Aqbeż għall-kontentut

Enċiklopedija

Immodifika l-ħoloq
Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-volumi tal-15-il edizzjoni ta’ Encyclopædia Britannica (flimkien mal-volum għas-sena 2002) ikopru żewġ xkafef tal-kotba f’librerija.
Il-paġna tat-titlu ta' Lucubrationes, edizzjoni tal-1541, wieħed mill-ewwel kotba li użaw varjant tal-kelma enċiklopedija fit-titlu

Enċiklopedija hija xogħol ta' referenza jew kompendju li jipprovdi sommarji ta' għarfien jew mill-fergħat kollha jew minn qasam jew dixxiplina partikolari.[1] L-enċiklopediji huma maqsuma f'artikoli jew entrati li ħafna drabi huma rranġati alfabetikament skont l-isem tal-artikolu[2] u xi kultant skont kategoriji tematiċi. L-entrati tal-enċiklopedija huma itwal u aktar dettaljati minn dawk fil-biċċa l-kbira tad-dizzjunarji. Ġeneralment, b'differenza mill-entrati tad-dizzjunarju - li jiffokaw fuq informazzjoni lingwistika dwar kliem, bħall-etimoloġija, it-tifsira, il-pronunzja, l-użu u l-forom grammatikali tagħhom - l-artikoli tal-enċiklopedija jiffokaw fuq informazzjoni fattwali li tikkonċerna s-suġġett imsemmi fit-titlu tal-artikolu.[3][2]

L-enċiklopediji ilhom jeżistu għal madwar 2,000 sena u evolvew b’mod konsiderevoli matul dak iż-żmien fir-rigward tal-lingwa (miktuba b’lingwa internazzjonali ewlenija jew lingwa vernakulari), id-daqs (ftit jew ħafna volumi), l-intenzjoni (preżentazzjoni ta’ firxa globali jew limitata ta’ għarfien), perspettiva kulturali (awtorevoli, ideoloġika, didattika, utilitarja), awtur (kwalifiki, stil), qarrejja (livell ta’ edukazzjoni, sfond, interessi, kapaċitajiet), u t-teknoloġiji disponibbli għall-produzzjoni u d-distribuzzjoni tagħhom (manuskritti miktuba bl-idejn, edizzjonijiet żgħar jew kbar stampati, internet). Verżjonijiet stampati sabu post prominenti f'libreriji, skejjel u istituzzjonijiet edukattivi oħra, bħala sors ta' informazzjoni affidabbli miġbura minn esperti.

Il-wasla ta' verżjonijiet diġitali u open-source fis-seklu 21, bħall-Wikipedija, espandiet bil-kbir l-aċċessibilità, l-identità tal-awturi, it-tip ta' qarrejja, u l-varjetà ta' entrati enċiklopediċi.

Etimoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]

Żewġ kelmiet Griegi mifhuma ħażin bħala waħda

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-kelma enċiklopedija ( encyclo | pedia ) ġejja mill-Grieg Koine ἐγκύκλιος παιδεία,[4] magħruf ukoll bħala Grieg Bibbliku, transliterat bħala enkyklios paedia, li tfisser "edukazzjoni ġenerali" minn enkyklios (ἐγκύκλιος), li tfisser "ċirkolari, rikurrenti, meħtieġa regolarment, ġenerali" [5] u paedia (παιδεία), li tfisser "edukazzjoni, trobbija ta' tfal"; flimkien, il-frażi litteralment tittraduċi bħala "istruzzjoni sħiħa" jew "għarfien sħiħ".[6] Madankollu, iż-żewġ kelmiet separati tnaqqsu għal kelma waħda minħabba żball skribali minn kopjisti ta' edizzjoni manuskritta Latina ta' Quintillian fl-1470.[7] Il-kopjisti ħadu din il-frażi bħala kelma Griega waħda, enkyklopaedia, bl-istess tifsira, u din il-kelma Griega żbaljata saret il-kelma Latina l-ġdida "encyclopaedia", li minnha ġiet il-kelma bl-Ingliż u lingwi oħra inkluż il-Malti. Minħabba din il-kelma magħquda, il-qarrejja tas-seklu ħmistax u dawk li ġew warajhom, spiss u b’mod żbaljat, ħasbu li l-awturi Rumani Quintillian u Plinju ddeskrivew ġeneru antik.[8]

Użu fis-seklu sittax tal-kelma magħquda

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-paġna tat-titlu ta' Encyclopaediæ, seu orbis disciplininarum, tam sacrarum quam prophanarum, epistemon ta' Skalich mill-1559, bl-ewwel użu ċar tal-kelma encyclopaedia fit-titlu.[9]

Fis-seklu sittax kien hemm ċertu ambigwità dwar kif tuża din il-kelma ġdida. Kif juru bosta titli, ma kienx hemm kunċett kostanti dwar l-ortografija tagħha u lanqas l-istatus tagħha bħala nom. Pereżempju: Margarita philosophica encyclopaediam exhibens ta' Jacobus Philomusus (1508); l-Encyclopedia orbisque doctrinarum, hoc est omnium artium, scientiarum, ipsius philosophiae index ac divisio ta' Johannes Aventinus; Lucubrationes vel potius absolutissima kyklopaideia (1538, 1541) ta' Joachimus Fortius Ringelbergius; Encyclopaediæ, seu orbis disciplinarum, tam sacrarum quam prophanarum, epistemon (1559) ta' Paul Skalich; Margarita philosophica ta' Gregor Reisch (1503, intitolat mill-ġdid Encyclopaedia fl-1583); u Cyclopaedia Paracelsica ta' Samuel Eisenmenger (1585).[10]

Hemm żewġ eżempji tal-eqdem użu vernakulari tal-kelma magħquda. Madwar l-1490, Franciscus Puccius kiteb ittra lil Politianus fejn irringrazzjah tal-Miscellanea tiegħu, u sejħilha enċiklopedija.[10] B'mod aktar komuni, François Rabelais huwa msemmi għall-użu tiegħu ta' dan it-terminu f'Pantagruel (1532).[11]

Is-suffiss -p(a)edia

[immodifika | immodifika s-sors]

Diversi enċiklopediji għandhom ismijiet li jinkludu s-suffiss -p(a)edia, biex jimmarkaw it-test bħala li jappartjeni għall-ġeneru ta' enċiklopediji. Eżempju huwa Banglapedia (dwar kwistjonijiet rilevanti għall-Bangladesh).

Użu kontemporanju

[immodifika | immodifika s-sors]

Bil-Malti, il-kelma enċiklopedija tintuża komunament mingħajr varjanti ortografiċi. Bl-Ingliż, il-kelma hija l-iktar komunement miktuba encyclopedia, għalkemm encyclopaedia (minn encyclopædia ) tintuża wkoll fl-Ingliż Brittaniku.[12]

Karatteristiċi

[immodifika | immodifika s-sors]

L-enċiklopedija moderna ġiet żviluppata mid-dizzjunarju fis-seklu 18. Storikament, kemm l-enċiklopediji kif ukoll id-dizzjunarji ġew riċerkati u miktuba minn esperti edukati tajjeb u infurmati sew, iżda huma differenti fl-istruttura b'mod sinifikanti. Dizzjunarju huwa xogħol lingwistiku li jiffoka primarjament fuq elenkar alfabetiku tal-kliem u d-definizzjonijiet tagħhom. Kliem sinonimu u dak relatat mas-suġġett jinstabu mxerrdin mad-dizzjunarju, u ma jagħtu l-ebda post ovvju għal trattament fil-fond. Għalhekk, dizzjunarju tipikament jipprovdi informazzjoni limitata, analiżi jew sfond għall-kelma definita. Filwaqt li jista' joffri definizzjoni, jista' jħalli lill-qarrej fejn kien għax xorta jibqa' majifhimx it-tifsira, is-sinifikat jew il-limitazzjonijiet ta' terminu, u kif it-terminu jirrelata ma' qasam usa' ta' għarfien. Enċiklopedija, teoretikament, mhix miktuba sabiex tikkonvinċi, għalkemm wieħed mill-għanijiet tagħha huwa tabilħaqq li jikkonvinċi lill-qarrejja mill-veraċità tagħha stess.

Biex jiġu indirizzati dawn il-ħtiġijiet, artikolu ta' enċiklopedija tipikament mhuwiex limitat għal definizzjonijiet sempliċi, u mhuwiex limitat għad-definizzjoni ta' kelma individwali, iżda jipprovdi tifsira aktar estensiva għal suġġett jew dixxiplina. Minbarra li jiddefinixxi u jelenka termini sinonimi għas-suġġett, l-artikolu jista' jittratta t-tifsira aktar estensiva tas-suġġett f'aktar fond u jwassal l-iktar għarfien akkumulat rilevanti dwar dak is-suġġett. Artikolu ta' enċiklopedija spiss jinkludi wkoll bosta mapep u illustrazzjonijiet, kif ukoll dettalji bibljografiċi u statistika.

Erba' elementi ewlenin jiddefinixxu enċiklopedija: is-suġġett tagħha, l-ambitu tagħha, il-mod kif inhi organizzata, u l-metodu ta' produzzjoni tagħha:

  • L-Enċiklopediji jistgħu jkunu ġenerali, u jkun fihom artikoli dwar suġġetti f'kull qasam (l-Encyclopædia Britannica bil-lingwa Ingliża u dik bil-Ġermaniż Brockhaus huma eżempji magħrufa). Enċiklopediji ġenerali jista' jkun fihom gwidi dwar kif tagħmel diversi affarijiet, kif ukoll jinkorporaw dizzjunarji u gazzettieri. Hemm ukoll enċiklopediji li jkopru varjetà wiesgħa ta' suġġetti minn perspettiva kulturali, etnika jew nazzjonali partikolari, bħall-Great Soviet Encyclopedia jew l-Encyclopaedia Judaica.
  • Xogħlijiet ta' ambitu enċiklopediku għandhom l-għan li jwasslu l-għarfien importanti akkumulat għall-qasam tas-suġġett tagħhom, bħal enċiklopedija tal-mediċina, tal-filosofija jew tal-liġi. Ix-xogħlijiet ivarjaw fil-firxa tal-materjal u fil-fond tad-diskussjoni, skont l-udjenza li jkunu jridu jilħqu.
  • Xi metodu sistematiku ta' organizzazzjoni huwa essenzjali biex enċiklopedija tkun tista' tintuża bħala referenza. Storikament kien hemm żewġ metodi ewlenin ta' organizzazzjoni fl-enċiklopediji stampati: il-metodu alfabetiku (li jikkonsisti f'numru ta' artikoli separati, organizzati f'ordni alfabetika) u l-organizzazzjoni skont kategoriji ġerarkiċi. L-ewwel metodu huwa l-iktar komuni llum, speċjalment għal xogħlijiet ġenerali. Il-fluwidità tal-midja elettronika, madankollu, tippermetti possibbiltajiet ġodda għal aktar minn metodu wieħed ta' organizzazzjoni tal-istess kontenut. Barra minn hekk, il-midja elettronika toffri kapaċitajiet ġodda għat-tfittxija, l-indiċjar u r-referenza. L-epigrafu minn Orazju fuq il-paġna tat-titlu tal-Encyclopédie tas-seklu 18 jissuġġerixxi l-importanza tal-istruttura ta' enċiklopedija: "Liema grazzja tista' tiżdied ma' affarijiet komuni bis-setgħa tal-ordni u l-konnessjoni."
  • Hekk kif il-mezzi multimedjali moderni u l-era tal-informazzjoni evolvew, ħarġu metodi ġodda għall-ġbir, il-verifika, it-tqassir, u l-preżentazzjoni ta' kull tip ta' informazzjoni. Proġetti bħal Everything2, Encarta, h2g2, u l-Wikipedija huma eżempji ta’ forom ġodda ta' enċiklopediji, filwaqt li l-irkupru tal-informazzjoni qed isir aktar sempliċi. Storikament, il-produzzjoni tal-enċiklopediji saret kemm f'kuntesti għall-profitt kif ukoll għal dawk li mhumiex. Il-Great Soviet Encyclopedia msemmija hawn fuq kienet kompletament sponsorjata mill-istat, filwaqt li l-Britannica kienet sostnuta kummerċjalment. B'paragun, il-Wikipedija hija sostnuta minn voluntiera li jikkontribwixxu f'ambjent mingħajr skop ta' profitt taħt l-organizzazzjoni tal-Fondazzjoni Wikimedia.

Xi xogħlijiet intitolati "dizzjunarji" huma fil-fatt simili għall-enċiklopediji, speċjalment dawk li għandhom x'jaqsmu ma' qasam partikolari (bħad-Dizzjunarju tal-Medju Evu, id-Dizzjunarju tal-Vapuri tal-Ġlied Navali Amerikani, u d-Dizzjunarju tal-Liġi ta' Black).

Hemm xi differenzi sinifikanti bejn enċiklopediji u dizzjunarji. Fost l-aktar notevoli nsibu li artikoli ta' enċiklopedija huma itwal, aktar sħaħ u jidħlu aktar fil-fond minn entrati fil-biċċa l-kbira tad-dizzjunarji ġenerali.[2] Hemm differenzi fil-kontenut ukoll. Ġeneralment, id-dizzjunarji jipprovdu informazzjoni lingwistika dwar il-kliem infushom, filwaqt li l-enċiklopediji jiffokaw aktar fuq il-ħaġa li għaliha jintużaw dawk il-kliem.[3] Għalhekk, filwaqt li l-entrati tad-dizzjunarju huma marbutin sew mal-kelma deskritta, l-artikoli tal-enċiklopedija jistgħu jingħataw isem xi ftit jew wisq differenti. Hekk, l-entrati tad-dizzjunarju ma jistgħux jiġu tradotti għalkollox f'lingwi oħra, iżda jistgħu jkunu artikoli ta' enċiklopedija.

Fil-prattika, madankollu, id-distinzjoni mhix konkreta, peress li m'hemm l-ebda differenza ċara bejn informazzjoni fattwali, "enċiklopedika" u informazzjoni lingwistika bħalma tidher fid-dizzjunarji.[3] Għalhekk l-enċiklopediji jista' jkun fihom materjal li jinstab ukoll fid-dizzjunarji, u viċi versa. B’mod partikolari, l-entrati tad-dizzjunarju spiss ikun fihom informazzjoni fattwali dwar il-ħaġa msemmija mill-kelma.

Storja

[immodifika | immodifika s-sors]

L-enċiklopediji żviluppaw sew mill-forma miktuba li kellhom fl-antik, għal dik stampata fi żminijiet moderni. Illum jinstabu wkoll f'ambjenti elettroniċi.

Żminijiet antiki

[immodifika | immodifika s-sors]
Naturalis Historiae, edizzjoni tal-1669, paġna tat-titlu

Wieħed mill-ewwel xogħlijiet enċiklopediċi li baqgħu ħajjin sa żminijiet moderni huwa n-Naturalis Historiae ta’ Plinju x-Xiħ, statist Ruman li għex fl-ewwel seklu wara Kristu. Huwa ġabar xogħol ta’ 37 kapitlu li jkopru l-istorja naturali, l-arkitettura, il-mediċina, il-ġeografija, il-ġeoloġija, u aspetti oħra tad-dinja ta’ madwaru. Fid-daħla tiegħu jgħid li ġabar 20,000 fatt minn 2,000 xogħol minn aktar minn 200 awtur, u żied ħafna oħra mill-esperjenza tiegħu stess. Ix-xogħol ġie ppubblikat madwar is-sena 77–79, għalkemm Plinju aktarx li ma spiċċax din il-biċċa xogħol qabel mewtu fl-iżbruffar tal-Vesuvju fis-sena 79 W.K.[13]

Żmien medjevali

[immodifika | immodifika s-sors]

Isidru ta’ Sevilja, wieħed mill-iprem studjużi tal-Medju Evu bikri, huwa rikonoxxut bħala l-kittieb tal-ewwel enċiklopedija tal-Medju Evu, l-Etymologiae (L-Etimoloġiji ) jew l-Oriġini (madwar is-sena 630), li fiha ġabar għadd imdaqqas ta' tagħlim disponibbli fi żmienu, kemm antik kif ukoll kontemporanju. Dan ix-xogħol fih 448 kapitlu f'20 volum, u huwa ta' valur kbir minħabba l-kwotazzjonijiet u frammenti ta' testi minn awturi oħra li kienu jintilfu kieku ma ġabarhomx.

L-iktar enċiklopedija popolari tal-Era Karolingjana kienet id-De universo jew De rerum naturis ta’ Rabanus Maurus, miktuba madwar is-sena 830; din kienet ibbażata fuq Etymologiae.[14]

L-enċiklopedija tas-Suda, enċiklopedija Biżantina enormi mis-seklu 10, kellha 30,000 entrata, ħafna meħudha minn sorsi antiki li issa ntilfu, u spiss ġejjin minn kompilaturi Kristjani Medjevali. It-test kien irranġat alfabetikament b'xi ftit devjazzjonijiet mill-ordni komuni tal-vokali fl-alfabett Grieg.

Il-ġabriet bikrija ta' għerf Musulman fil-Medju Evu kienu jinkludu bosta xogħlijiet komprensivi. Madwar is-sena 960, l-Aħwa tal-Purità ta’ Basra kienu qed jaħdmu fuq l-Enċiklopedija tal-Aħwa tal-Purità.[15] Xogħlijiet notevoli f'dan il-kuntest jinkludu l-enċiklopedija tax-xjenza ta' Abu Bakr al-Razi, il-produzzjoni prolifika tal-Mutazilite Al-Kindi f'270 ktieb, u l-enċiklopedija medika ta' Ibn Sina, li kienet xogħol ta' referenza standard għal sekli sħaħ. Notevoli wkoll huma xogħlijiet ta' storja universali (jew soċjoloġija) minn Asharites, al-Tabri, al-Masudi, L-Istorja tal-Profeti u s-Slaten minn Muhammad ibn Jarir al-Tabari, Ibn Rustah, al-Athir, u Ibn Khaldun, li fil-Muqadimmah iwissi dwar kemm nistgħu nafdaw ċerti sorsi, xi ħaġa li għadha applikabbli anke illum.

Silta mill-enċiklopedija "Liber Floridus". Illustrazzjoni li turi lill-kittieb Lambert, waqt li qed jipprova jiġbor l-għarfien kollu tal-bniedem. Manuskritt ippreservat fil-Librerija tal-Università ta’ Ghent.

Ix-xogħol enċiklopediku enormi fiċ-Ċina tal-Erba’ Kotba l-Kbar tal-Għanja, miġbur fis-seklu 11 matul id- dinastija Song bikrija (960–1279), kien biċċa xogħol letterarja enormi għal dak iż-żmien. L-aħħar enċiklopedija minn dawn l-erbgħa tammonta għal 9.4 miljun karattru Ċiniż f'1,000 volum miktub. Il-'perjodu tal-enċiklopedisti' jifrex mill-għaxar sas-sbatax-il seklu, u matulu l-gvern taċ-Ċina impjega mijiet ta' studjużi biex jiktbu enċiklopediji kbar ħafna.[16] L-akbar waħda minnhom hija l-Enċiklopedija Yongle; li tlestiet fl-1408 u kienet tikkonsisti fi kważi 23,000 volum ta' folji f'forma ta' manuskritt.

Tard fil-Medju Evu, bosta awturi fl-Ewropa kellhom l-ambizzjoni li jiġbru l-għerf kollu tal-bniedem f’oqsma partikolari jew b’mod ġenerali, pereżempju Bartholomeus Anglicus, Vincent ta’ Beauvais, Radulfus Ardens, Sydrac, Brunetto Latini, Giovanni da Sangiminiano, u Pierre Bersuire. Xi wħud kienu nisa, bħal Hildegard ta' Bingen u Herrad ta' Landsberg. L-iktar magħrufa minn dawk il-pubblikazzjonijiet kienu l-Speculum maius (Il-Mera l-Kbira) ta’ Vincent ta' Beauvais u d-De proprietatibus rerum (Fuq il-Proprjetajiet tal-Oġġetti) minn Bartholomeus Anglicus. Matul il-Medju Evu, dan tal-aħħar ġie tradott (jew adattat) għall-Franċiż, Provenzal, Taljan, Ingliż, Fjamming, Anglo-Norman, Spanjol u Ġermaniż. It-tnejn inkitbu f'nofs is-seklu 13. L-ebda enċiklopedija Medjevali ma kellha t-titlu Encyclopaedia - ħafna drabi kienu jissejħu Fuq in-natura (De natura, De naturis rerum), Mera (Speculum maius, Speculum universale), jew Teżor (Trésor).[17]

Rinaxximent

[immodifika | immodifika s-sors]
Anatomija fil-Margarita Philosophica, 1565

L-enċiklopediji Medjevali kienu kollha kkupjati bl-id u għalhekk disponibbli l-aktar għal patruni sinjuri jew irġiel monastiċi; kienu jiswew ħafna flus, u ġeneralment kienu miktuba għal dawk li jiddilettaw fil-ġbir tal-għarfien aktar milli għal dawk li jaqrawh każwalment.[18]

Matul ir-Rinaxximent, l-invenzjoni tal-istampar ippermettiet it-tifrix usa' tal-enċiklopediji u kull studjuż li ried waħda seta' jkollu kopja personali. Id-De expetendis et fugiendis rebus ta' Giorgio Valla ġie stampat wara mewtu fl-1501 minn Aldo Manuzio f'Venezja. Dan ix-xogħol segwa l-iskema tradizzjonali tal-arti liberali. Madankollu, Valla żied it-traduzzjoni ta' xogħlijiet Griegi qodma dwar il-matematika (l-ewwelnett minn Arkimede), li kienu għadhom kemm ġew skoperti mill-ġdid u tradotti għal-Latin. Il-Margarita Philosophica ta’ Gregor Reisch, stampata fl-1503, kienet enċiklopedija sħiħa li tispjega s-seba’ arti liberali.

It-terminu enċiklopedija iddaħħal mill-umanisti tas-seklu 16 li qraw ħażin kopji tat-testi ta' Plinju[19] u Quintillian,[20] u għaqqdu ż-żewġ kelmiet Griegi "enkyklios" u "paedia" f'kelma waħda, έγκυκλοπαιδεία.[21] Il-frażi enkyklios paedia (ἐγκύκλιος παιδεία) intużat minn Plutarka u l-kelma Latina encyclopaedia ġiet minnu.

L-ewwel xogħol intitolat b’dan il-mod kien l- Encyclopedia orbisque doctrinarum, hoc est omnium artium, scientiarum, ipsius philosophiae index ac divisio miktub minn Johannes Aventinus fl-1517. 

It-tabib u filosfu Ingliż, Sir Thomas Browne uża l-kelma 'enċiklopedija' fl-1646 fid-daħla biex jiddefinixxi l-Pseudodoxia Epidemica tiegħu, xogħol ewlieni fir-rivoluzzjoni xjentifika tas-seklu 17. Browne qassam l-enċiklopedija tiegħu fuq l-iskema stabbilita fir-Rinaxximent, l-hekk imsejħa 'skala ta' ħolqien' li titla' mid-dinja minerali, veġetali, tal-annimali, umana, planetari u dik kożmoloġika. Pseudodoxia Epidemica kien best-seller Ewropew, tradott għall-Franċiż, l-Olandiż u l-Ġermaniż kif ukoll il-Latin. B'kollox kien hemm mhux inqas minn ħames edizzjonijiet tiegħu, kull waħda riveduta u miżjuda, u l-aħħar edizzjoni ħarġet fl-1672.

Fatturi finanzjarji, kummerċjali, legali u intellettwali biddlu d-daqs tal-enċiklopediji. Matul ir-Rinaxximent, il-klassijiet medji kellhom iktar ħin biex jaqraw u l-enċiklopediji għenuhom jitgħallmu aktar. Il-pubblikaturi riedu jżidu l-produzzjoni tagħhom u għalhekk xi pajjiżi bħall-Ġermanja bdew ibigħu kotba mingħajr ċertu partijiet tal-alfabett, biex jippubblikawhom aktar malajr. Il-pubblikaturi ma setgħux jaffordjaw ir-riżorsi kollha waħedhom, u għalhekk il-pubblikaturi kienu jingħaqdu flimkien biex joħolqu enċiklopediji aħjar. Meta l-pubblikazzjoni saret finanzjarjament impossibbli, introduċew sistemi ta' abbonamenti u pubblikazzjonijiet maqsuma b'partijiet li jinħarġu minn żmien għal żmien. Dan kien riskjuż għall-pubblikaturi minħabba li kellhom isibu nies li jħallsu kollox bil-quddiem jew bin-nifs. Meta dawn irnexxew, il-kapital tal-pubblikaturi żdied u kien ikun hemm dħul kostanti għall-produzzjoni tal-enċiklopediji. Aktar tard, ir-rivalità kibret, u bdew jintalbu d-drittijiet tal-awtur minħabba liġijiet dgħajfa f'dan il-qasam. Xi pubblikaturi kienu jikkopjaw ix-xogħol ta' pubblikatur ieħor biex jipproduċu enċiklopedija aktar malajr u bi prezz orħos. B'hekk il-konsumaturi ma kienx ikollhom iħallsu ħafna u l-pubblikaturi setgħu jbiegħu aktar. L-enċiklopediji għamluha possibli li nies tal-klassi medja setgħu bażikament ikollhom librerija żgħira f'darhom stess. Ħafna nies fl-Ewropa kienu qed isiru aktar kurjużi dwar is-soċjetà tagħhom u f'dawk ta' madwarhom u b'hekk anke qamu kontra l-gvern tagħhom.[22]

Enċiklopediji tradizzjonali

[immodifika | immodifika s-sors]
Encyclopédie, 1773

L-idea moderna ta' enċiklopedija ġenerali, taf il-bidu tagħha qabel l-enċiklopedisti tas-seklu 18. Madankollu, Chambers' Cyclopaedia, magħrufa wkoll bħala Universal Dictionary of Arts and Sciences (1728), u l-Encyclopédie ta' Denis Diderot u Jean le Rond d'Alembert (maħruġa mill-1751 'il quddiem), kif ukoll l-Encyclopædia Britannica u l-Conversations-Lexikon ta' Brockhaus, kienu l-ewwel li ħadu l-forma ta' enċiklopedija kif nafuha llum, b'ambitu komprensiv ta' suġġetti, diskussi fil-fond u organizzati b'mod aċċessibbli u sistematiku. Fl-1728, Chambers segwew mal-Lexicon Technicum ta' John Harris maħruġ fl-1704 u l-edizzjonijiet sussegwenti; dan ix-xogħol kien bit-titlu u l-kontenut tiegħu "A Universal English Dictionary of Arts and Sciences: Explaining not only the Terms of Art, but the Arts Themselves".

Enċiklopediji popolari u bi prezz raġonevoli bħal Harmsworth's Universal Encyclopaedia u ċ-Children's Encyclopaedia dehru fil-bidu tas-snin 20 tas-seklu 20.

Fl-Istati Uniti, is-snin ħamsin u sittin raw l-introduzzjoni ta' diversi enċiklopediji kbar, ħafna drabi mibjugħa bin-nifs. L-iktar magħrufa minn dawn kienu l-World Book u Funk & Wagnalls. Daqs 90 % inbiegħu bieb bieb. Fil-ktieb tiegħu You Could Look It Up, Jack Lynch jgħid li l-bejjiegħa tal-enċiklopediji tant kienu komuni li anke ċajt beda jintqal dwarhom. Huwa jiddeskrivi l-għajta tal-bejgħ tagħhom hekk: "Ma kinux ibiegħu kotba imma stil ta' ħajja, futur, wegħda ta' mobbiltà soċjali." F'reklam tal-World Book tal-1961 jingħad li, "Għandek il-futur tal-familja tiegħek f'idejk issa," waqt li turi idejn femminili li jżommu l-formola biex tordna. [23]

Reklam tal-1913 għall-Encyclopædia Britannica, l-eqdem u waħda mill-ikbar enċiklopediji Ingliżi kontemporanji

It-tieni nofs tas-seklu 20 ra wkoll il-proliferazzjoni ta' enċiklopediji speċjalizzati li ġabru suġġetti f'oqsma speċifiċi, prinċipalment biex isostnu industriji u professjonisti speċifiċi. Din it-tendenza kompliet sa żmienna. Enċiklopediji ta' mill-inqas volum wieħed fid-daqs issa jeżistu għall-biċċa l-kbira tad-dixxiplini akkademiċi kważi kollha, jekk mhux kollha, inklużi suġġetti speċjalizzati ħafna bħalma huma l-bijoetika.

Enċiklopediji diġitali u onlajn

[immodifika | immodifika s-sors]

Ma' tmiem is-seklu 20, l-enċiklopediji kienu qed jiġu ppubblikati fuq CD-ROM għall-użu fuq kompjuters personali. L-Encarta tal-Microsoft, ippubblikata bejn l-1993 u l-2009, kienet eżempju importanti f'dan il-qasam peress li ma kellha l-ebda ekwivalenti stampat. F'dawn it-tiġ ta' enċiklopediji, ħafna mill-artikoli kienu akkumpanjati minn fajls tal-vidjo kif ukoll awdjo kif ukoll bosta stampi ta' kwalità tajba.[24]

Teknoloġiji diġitali u crowdsourcing onlajn ippermettew li l-enċiklopediji jinqatgħu mil-limitazzjonijiet tradizzjonali ta' daqs, sew fl-ammont ta' artikli kif ukoll fl-approfondiment tas-suġġetti koperti. Il-Wikipedija, enċiklopedija onlajn b'xejn, b'liċenzja miftuħa u multilingwi, appoġġata mill-Fondazzjoni Wikimedia mingħajr skop ta' qligħ u s-softwer open-source MediaWiki dehret għall-ewwel darba fl-2001. B'differenza għal enċiklopediji kummerċjali onlajn bħal Encyclopædia Britannica Online, li huma miktuba minn esperti, il-Wikipedija hija maħluqa u miżmuma b'mod kollaborattiv minn edituri voluntiera, organizzati minn linji gwida miftiehma b'mod kollaborattiv u rwoli tal-utenti. Ħafna kontributuri jużaw psewdonimi u jibqgħu anonimi. Il-kontenut huwa għalhekk rivedut, iċċekkjat, miżmum jew imneħħi abbażi tal-valur intrinsiku tiegħu stess u sorsi esterni li jappoġġjawh.

L-affidabbiltà tal-enċiklopediji tradizzjonali, min-naħa tagħhom, tiddependi fuq l-awturi u l-kompetenza professjonali tagħhom. Ħafna akkademiċi, għalliema, u ġurnalisti rrifjutaw u jkomplu jirrifjutaw enċiklopediji miftuħa, li joriġinaw mill-folla, speċjalment il-Wikipedija, bħala sors affidabbli ta’ informazzjoni, u l-Wikipedija fiha nnifisha mhix sors affidabbli skont l-istandards tagħha stess minħabba l-mudell ta’ crowdsourcing u l-fatt li hija apertament modifikabbli b'mod anonimu.[25] Studju min-Nature fl-2005 sab li l-artikoli tax-xjenza tal-Wikipedija kienu bejn wieħed u ieħor komparabbli fl-eżattezza għal dawk ta' Encyclopædia Britannica, li fihom l-istess numru ta' żbalji serji u madwar 1/3 aktar ineżattezzi fattwali żgħar, iżda li l-kitba tal-Wikipedija kellha t-tendenza li tkun konfuża u inqas faċli biex tinqara.[26] L-Encyclopædia Britannica ċaħdet il-konklużjonijiet tal-istudju, u qieset li l-istudju kien difettuż ferm.[27] Fi Frar 2014, il-Wikipedija kellha 18-il biljun żjara fil-paġni tagħha minn kważi 500 miljun viżitatur uniku kull xahar.[28] Il-kritiċi jargumentaw li l-Wikipedija turi preġudizzju sistemiku.[29]

Hemm diversi enċiklopediji iżgħar, ġeneralment aktar speċjalizzati, fuq diversi temi, xi drabi ddedikati għal reġjun ġeografiku speċifiku jew perjodu ta' żmien.[30] Eżempju wieħed ta' dan huwa l-iStanford Encyclopedia of Philosophy.

L-ikbar enċiklopediji

[immodifika | immodifika s-sors]

Mill-bidu tas-snin 2020, l-akbar enċiklopediji kienu dawk Ċiniżi bl-isem Baidu Baike (16-il miljun artikolu) u Hudong Baike (13-il miljun artikolu), segwit mill-Wikipediji bl-Ingliż (6 miljun artikolu), il-Ġermaniż (2+ miljun artikolu) u l-Franċiż (2+ miljun artikolu).[31] Aktar minn tużżana Wikipediji oħra għandhom 1 miljun artikolu jew aktar, ta' kwalità u tul varjabbli. Il-kejl tad-daqs ta' enċiklopedija bl-artikoli tagħha huwa metodu ambigwu peress li l-enċiklopediji Ċiniżi onlajn imsemmija hawn fuq jippermettu aktar minn artikolu wieħed dwar l-istess suġġett, filwaqt li l-Wikipediji jaċċettaw artikolu komuni wieħed biss għal kull suġġett iżda jippermettu ħolqien awtomatizzat ta' artikoli kważi vojta.

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ "Glossary of Library Terms". Riverside City College, Digital Library/Learning Resource Center (bl-Ingliż). 2006. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2007-08-03.
  2. ^ a b ċ Hartmann, R. R. K.; James, Gregory, ed. (2002). Dictionary of Lexicography (bl-Ingliż). Taylor & Francis. ISBN 978-0-415-14143-7.
  3. ^ a b ċ Béjoint, Henri (2000). Modern Lexicography: An Introduction (bl-Ingliż). Oxford University Press. pp. 30–31. ISBN 0-19-829951-6.
  4. ^ Quintillian (1920). Institutio Oratoria (bl-Ingliż). 1. Tradott minn Edgeworth Butler, Harold. 10.1, p. 161.
  5. ^ Liddell, Henry George; Scott, Robert; Stuart-Jones, Henry, ed. (1940). "ἐγκύκλιος". A Greek-English Lexicon (bl-Ingliż) (9 ed.). Oxford University Press.
  6. ^ Liddell, Henry George; Scott, Robert; Stuart-Jones, Henry, ed. (1940). "παιδεία". A Greek-English Lexicon (9 ed.). Oxford University Press.
  7. ^ Franklin-Brown, Mary (2012). Reading the World: Encyclopedic Writing in the Scholastic Age (bl-Ingliż). University of Chicago Press. ISBN 9780226260686.
  8. ^ König, Jason; Woolf, Greg, ed. (2013-10-17). Encyclopaedism from Antiquity to the Renaissance (bl-Ingliż). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-03823-3.
  9. ^ Yeo, Richard (2001). Encyclopaedic Visions: Scientific Dictionaries and Enlightenment Culture (bl-Ingliż). Cambridge University Press. ISBN 978-0521152921.
  10. ^ a b Harris-McCoy, Daniel (2008). Varieties of encyclopedism in the early Roman Empire: Vitruvius, Pliny the Elder, Artemidorus (PhD) (bl-Ingliż). University of Pennsylvania.
  11. ^ Carey, Sorcha (2006). Pliny's Catalogue of Culture: Art and Empire in the Natural History (bl-Ingliż) (stampat mill-ġdid ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0199207657.
  12. ^ "encyclopaedia | encyclopedia, n.". Oxford English Dictionary (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal (online) fl-2015-09-24.
  13. ^ Plinju x-Xiħ (1855). Naturalis Historia (bl-Ingliż). Tradott minn Bostock, John. Taylor and Francis.
  14. ^ Kaske, R. E. (1988). Medieval Christian Literary Imagery: A Guide to Interpretation (bl-Ingliż) (stampat mill-ġdid ed.). University of Toronto Press. ISBN 978-0802066633.
  15. ^ Wightman, William P.D. (1953). The Growth of Scientific Ideas (bl-Ingliż). Yale University Press. ISBN 978-1135460426.
  16. ^ Murray, Stuart A. P. (2009-07-27). The Library: An Illustrated History (bl-Ingliż). Allworth Press. ISBN 9781602397064.
  17. ^ Paulmier-Foucart, Monique (2002). "Medieval Encyclopaedias". F' Vauchez, André (ed.). Encyclopedia of the Middle Ages (bl-Ingliż). James Clarke & Co.
  18. ^ Strayer, Joseph, ed. (1989). "Encyclopedia". Dictionary of the Middle Ages (bl-Ingliż). Charles Scribner's Sons. ISBN 0-684-19073-7. OCLC 8474388.
  19. ^ Plinju x-Xiħ (1855). Naturalis Historia (bl-Ingliż). Tradott minn Bostock, John. Taylor and Francis. Prefazju 14.
  20. ^ Quintillian (1920). Institutio Oratoria (bl-Ingliż). 1. Tradott minn Edgeworth Butler, Harold. 10.1, p. 161. ut efficiatur orbis ille doctrinae, quem Graeci ἐγκύκλιον παιδείαν vocant
  21. ^ Liddell, Henry George; Scott, Robert; Stuart-Jones, Henry, ed. (1940). "έγκυκλοπαιδεία". A Greek-English Lexicon (bl-Ingliż) (9 ed.). Oxford University Press. f. l. [= falsa lectio, Latin għal "false reading", jew "qari falz"] għal ἐγκύκλιος παιδεία
  22. ^ Loveland, Jeff (2012). "Why Encyclopedias Got Bigger . . . and Smaller". Information & Culture: A Journal of History (bl-Ingliż). 47 (2): 233–254. doi:10.1353/lac.2012.0012.
  23. ^ Onion, Rebecca (2016-06-03). "How Two Artists Turn Old Encyclopedias Into Beautiful, Melancholy Art". Slate (bl-Ingliż).
  24. ^ "Important Notice: MSN Encarta to be Discontinued". MSN Encarta (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2009-10-27.
  25. ^ Sidener, Jonathan (2006-09-23). "Wikipedia co-founder looks to add accountability, end anarchy". San Diego Union Tribute (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2018-01-17.
  26. ^ Giles, Jim (2005-12-14). "Internet encyclopedias go head to head". Nature (bl-Ingliż). 438 (900–901). Bibcode:2005Natur.438..900G. doi:10.1038/438900a.
  27. ^ "Fatally Flawed: Refuting the recent study on encylopedic accuracy by the journal Nature" (PDF) (bl-Ingliż). Encyclopædia Britannica. 2006.
  28. ^ Cohen, Noam (2014-02-09). "Wikipedia vs. the Small Screen". The New York Times (bl-Ingliż).
  29. ^ Reagle, Joseph; Rhue, Lauren (2011). "Gender Bias in Wikipedia and Britannica". International Journal of Communication (bl-Ingliż). 5.
  30. ^ Sideris, Athanasios. Ioannides, M.; Arnold, D.; Niccolucci, F.; Mania, K. (ed.). The Encyclopedic Concept in the Web Era. The e-volution of Information Communication Technology in Cultural Heritage: Where Hi-Tech Touches the Past: Risks and Challenges for the 21st Century. The 7th International Symposium on Virtual Reality, Archaeology and Cultural Heritage (VAST 2006) (bl-Ingliż). Nicosia, Ċipru: Archaeolingua. pp. 192–197. ISBN 963-8046-74-0.
  31. ^ "Wikipedia: The Free Encyclopedia". Wikipedia.org. Wikimedia Foundation.

 

Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Enċiklopedija&oldid=262359"
pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy