Primma Croxâ

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

E stradde fæte da-i Croxæ a-a Primma Croxâ

Descriçion e stöia

In Palestìnn-a i mosulmén òcupan Gerusalémme, e sto fæto chi o l'à dôe consegoénse: prìmmo, che i lêughi sànti di Crestién (spécce o Sànto Sepórto) són inte de màn foreste e nisciùn crestiàn o peu andâghe in pelegrinàggio; segóndo, che da quélle pàrti i comèrci e i tràfeghi són lô ascì inte mæxime màn... No sôlo, i mosulmén són ‘na poténsa in sciô mâ e sto fæto chi o da bén bén fastìdio a quélla pàrte d’Ouröpa ch’a s’avànsa in sciô Mediterànio e ch’a se védde inpedî i comèrci. E coscì se pensòu bén de métte fìn a sto stâto de cöse, e vò-u lì e Croxæ!

A Croxâ

Da l'ànno 1097 a l'ànno 1101... tanto a l'é duâ a Prìmma Croxâ. Bandîa inte l’ànno 1096 a Clermont-Ferrand, gh'é vosciûo 'n ànno pe preparâla e òrganizâla. Zêna a l'êa l'ùnica ch'a poéiva armâ 'na flòtta pe portâ i sordàtti in Palestìnn-a. Coscì, pe difónde o dexidêio do pàppa, són vegnûi doî véscovi che, in Sàn Scî, àn infiamòu o pòpolo co-i sò proclàmmi. Tanti Zenéixi àn vìsto che inte n'inpréiza coscì gh’êa da goagnâghe no sôlo personalménte, ma da ’n pónto de vista di comèrci ascì, e coscì in bén bén àn abrasòu a càoza.

'Na flòtta de dôzze bàrchi a-o comàndo do Gofrêdo de Bogión a pàssa o Bòsforo. Vêgnan conquistæ e çitæ de Nicea, Antiochietta, Tasso e Malmistra. O Bogión o va a-asediâ Antiochia ma sénsa riêscî a fâla càzze. Quand’o stâva p'abandonâ l'inpréiza, són arivæ a sarvâlo fòrse frésche ch’êan partîe da Zêna l’ànno prìmma. Antiochia a l’é stæta conquistâ e o sachézzo o l'é stæto fêo e òrìbile.

Gofrêdo de Bogión inte 'na pitûa do 1420

I Zenéixi se ne són tornæ a câza co-in gròsso botìn. Into pasâ da Mira (Asia Minore) àn atrovòu e çénie do Sàn Gianbatìsta ch’àn trasportòu a Zêna, dónde són stæte mìsse into Dòmmo (ànno 1098). Co-e çénie do sànto són arivæ ascì e notìçie di gròsci botìn e che i Croxæ prosegoîvan l’inpréiza da Antiochia a Gerusalémme. Alôa o Ghigèrmo Enbrìaco, dîto o Tésta de Màggio, con sò fræ Prìmmo de Castéllo o l'à armòu 'na flòtta p’andâ in pitìn a védde cöse se dîva da quélle pàrti. Pe no êse aciapòu da-a flòtta de l’inperatô grêgo, l’Alessio, o Ghigèrmo o s'é rifugiòu a Giaffa, ch’a l’é ’na çitæ a squæxi 40 chilòmetri da Gerusalémme.

L'Enbrìaco o l'à pensòu che no l'êa o câxo de conbàtte cóntra 'na flòtta ciù fòrte. Alôa o l'à fæto sbarcâ tùtto quéllo che l'êa poscìbile, o l’à abandonòu i bàrchi dòppo avéighe levòu tùtto o legnàmme ch'o ghe poéiva servî e a-a spedîa o l'é andæto con tùtto o sò ezército a Gerusalémme. Cómme into câxo de Antiochia, chi ascì i croxæ êan a-o pónto de molâ tùtto, e l’agiùtto de l’Enbrìaco o l’é stæto a mànna da-o çê. Ma i asediæ no gh’avéivan nisciùnn-a intençión de cêde e o masâcro o continoâva. Alôa l'Enbrìaco, co-o legnàmme di bàrchi e di bòschi tùtto in gîo, o l'à fæto costruî 'na tôre d'asédio. I Tùrchi no són riêscîi a inpedîne l'ûzo perché a l'êa fàçile da smontâ pe trasportâla dond'a servîva.

O fæto o l'é çitòu da-o Tàscio inta sò Ra Gerusalemme deliverâ:

ZE-A	Questo tèsto o l'é scrîto in zenéize antîgo

• Canto 42

E attrezzi, e marinæ porta con lê
Nervin, Sturlotti, e Bezagnin Foxen:
(Dapœu ch’o fu costreito a scîâ inderrê
Da Navigio armatô de Saraxen)
In cose de manœuvera Inzegnê,
Chi pensa a tiro, e mette in carta ben,
Ha sotto lê çent’ommi de lignœua.
Capaçi a mette insemme ogni inzegnœua.

L'asédio de Gerusalémme inte 'na miniatûa do tardo medioêvo

• Canto 43

Ghigærmo de ri Embrieghi è sto tá
Uña de Zena dre Famigge antighe.
Pezzi d’artaggiaria appareggiá
O fa sciù ro designo dre sò righe,
Non usava Canon (ah!) ni Mortâ
Da batte, e derruâ mure nemighe;
E son questi Arieti nomminæ,
Catapulte, baliste, e cose tæ.

• Canto 44

Ma gh’è de mêgio: a moddo d’un bastion
Mille pezzi de legno insemme o tesce,
E l’arma d’uña testa de monton,
Che da ro scianco, a tempo a manca, e cresce:
Ciù dall’ærto, all’arvîse d’un barcon,
Un ponte levadô fœura se n’esce;
E a mœuo de cannocciale, senza stento
In çimma uña torretta esce de drento.

E o poêta o contìnoa descrivéndo o fonçionaménto da tôre. A citaçión a dimóstra inte quæ conscideraçión e stìmma êan tegnûi i méistri d'àscia zenéixi.

Tornàn a Zêna

E in sciâ fìn, a-i 15 de lùggio de l’ànno 1099, gràçie a sta tôre arenbâ a-e sò miâge, Gerusalémme a càzze inte màn di Croxæ. Fæto cómme d'ûzo 'n gròsso botìn, i doî fræ tornàn a Zêna. O Ghigèrmo o vêgne mìsso a càppo de 'na flòtta de 26 bàrchi e o pàrte tórna pe portâ socórso a-o Bogión ch’o l’êa in dificoltæ. Inte l'ànno 1101 o l’arîva a Laodicea e o vêgne a savéi ch'ò-u Bogión o l’é mòrto. Alôa o va in agiùtto do fræ ciù picìn de sto chi, o Bardovìn e o ghe dà ’na màn a conquistâ tórna a corónn-a de Gerusalémme. A sto pónto chi se dirìzan in sce Tiro ma s’atrêuvan davànti a flòtta grêga. O scóntro o no se peu evitâ, ma pâ che tùtto o finìsce co-în acòrdo tra l’Alessio e i Zenéixi che ghe goâgnàn asæ privilêgi econòmichi e comerciâli.

I Zenéixi vàn a conquistâ Cesarea. E quànde tórnan a Zêna pòrtan, insémme a-o sòlito rìcco botìn, o Sâcro Baçî, 'na spécce de grilétto a sêi canti ch'o pàiva êse fæto de smeràldo, ma in realtæ o l'êa sôlo de véddro vèrde, dónde a lezénda a veu ch'ò-u Segnô o gh’àgge mangiòu o bæ inte l'ùrtima çénn-a. O Napolión o l'à dapeu portòu o Baçî a Parìggi. O saiâ restitoîo a Zêna dêx’ànni dòppo, ma rótto. O tòcco ch’o mànca o l'é ancón a-o Louvre. A Zêna o l'é costodîo into tezöo da Catedrâle de Sàn Loénso. E coscì a finìsce a Prìmma Croxâ che, pàssa o botìn personâle di vàrri conbaténti, a l’à dæto a Zêna asæ vantàggi econòmichi e comerciâli. Òua Zêna a gh’à into Medio Oriente, ò sæ into Levànte, asæ bâze che són o prinçipio da sò poténsa e da sò fòrsa in sciô mâ.

Referénse

• Felîçe Vórpe e Aldo Padovàn, La Grande Storia di Genova, Sécolo XIX, Genovs, artlibri-Artemisia progetti editoriali, 2008.
• Federico Donaver, Storia della Repubblica di Genova, Genova, Libreria editrice moderna, 1913.

Colegaménti esterni

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Primma Croxâ