Aller au contenu

Tamurt n Ibaskiyen

Si Wikipedia, tasanayt tilellit.
Tamurt n Ibaskiyen
Euskal Herria (eu)

Ansa
Carte
 42°52′59″N 1°56′08″W / 42.8831°N 1.9356°W / 42.8831; -1.9356
Imezdaɣ
Teɣṛed 3 193 513 (2020)
• Tiineẓẓi n imezdaɣ 153,02 imezdaɣen/km²
Tarakalt
Amur seg Turuft
Tajumma 20 870 km²
Isek yeflalen Table des Trois Rois (fr) Suqel (2 446 m)
Tadamsa
PIB par habitant (fr) Suqel 39 640 $ (2017)

Tamurt Ibaskiyen tuzga-d ger snat n tmura: Fransa akk d Spenyul (Spanya). Imezdaɣ-is isem-nnsen Ibaskiyen. Tamaneɣt-is Bilbao.

Amezruy n tmurt n Ibaskiyen yella-d di tlisa n snat n temnaḍin [1]:

  1. Tamurt n Ibaskiyen ugafa
  2. Tamurt n Ibaskiyen n wenẓul

DI TMURT N YIBASKIYEN N UGAFA

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Anadi di tserkam n tmetti n leqrun wis 16, wis 17 d wis 18 yesskanay-d d akken tiserkam iḥekmen Tamurt n Yibaskiyen di tallit-nni llant tekksent-d rrbeḥ-nsent seg yiqeddicen ay llant xeddment i lmend n Ugellid n Fransa akk d Navarre n Wadda, dɣa ɣef wanect-a, kra n Yibirjwaziyen ibaskiyen llan ttṣaḥen-asen-d yimukan ɛlayen di leḥkem, yettxelliṣ-iten ugellid, seɛɛun tifesniwin deg yigen yernu tekksen-asen i wiyaḍ ixfawen-nsen ihaggaren (noblesse) akk d yimukan-nsen n leḥkem. Sponde, Bela, Belsance, Gramont, Etchauz akk d Meharin llan seg wid yeṭṭfen leḥkem u tuli yis-sen ddunit imi ay sennden ɣer tgeldit tafrensist akk d yimasiwen ay iqerben s agellid. Wwḍen alammi ay ten-tecrek nnesba yid-sen yernu sduklen ssɛaya-nsen akk d tin n wigi. D acu kan, anect-agi diɣ yessaweḍ-iten ad ssersen imal n Tmurt n Yibaskiyen ger n yifassen n Fransa, ur reglen- as abrid i uzureg (indépendance) n tmurt-nsen. Tawaddfa-yagi yessbanay-aɣ-tt-id mliḥ umezruy di tallit n Wemgaru n Tesreḍt [asmi ay nnuɣen Yikaṭuliyen d Yeprrutistanen di Fransa si 1562 ɣer 1598]. Imir-n, aṭas n yimasiwen ibaskiyen (am Luxe, Espelette, Garou, Etchauz akk d Domezain) ay d-ibedden i lmend n Ugellid n Fransa, akken ad t-ḥudden, dɣa rran timura-nsen s ddaw n leḥkem n tgeldit, ladɣa di tallit n Charles IX. Yernu nnernan wassaɣen n lemɛawna ugar di tallit n Henri IV (Henri III n Navarre), ay d-yeskecmen aṭas n yimasiwen Ibaskiyen ɣer leqṣer-ines u gar-asen nezmer ad d-nader Armendaritz, Laxague akk d Haramboure. Tawaddfa-yagi n Tmurt n Yibaskiyen ɣer Fransa yesseɛjel-itt-id rrbeḥ n tgeldit mgal n Usemmeskel [abeddel n tesreḍt takaṭulit] akk d wesbeddi n tsertit n usselmes tafrensist.

  • Mgal timerkanṭit

« I tɣimit n tlella, n yesladen akk d yeglamen » d awal ay llan ttɛawaden-t-id si Palais alamma d Ustaritz, Yibaskiyen inesbuɣar (imerkantiyen) yeṭṭfen leḥkem di leqrun wis 17 d wis 18. Kra n yenmezrayen walan anect-a d asuter n Yibaskiyen akken ad awin tilelli u ad ḥekmen i yiman-nsen tisuda tibaskiyin, d acu kan, anect-a ur iṣehḥa ara imi d wid-n akken ay yellan qqaren-d awal-agi ay yellan tekksen-d lfayda meqqren si tedbelt (administration) n Tgeldit tafrensist. Ihi, "tilelli" ay llan ssuturen-tt-id wigi yezmer kan ahat ad ilin qeṣden-d yis-s lebɣi-nsen akken ad ten-id-tuɣal tlelli-nni n zik ay d asen-tespuḥ tsertit n usselmes n Fransa, am wakken ara yili usuter-agi-nsen yesskanay-d diɣ tugdi-nsen akken ad asen-truḥ tlelli d leḥkem sya ar sdat imi di tallit-nni tella a d-tettenka r tserkemt tamaynut n yemzenza d yimawlan n wakal akk d yimesbankiyen ilibirraliyen, ay yellan ttuɣalen d inesbuɣar (imerkantiyen) s lɛejlan yernu zgan-d mgal n uqader n yisuḍaf, akken ma llan. Nezmer dɣa ad d-nefk sin n yimedyaten i deg ara d-nesban aya : Di 1784, ssutren yimawlan n wakal inesbuɣar n Navarre seg unemzaɣ n Béarnais, Polverel, ad as-yaru asektay i Ugellid n Fransa i deg ara d as-yessefhem ayɣer ay ilaq ad qqiment "tlella d yesladen" n tgeldit n Navarre, dɣa asmi yexdem aya, fkan-as yimawlan n wakal Ibaskiyen amkan gar-asen, yuɣal ula d netta yesɛa akal u yerbeḥ-d ixef n tihhugra. D acu kan, lemmer ad nwali mliḥ s agbur n wayen d-issumer, ad nẓer d akken Polverel yessider-d takti n ussuter n tfulmant (autonomie) di lweqt i deg wiyaḍ akk ttun-tt [u a ttxemmimen amek ara kemmlen ad ttidiren deg yeglamen s ddaw n leɛnaya n Fransa], yernu yewwet-d Polverel deg usektay-is mgal n "unedbal n wakalen" ay yellan yekkat mgal n twaculin tinesbuɣar timaynutin n yemzenza akk d yimesbankiyen. Yuɣ lḥal, Polverel iger-d tivri, xas maci s ledjherr, akken ad asen-d-uɣalen i Yibaskiyen yizerfan-nsen ay sen-yefka umezruy, ad asen-d-tuval tmurt n lejdud-nsen i deg ttalasen, yernu ayen ara d-yesbegnen aya netta d akken Polverel yuv abrid-is i yiman-is asmi ay d-tekker Tegrawla tafrensist.

  • Tagrawla tafrensist

Atmaten n twacult n Garat n Ustaritz, ay ttwalin yenmazrayen seg wid yellan ttḥuddun "tisuda tibaskiyin", leɛben ddurr d ameqqran di lebni n Tegrawla tafrensist akk d wesbeddi n unagraw azerfan (système juridique) d tedbelt tamaynut n Fransa. D acu kan, asmi ay ttwakksen akk yeglamen imsugal deg yiḍ n 4 Ɣect 1789, ttwakksent ula d tisuda tibaskiyin, xas akken ifuk lḥif ɣef wegdud abaski, ay yeddren acḥal d leqrun s ddaw n lbaṭel n yimasiwen, ma d atmaten n twacult n Garat, rewlen s tuffra si tmurt. Tagrawla tafrensist tefka azal, di tgara, i tutlayt tafrensist ay yuɣalen d tutlayt tawḥidt i yes tteddu tegduda, i yes ttdeddu tedbelt akk d yiɣerbazen. Ibaskiyen n Ugafa (n Fransa) ay d-yuran ɣef tnettit tabaskit seg yimir-n d asawen, am Antoine d'Abbadie di "Eskualtzaleen Biltzara", ur d asen-iban ara webrid ara aɣen, wanag llan ttmalen tikwal ɣer tesnakta takarlit (carlisme), tikwal ɣer tesnakta tafrensist yerran tutlayin timedrusa n Fransa d aḥric kan seg ufulklurr n tmiwa n tmurt. D acu kan, llan-d kra n yemyura ay nezmer ad d-nini d akken d tisuraf (exceptions), am Chaho akk d Broussain.

Di tmurt n y ibaskiyen n wenẓul, di spenyul

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Di lqern wis 18, talibirralit taspenyulit tella d nettat ay d tasnakta ay ḍefrent s umata tserkam ɛlayen n Yibaskiyen n Spenyul, wid yellan sɛan aṭas n wakal, akk d yiburjwaziyen n temdinin yebdan seɛɛun akal neɣ llan bɣan ad t-sɛun. Taɣdart (élite) n Yibaskiyen akk d tin n Yikatalanen llant d tirebbaɛ yesɛan aswir adelsan (niveau culturel) ɛlayen akk di tmetti taspenyulit, yernu llan dima d nitni ay d imezwura di tmurt ay d-ilemmden ayen d-yettnulfun d amaynut di tussna di tmura nniêen n Turruft . Aṭas deg-sen ay yellan ttaznen arraw-nsen akken ad ɣren di tesdawiyin n Fransa d Legliz neɣ di tesdawit n Bergara. D tarbaɛt-agi diɣ ay d-yesbedden Takebbanit nCaracas, d takebbanit n tnezzawtmeqqren ay ṭṭfen Yibaskiyen yernu tettekka mliḥ di tenneflit n Venezuela.

Tura-d tmesnalest (anthropulug) Marianne Heiberg : «Deg wayen yerzan tinettit, at tegrawt-agi llan ttwalin iman-nsen d akken ulac wi yellan d "Ispenyuliyen" ugar-nsen di Spenyul. Llan ḥesben iman-nsen ṣubben-d seg wid-n akken umi ur xliḍen ara yidammen akk d Yimurriyen neɣ Uwdayen, wid-n akken yessuffɣen ikefrriyen* yernu rran-d taɣerma akk d Tamasiḥit ɣer tmurt. Xas ulamma aṭas deg-sen llan ttmeslayen tabaskit, d taspenyulit ay llan smenyafayen ad tt-sqedcen ama deg wexxam neɣ di berra» [2] U terna-d : «Dɣa amkan ay d as-fkan wigi i tbaskit d win kan n tutlayt n yimeksawen, d tutlayt n yimezdaɣen n tmurt ur d-neswi si tala n ṭṭbeɛ akk d tɣerma, di lweqt i deg taspenyulit tella d tutlayt n ṭṭbeɛ, n yedles, n leqraya akk d rrbeḥ n temdinin, yernu simmal yella yettali ccan n temdinin, simmal tella tettuɣal tbaskit di rrif, tettzad fell-as tḥeqranit». [*yuɣ lḥal, Ispenyuliyen yennuɣen mgal n Yinselmen di Spenyul, llan ttwalin Inselmen d Wuwdayen d ikefrriyen.] Si 1876 d asawen, beddlen wid yellan di tserkam yeṭṭfen leḥkem : anekcum n tmurt n Yibaskiyen s ulzuz (ssuq) akk d usaḍuf (lqanun) aspenyuli yewwi-d yid-s yiwet n tegrawt (tarbaɛt) tamaynut n yinesbuɣar iqeddcen di temguri (industrie) akk d tbankiwin (banques), yernu wigi wwḍen alammi ay ṭṭfen imukan ɛlayen deg udabu aspenyuli. Iburjwaziyen-agi yennerna leḥkem d timmerkantit-nsen asmi ay d-sbedden anagraw n "Conciertos Economicos" (Iburaz Udmisen), d ayen ay ten-yeddjan ad rren tiseqquma n temnaḍin ddaw n leḥkem-nsen u ad sneqsen tiwsi ɣef wayen llan xeddmen-t-id u znuzuyen-t, dɣa anect-a yegla-d s uxeṣṣar ameqqran ɣef tserkemt n yiqeddacen akk d wegdud s umata. Tamsedrast-agi tabaskit tuɣal d aḥric si tburjwazit taɣelnawt taspenyulit yernu aɣerya ad teqdec i lmend n lebni n tmurt timsihrit tatrart di Tmurt n Yibaskiyen, nettat teqdec i lebni n tmurt n Spenyul.

  1. http://imedyazen1.tripod.com/
  2. Marianne Heiberg, The Making of the Basque Nation, Cambridge University Press, 2007-09-17 - 284 pages.


Ẓer daɣen

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy