesa foguèt destrucha a la batalha de Poltava en 1709^[19]. La patz foguèt restablida en 1721 e entraïnèt un reculament important de Suècia au profiech de Russia que ganhèt un accès dirècte a la mar^[20]. En mai d'aquò, la guèrra favorizèt la difusion d'una epidemia de pèsta que tuèt entre 300 000 e 400 000 personas dins lei regions litoralas.

Lo ressentiment suedés entraïnèt d'autrei guèrras còntra Russia. S'acabèron per de desfachas que permetèron a Sant Petersborg d'aumentar sei gasanhs territòriaus. En 1814, Russia aviá ansin prés lo contraròtle dei regions balticas, de Finlàndia e d'una partida de Polonha. Suècia èra ansin venguda una poissança segondària. Pasmens, au contrari de Polonha, poguèt aprofichar sa posicion periferica per sauvagardar son independéncia. D'aqueu temps, lo sud de la Mar Baltica aviá vist l'emergéncia de Prússia que venguèt lo còr de l'Empèri Alemand proclamat en 1871. Fins a la Segonda Guèrra Mondiala, lei marinas militaras russa (puei sovietica) e alemanda foguèron lei doas poissanças navalas principalas dins la region. De combats leis opausèron durant lei dos conflictes mondiaus^[21]^[22]. De son caire, per defugir una guèrra novèla, Suècia preferiguèt adoptar una politica de neutralitat.

La Mar Baltica durant la Guèrra Freja

Durant la Guèrra Freja, la Mar Baltica foguèt un dei teatres de la confrontacion entre lei fòrças de l'Oèst e de l'Èst. D'efiech, après 1945, lei Sovietics creèron una importanta basa navala a Kaliningrad. L'objectiu èra de protegir un litorau sensible e de permetre l'organizacion de desbarcaments en Alemanha ò en Danemarc. Per l'OTAN, l'objectiu èra de blocar la flòta sovietica de la Mar Baltica dins la mar e de menaçar l'ala nòrd dei tropas dau Pacte de Varsòvia engatjadas en Euròpa Centrala. Per aquela rason, la Mar Baltica foguèt l'objècte de plusors crisis coma aquelei entraïnadas per l'intrada de sosmarins desconeguts dins leis aigas territòrialas suedesas^[23].

La Mar Baltica dempuei 1991

Dempuei 1991, la Mar Baltica es vengut un espaci mens conflictuau en despiech de la persisténcia de tensions entre Russia e lei país occidentaus. D'efiech, après l'afondrament de l'URSS, l'influéncia occidentala aumentèt rapidament dins la region. Suècia e Finlàndia venguèron membres de l'Union Europèa en 1995 e Polonha, Lituània, Letònia e Estònia en 2004. En parallèl, Polonha jonhèt l'OTAN en 1999. Foguèt imitada en 2004 per lei tres estats baltics. Aquò marquèt donc un reculament important de la preséncia russa dins la region. Òr, la Guèrra d'Ucraïna mostrèt que lo teatre baltic demòra un teatre de confrontacion entre l'OTAN e Russia que garda una importanta basa a Kaliningrad e que s'inquièta de la defensa de Sant Petersborg. De son caire, l'OTAN s'inquièta de la proteccion deis estats baltics que dispausan pas de fòrças armadas significativas. La crenhença d'un retorn de l'expansionisme rus a tanben motivat de demandas d'adesion a l'aliança de part de Suècia e de Finlàndia^[24].

En defòra dei questions geopoliticas, leis aspèctes environamentaus començan de pausar de problemas. D'efiech, en causa de sa natura de mar interiora quasiment sarrada, la Mar Baltica es uei victima de la pollucion causada per lo desvolopament de l'agricultura intensiva e de l'industria. Per exemple, de quantitats importantas de pesticids e de PCB son estadas mesuradas dins la carn de saumons e d'arencs. Tanben, i a d'inquietuds per quant a l'evolucion de certanei populacions de peis, especialament per lei merluças frescas que son victimes d'una pesca tròp importanta^[25]. Pasmens, lei problemas pus grèus son actualament lo desvolopament de zònas mòrtas e l'eutrofizacion creissenta dau mitan.

Economia

Lei ressorsas presentas en Mar Baltica son pauc nombrosas. D'efiech, l'eutrofizacion deis aigas i limita lo desvolopament de la fauna e de la flòra. De mai, i a ges de ressorsa miniera coneguda dins sei bacins. En revènge, dempuei l'Edat Mejana, la Baltica es un aisse de comèrci maritim fòrça important en Euròpa. Ansin, au començament deis ans 2020, aperaquí 15 % dau fret maritim mondiau circulava dins la region^[26]. Aquela tendància foguèt sostenguda per la preséncia dau pòrt petrolier rus de Primorsk qu'es un important centre d'exportacion d'idrocarburs.

Ecologia e pollucion

Fauna e flòra

Imatge satellit mostrant de proliferacions d'algas en Mar Baltica.

La fauna e la flòra de la Baltica son una mèscla d'espècias d'aiga salada e doça. Son relativament pauras en causa dei variacions de salinitat e de l'abséncia d'oxigèn dins lo fons de plusors bacins. Leis organismes adaptats a l'aiga doça predominan dins lo nòrd e dins lei bacins de l'èst. En revènge, leis organismes adaptats ais aigas saladas son majoritaris dins leis autrei regions. Tanben, la formacion recenta de la Baltica es una causa d'aquela pauretat ecologica car a empachat la formacion d'espècias endemicas. En 2022, solament doas espècias endemicas èran estadas identificadas : l'alga Fucus radicans e lo peis Platichthys solemdali^[27]^[28]. D'un biais generau, la diversitat deis ecosistèmas es pus importanta dins lei zònas sota influéncia marina. Ansin, 1 600 espècias de plantas aqüaticas, d'invertebrats, de peis, de mamifèrs marins e d'aucèus de mar son estadas identificadas dins la region de Danemarc còntra solament 400 dins lo Golf de Botnia.

Article detalhat: Zòna mòrta.

Leis ecosistèmas de la Baltica se caracterizan egalament per lo nombre important de zònas mòrtas. D'efiech, leis aigas pus saladas, d'una densitat pus auta, an tendància a estanhar dins lo fons dei bacins. Aquò favoriza donc la formacion dei massas d'aiga pauc ò pas oxigenadas. La vida i es presenta sota la forma d'organismes fòrça simples coma de bacterias anaeròbias. Per aquela rason, una partida importanta dei fons de la Mar Baltica an un aspècte fòrça diferent d'aquelei observats dins leis oceans.

Pollucion

Dempuei la fin dau sègle XX, la Mar Baltica es trebolada per plusors pollucions. La premiera es causada per la preséncia importanta d'engrais eissits de l'agricultura intensiva. Favorizan la proliferacion d'algas (eutrofizacion). Aquò demenís la concentracion d'oxigèn dins l'aiga e aumenta la talha dei zònas mòrtas. Ansin, aquelei zònas pòdon agantar una superficia de 100 000 km². Una segonda causa de pollucion es liada a la preséncia de municions ancianas eliminadas dins la mar per Alemanha après 1945. Òr, aquelei municions contènon de substàncias quimicas toxicas. Dins certanei cas, sostènon la formacion dei zònas mòrtas.

Annèxas

Liames intèrnes

Bibliografia

(fr) Ingvar Andersson (trad. Marcel Bouvier, pref. André Chamson), Histoire de la Suède… des origines à nos jours, Horvath, 1973.
(de) Robert Bohn, Dänische Geschichte, C. H. Beck, 2001.
(en) Robert I. Frost, The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern Europe 1558–1721, Longman, 2000.
(fr) Lucien Musset, Les Peuples scandinaves au Moyen Âge, Presses universitaires de France, 1951.
(en) Steward Oakley, War and Peace in the Baltic, 1560–1790, Routledge, 1993.

Nòtas e referéncias

↑ Aqueu fenomèn es totjorn en cors a l'ora d'ara. Per exemple, au larg de la vila finlandesa de Vaasa, mai d'un centenau d'escuelhs novèus son apareguts durant lo sègle XX.
↑ De mai, lei marèias pòdon èsser escondudas per de fenomèns meteorologics (tempèsta...).
↑ Dfb dins la classificacion de Köppen.
↑ Dfc dins la classificacion de Köppen.
↑ La region capitala d'Helsinki aviá una populacion de 1,05 a 1,2 milions d'estatjants a la fin deis ans 2010. La region dicha Grand Helsinki aviá 1,3 a 1,5 milions d'abitants a la meteissa epòca. Pasmens, la màger part dei regions integradas dins lo Grand Helsinki son continentalas.
↑ (la) Tacit, Germania, 45.
↑ (la) Claudi Ptolemèu, Geografia, III, 5.
↑ (fr) Philippe Meyer, Baltiques : Histoire d'une mer d'ambre, Place des éditeurs, 2013.
↑ La garda varega, la garda personala de l'emperaire bizantin dau sègle X au sègle XIII, èra compausada d'Escandinaus.
↑ (fr) Érik Christiansen, Les Croisades nordiques (1100-1525), Alérion, 1996, pp. 107-108.
↑ (da) Aksel E. Christensen, Kongemagt og Aristokrati. Epoker i middelalderlig dansk statsopfattelse indtil unionstiden, Akademisk Forlag, 1976.
↑ (en) Peter N. Stearns e William Leonard Langer, The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged, Houghton Mifflin Harcourt, 2001, p. 265.
↑ (en) Phillip Pulsiano e Kirsten Wolf, Medieval Scandinavia: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 1993, p. 265.
↑ (fr) Marcel Laffon-Montels, Les Étapes du capitalisme de Hammourabi à Rockefeller, Payot, 1938.
↑ (de) Norbert Angermann e Klaus Friedland (dir.), Nowgorod. Markt und Kontor der Hanse, Böhlau Verlag, 2002.
↑ (da) Aksel E. Christensen, Kalmarunionen og nordisk politik 1319–1439, Gyldendal, 1980.
↑ (fr) Jean-Michel Sallmann, Nouvelle histoire des relations internationales, vol. 1 : Géopolitique du XVIe siècle, 1490-1618, Éditions du Seuil, coll. « Points », 2003.
↑ (fr) Arnaud Blin, 1648. La Paix de Westphalie ou la naissance de l'Europe politique moderne, coll. « Questions à l'histoire », Bruxelles, 2006.
↑ (sv) Adrian Mandzy, Bo Knarrström e J. P. Nilsson, Oltava : Karl XII:s karoliner och stormaktens undergång, Svenskt Militärhistoriskt Bibliotek, 2017, p. 150.
↑ (en) Robert I. Frost, The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern Europe 1558–1721, Longman, 2000.
↑ (fr) Marc Seibaine, La marine impériale russe de 1870 à sa chute, Lela Presse, 2019.
↑ (fr) Claude Huan, La marine soviétique, Marines éd., 2002.
↑ (en) Ola Tunander, The Secret War Against Sweden – US and British Submarine Deception in the 1980s, Routledge, 2004.
↑ « Suècia reïnstaurarà lo servici civil », Jornalet, 12 de genier de 2023.
↑ (fr) « Le cabillaud au bord de l’effondrement en mer Baltique », Le Monde.fr, 26 de julhet de 2019.
↑ (fr) Nicolas Escach, « De la mer en partage au partage de la mer : Faut-il un aménagement du territoire liquide ? », Le Monde diplomatique, julhet de 2016.
↑ (en) M. Momigliano, G. P. J. Denys, H. Jokinen e J. Merilä, « Platichthys solemdali sp. nov. (Actinopterygii, Pleuronectiformes): A New Flounder Species From the Baltic Sea », Frontiers in Marine Science, vol. 5, n° 225, 2018.
↑ (en) R. T. Pereyra, L. Bergström, L. Kautsky e K. Johannesson, « Rapid speciation in a newly opened postglacial marine environment, the Baltic Sea », BMC Evolutionary Biology, vol. 9, n° 70, 2009, p. 70.

[1] Aqueu fenomèn es totjorn en cors a l'ora d'ara. Per exemple, au larg de la vila finlandesa de Vaasa, mai d'un centenau d'escuelhs novèus son apareguts durant lo sègle XX.

[2] De mai, lei marèias pòdon èsser escondudas per de fenomèns meteorologics (tempèsta...).

[3] Dfb dins la classificacion de Köppen.

[4] Dfc dins la classificacion de Köppen.

[5] La region capitala d'Helsinki aviá una populacion de 1,05 a 1,2 milions d'estatjants a la fin deis ans 2010. La region dicha Grand Helsinki aviá 1,3 a 1,5 milions d'abitants a la meteissa epòca. Pasmens, la màger part dei regions integradas dins lo Grand Helsinki son continentalas.

[6] (la) Tacit, Germania, 45.

[7] (la) Claudi Ptolemèu, Geografia, III, 5.

[8] (fr) Philippe Meyer, Baltiques : Histoire d'une mer d'ambre, Place des éditeurs, 2013.

[9] La garda varega, la garda personala de l'emperaire bizantin dau sègle X au sègle XIII, èra compausada d'Escandinaus.

[10] (fr) Érik Christiansen, Les Croisades nordiques (1100-1525), Alérion, 1996, pp. 107-108.

[11] (da) Aksel E. Christensen, Kongemagt og Aristokrati. Epoker i middelalderlig dansk statsopfattelse indtil unionstiden, Akademisk Forlag, 1976.

[12] (en) Peter N. Stearns e William Leonard Langer, The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged, Houghton Mifflin Harcourt, 2001, p. 265.

[13] (en) Phillip Pulsiano e Kirsten Wolf, Medieval Scandinavia: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 1993, p. 265.

[14] (fr) Marcel Laffon-Montels, Les Étapes du capitalisme de Hammourabi à Rockefeller, Payot, 1938.

[15] (de) Norbert Angermann e Klaus Friedland (dir.), Nowgorod. Markt und Kontor der Hanse, Böhlau Verlag, 2002.

[16] (da) Aksel E. Christensen, Kalmarunionen og nordisk politik 1319–1439, Gyldendal, 1980.

[17] (fr) Jean-Michel Sallmann, Nouvelle histoire des relations internationales, vol. 1 : Géopolitique du XVIe siècle, 1490-1618, Éditions du Seuil, coll. « Points », 2003.

[18] (fr) Arnaud Blin, 1648. La Paix de Westphalie ou la naissance de l'Europe politique moderne, coll. « Questions à l'histoire », Bruxelles, 2006.

[19] (sv) Adrian Mandzy, Bo Knarrström e J. P. Nilsson, Oltava : Karl XII:s karoliner och stormaktens undergång, Svenskt Militärhistoriskt Bibliotek, 2017, p. 150.

[20] (en) Robert I. Frost, The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern Europe 1558–1721, Longman, 2000.

[21] (fr) Marc Seibaine, La marine impériale russe de 1870 à sa chute, Lela Presse, 2019.

[22] (fr) Claude Huan, La marine soviétique, Marines éd., 2002.

[23] (en) Ola Tunander, The Secret War Against Sweden – US and British Submarine Deception in the 1980s, Routledge, 2004.

[24] « Suècia reïnstaurarà lo servici civil », Jornalet, 12 de genier de 2023.

[25] (fr) « Le cabillaud au bord de l’effondrement en mer Baltique », Le Monde.fr, 26 de julhet de 2019.

[26] (fr) Nicolas Escach, « De la mer en partage au partage de la mer : Faut-il un aménagement du territoire liquide ? », Le Monde diplomatique, julhet de 2016.

[27] (en) M. Momigliano, G. P. J. Denys, H. Jokinen e J. Merilä, « Platichthys solemdali sp. nov. (Actinopterygii, Pleuronectiformes): A New Flounder Species From the Baltic Sea », Frontiers in Marine Science, vol. 5, n° 225, 2018.

[28] (en) R. T. Pereyra, L. Bergström, L. Kautsky e K. Johannesson, « Rapid speciation in a newly opened postglacial marine environment, the Baltic Sea », BMC Evolutionary Biology, vol. 9, n° 70, 2009, p. 70.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]