Anatôlia

I Azia Minora tamin' ny vanimpotoana grekô-rômana, taona 332 - 395 tal. J.K.

I Anatôlia na Azia Minora na Asia Minora dia faritra tao Azia izay mifanandrify amin' ny ampahany lehibe amin' i Torkia ankehitriny. Saikanosin' ny faritra Atsinanana Akaiky izy ka hodidinin' ny Ranomasina Mediteranea ao atsimo sy ny Ranomasina Mainty ao avaratra sy ny Ranomasina Egea ao andrefana ary ny onin' i Eofrata sy ny tandavan-tendrombohitra Taorosy ao antinanana.

Faritra ao amin' ny tendrony adrefana amin' i Azia i Anatôlia. Ara-jeôgrafia dia anondroana ny faritra ao andrefan' ny tsipika Tchorokhi-Oronte, izay avy any amin' ny Ranomasina Mediteranea mankany amin' ny Ranomasina Mainty, ary sarahan' ny Ranomasin' i Marmara amin' i Eorôpa avy ao avaratra-andrefana. Ara-pôlitika kosa dia anondroana ny faritra aziatikan' i Torkia i Anatôlia. Ny 97 %n' ny tanin' i Torkia dia ao Anatôlia fa ny 3 % monja no ampahan' i Eorôpa, ao Trakia Atsinanana.

Ny anarany

Amin' ny fiteny grika

Ανατολία / Anatolia no iantsoana an' ilay saikanosy amin' ny teny grika, anarana avy amin' ny teny hoe ἀνατολή / anatolē izay midika hoe "fiposahan' ny masoandro" izany hoe "atsinanana". Fiteny grika koa ny hoe Μικρά Ἀσία / Mikrá Asía ("Azia kely").

Amin' ny fiteny armeniana

Անատոլիա / Anatolia, no anaran' ilay saikanosy amin' ny teny armeniana.

Amin' ny fiteny latina

Atao hoe Asia Minor ("Azia kely") kosa i Anatôlia amin' ny teny latina, na dia ampahatelon' i Anatôlia ao andrefana ny faritany rômana nitondra ny anarana hoe Asia Minor (Azia Minora na Asia Minora amin' ny teny malagasy).

Amin' ny fiteny tiorka

I Anatolia amin' ny teny torka dia atao hoe Anadolu, izay midika hoe "atsinanana". Fiteny koa ny hoe Küçük Asya ("Azia kely").

Jeôgrafia

Mivelatra eo amin' ny 1 000 km eo ho eo avy any andrefana mianatsinanana ary 650 km avy any avaratra mianatsimo i Anatôlia izay faritra be tendrombohitra, afa-tsy ireo tany lemaka somary tery manamorona ny Ranomasina Mainty sy ny Ranomasina Mediteranea. Mibahan-toerana ao ny tandavan-tendrombohitra Pôntika (tiorka: Kuzey Anadolu Dağlari) sy ny tendrombohitra Taorosy (tiorka: Toros Dağları) ary ny tendrombohitra Pontika (tiorka: Doğu Karadeniz Dağları). Ny faritra afovoany dia faritra avo ahitana lembalemba sy tangoron-tendrombohitra matetika nahitana afotroa. Ny faritra atsinanana kosa dia faritra be tendrombohitra indrindra. Ny faritra andrefana, izay mitodika any amin' ny Ranomasina Egea, dia ahitana tendrombohitra midina miandalana mankany amin' ny lemaka amorontsiraka. Faritra maina i Azia Minora na dia mamakivaky azy ao avaratra ny renirano farany lava indrindra any, dia i Kizilirmak ("renirano mena") izay mirefy 1 150 km.

Tantara

Tamin' ny fiandohany sy tamin' ny Andro Taloha

I Anatôlia na i Azia Minora dia efa nahitana olona mipetraka talohan' ny vanimpotoan' ny tantara. Ao no nahitana toeram-ponenana tranainy indrindra ao Atsinanana Akaiky tamin' ny Andron' ny Vato Vaovao, dia ny ao Çatalhöyük sy Nevalı Çori, izay efa tany amin' ny taonarivo faha-8.

Sarin-tanin'ny fanjakana hitita tamin'ny taona 1350-1300 tal. J.K.

Ny mponina tranainy indirindra tao Anatôlia dia niteny amin' ny fiteny niporan' ny fiteny indô-eorôpeana toy ny Gasgasy (na Kaskasy) na ny Horita. Nanampy azy ireo ao avaratra-atsinanana na avaratra-andrefana ny Hatỳ (tsy miteny indô-eorôpeana), sy ny vahoaka miteny indô-eorôpeana, dia ny Lovita, ny Hitita, ny Kimeriana na ny Frigiana, ary ao atsimo-atsinanana ny vahoaka semitika toy ny Foinikiana sy ny Siriana izay nifangaro tamin' ireo vahoaka indô-eorôpeana nialoha azy. Isan' ireo vahoaka nonina tao Anatôlia taoriana indrindra ny Armeniana, ny Grika, ny Persiana, ny Galatiana (vahoaka selta), ny Rômana ary ny Ôtômana. Ny mponin' i Anatôlia dia niteny indô-eorôpeana sy semitika ary koa kaokaziana (toy ny fiteny lazy).

Ny Hitita

Vavahadin'ny Liona ao Hatosa, renivohitry ny fanjakana hitita.

Tamin' ny Andron' ny Alimo dia maro ny sivilizasiôna izay nandroso tao, ka ny lehibe indrindra dia ny an' ny Hitita (na Heteana) teo anelanelan' ny taona 1900 sy 1200 tal. J.K. izay niorina tao amin' ny faritra afovoan' i Anatôlia manodidina an' i Hatosa (Hattush) renivohiny.

Rehefa tonga tamin' ny tampon' ny fandrosoany ny Hitita tamin' ny taonjato faha-14 dia nanitatra ny fanjakany manerana an' i Azia Minora. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-12 tal. J.K. dia notafihin' ny "Vahoaky ny Ranomasina", izany hoe ny Indô-eorôpeana, ny empira hitita ka resiny.

Ny Frigiana

I Frigia, tamin'ny fara tampon'ny heriny, sy i Asiria tamin'ny taonjato faha-9 sy faha-7 tal. J.K.

Niorim-ponenana tao Iônia ao amin' ny morontsiraka andrefana ny Grika nandritra ny taonjato faha-11 sy faha-10 tal. J.K. ka tao izy ireo no nanorina ny tanànan' i Miletôsy (grika: Μίλητος / Mílêtos) sy Efesôsy (grika: Ἔφεσος / Éphesos) ary Priena (grika: Πριήνη / Priênê). Mbola velona manodidina ny tanànan' i Karkemisa ny kolontsaina hitita fa ny faritra afovoan' i Anatôlia kosa dia nanjakan' ny Vahoaky ny Ranomasina, dia ny Frigiana izay lasa fanjakana matanjaka tamin' ny taonjato faha-9 sy faha-8 tal. J.K.

Nahatratra ny fara tampon' ny fandrosoany i Frigia tamin' ny nanjakan' i Midasy. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-8 tal. J.K. dia ravan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Kimeriana izy.

Ny Lidiana

Niezaka nifehy an' i Lidia ny Kimeriana ao amin' ny faritra andrefan' i Azia Minora ao amin' ny Ranomasina Egea izay nanana ny renivohiny atao hoe Sardisy (grika: Σάρδεις / Sardeis). Afaka nandresy tosika ny Kimeriana ny Lidiana sady nioroborobo ny toekareny. Ny Lidiana, hoy ny mpanoratra grika, no firenena voalohany nanamboatra vola ka ny mpanjakany farany atao hoe Kresôsy na Kroisôsy (grika: Κροῖσος / Kroîsos) izay nanan-karena tokoa, dia nanitatra lavitra dia lavitra ny fanjakany. Reraky ny ady maro ny Lidiana ka azon' i Kirôsy Lehibe, mpanjaka Persiana, tamin'ny taona 546 tal. J.K. ny fanjakany.

Ny Persiana

Ny fanjakana persiana teo ambany fanapahan'ny mpanjaka samihafa. Maitso: tamin'ny andron'i Kirosy II; manga: tamin'ny andron'i Kambisesy II; mena: tamin'ny andron'i Dariosy I.

Teo anelanelan' ny taona 546 sy 333 tal. J.K. dia notapahin' i Persiana i Azia Minora, afa-tsy tanàna grika sasany afaka nihazona ny fahaleovan-tenany. Naohitra matetika ny Persiana ny Grika tamin' izany fotoana izany, indrindra nandritra ireo ady nifanaovan' ny Persia akemenida sy ny Grika teo anelanelan' ny taona 499 sy 479 tal. J.K. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 dia lefy hery ny Persiana.

Ny Grika

Tapitra tamin' ny fanitaram-panjakana nataon' i Aleksandra Lehibe teo anelanelan' ny taona 334 sy 330 tal. J.K. ny Empira Persiana. Tamin' ny nahafatesan' i Aleksandra Lehibe tamin' ny taona 323 tal. J.K. dia nozarain' ireo mpitari-tafiny telo ny faritra nanjankany, ka i Azia Minora lasan' ny fianakavian' ny Seleokida, afa-tsy i Likia (grika: Λυκία / Lykía) sy i Karia (grika: Καρία / Karía) tao amin' ny morontsiraka atsimo izay notapahan' ny fianakavia-mpanjaka lagida. Tamin' ny taonjato faha-3 tal. J.K. dia lasa fanjakana mahaleo tena i Bitinia (grika: Βιθύνια / Bithýnia) sy i Pôntôsy (grika: Πόντος / Pontos) ao avaratra ary i Kapadôkia (grika: Καππαδοκία / Kappadokia) ao atsinanana. Nisy vahoaka kelta (na selta) nanani-bohitra tao amin' ny faritra afovoany ka nanangana ny fanjakan' i Galatia (grika: Γαλατία / Galatía), fa tao amin' ny tany lemaka ao amin' ny morontsiraky ny Ranomasina Egea no nandrosoan' ny fanjakan' i Pergamôna na Pergamôsy (grika: Πέργαμον / Pergamon na Πέργαμος / Pergamos) izay nanana kolontsaina grika.

Ny Rômana

Nandritra ny taonjato faha-2 sy voalohany tal. J.K. dia nalain' ny Rômana tsikelikely i Azia Minora ka nandroso ary ny tanàna tao dia lasa ivon' ny fampiroboroboala ny kolontsaina grika.

Tamin' ny Andro Antenatenany sy ny Andro Vaovao

I Azia Minora bizantina manodidina ny taona 842 taor. J.K.

Ny Bizantina

Rehefa nozaraina ny Empira Rômana tamin' ny taonjato faha-4 taor. J.K. dia lasa tao amin' ny Empira Bizantina izay nanao an' i Kônstantinôpôlisy, ao amin' ny faritra eorôpeanan' i Bôsfôra, ho renivohiny. Tamin' ny taonjato faha-8 sy faha-9 dia nanatevina ny tafiky ny Empira Bizantina ny tantsaha tao Anatôlia hanoherana ny Arabo.

Ny Tiorka

Tamin' ny taonjato faha-11 dia nidiran' ny Seljokida i Azia Minora ka kasa nanjakan' ny Tiorka.Tamin' ny taonjato faha-14 sy faha-15 dia ny Ôtômàna indray no nahazo an' i Azia Minora ka nanakambana azy tamin' ny Empira Ôtômàna hatramin' izay ka hatramin' ny fanambaràna ny fahaleovan-tenan' ny Repoblikan' i Torkia tamin' ny taona 1923.

Jereo koa

Fiteny anatôliana