Nelson Mandela
Nelson Rolihlahla Mandela, nado en Mvezo o 18 de xullo de 1918 e finado en Xohanesburgo o 5 de decembro de 2013, foi un activista, líder político e filántropo surafricano, presidente do país dende 1994 ata 1999. Foi o primeiro xefe de estado de raza negra do país e o primeiro elixido nunha elección democrática completamente representativa. O seu goberno centrouse na disolución do apartheid procurando combater o racismo institucionalizado e fomentar a reconciliación racial. De ideoloxía nacionalista africana e socialista, presidiu o Congreso Nacional Africano (CNA) dende 1991 ata 1997.
Mandela naceu no seo da familia real tembu do pobo xosa. Estudou dereito na Universidade de Fort Hare e na Universidade de Witwatersrand antes de traballar como avogado en Xohanesburgo. Alí comezou a involucrarse na política nacionalista africana e anticolonialista, uníndose ó CNA en 1943 e cofundando a súa Liga Xuvenil en 1944. O CNA encomendouse á disolución do apartheid, o sistema de segregación racial establecido polo goberno de raza branca minoritaria dominante do Partido Nacional. Mandela foi nomeado presidente da rama de Transvaal do CNA, acadando notoriedade coa súa participación na Campaña de Desafío de 1952 e no Congreso do Pobo de 1955. Foi arrestado en varias ocasións por sedición e xulgado no chamado Xuízo por Traizón de 1956, quedando en liberdade. Influenciado polo marxismo, uniuse en segredo ó Partido Comunista Surafricano (PCS). Malia que inicialmente comprometeuse coa protesta pacífica, cofundou a organización armada Umkhonto we Sizwe en 1961 xunto con outros membros do PCS e liderou unha campaña de sabotaxe contra o goberno. En 1962 foi arrestado por conspirar para derrocar o estado e sentenciado a cadea perpetua no Xuízo de Rivonia.
Pasou os seguintes 27 anos en prisión, primeiro na illa Robben e posteriormente na prisión Pollsmoor e na prisión Victor Verster. Tras unha crecente presión doméstica e internacional e temendo unha guerra civil racial, o presidente F. W. de Klerk liberouno en 1990. Mandela e de Klerk negociaron a fin do apartheid e organizaron as eleccións xerais multirraciais de 1994 nas que Mandela liderou ó CNA para obter a maioría converténdose no presidente do país. Liderando un goberno de coalición que promulgou unha nova constitución, Mandela centrouse na reconciliación entre os grupos raciais do país e creou a Comisión para a Verdade e a Reconciliación para investigar abusos dos dereitos humanos no pasado. Economicamente, a súa administración mantivo o marco liberalista do seu predecesor malia as súas propias crenzas socialistas, introducindo tamén medidas para promover reformas territoriais, combater a pobreza e mellorar a sanidade. No marco internacional actuou como mediador no xuízo do bombardeo do voo 103 de Pan Am e actuou como secretario xeral do Movemento de Países Non Aliñados dende 1998 ata 1999. Rexeitou presentarse de novo ás eleccións do seu país e foi sucedido polo seu adxunto Thabo Mbeki. Mandela converteuse nun home de estado e centrouse en combater a pobreza e a SIDA por medio da súa fundación ata a súa morte no ano 2013 por mor dunha infección respiratoria.
Mandela foi unha figura controvertida durante gran parte da súa vida. Mentres que os críticos da dereita política denunciárono por terrorista comunista, a esquerda radical considerouno demasiado aberto a negociar unha reconciliación cos simpatizantes do apartheid. Porén, acadou a aclamación internacional polo seu activismo e está considerado unha icona da democracia e da xustiza social. Recibiu máis de 250 distincións, incluíndo o premio Nobel da Paz, e pasou a ser unha personalidade de culto. Obtivo un profundo respecto no seu país, onde adoita ser chamado polo seu nome de clan xosa Madiba, sendo descrito en ocasións como o "Pai da Nación".
Traxectoria
editarPrimeiros anos
editarInfancia: 1918–34
editarMandela naceu o 18 de xullo de 1918 na vila de Mvezo en Umtata, naquel entón parte da provincia do Cabo.[1] Recibiu o nome de Rolihlahla, un termo xosa que coloquialmente significa "problemático",[2] en anos posteriores pasou a ser coñecido polo seu nome de clan, Madiba.[3] O seu patrilineal bisavó por parte paterna, Ngubengcuka, fora rei do pobo tembu nos territorios de Transkei do Cabo Oriental.[4] Un dos fillos de Ngubengcuka, chamado Mandela, era o avó de Nelson e a fonte do seu apelido.[5] Xa que Mandela era descendente dunha esposa do rei pertencente ó clan Ixhiba, os descendentes da súa rama cadete da familia real eran morganáticos, inelixibles para herdar o trono mais recoñecidos como conselleiros reais hereditarios.[6][7]
O seu pai, Gadla Henry Mphakanyiswa Mandela, era un xefe local e conselleiro do monarca dende o ano 1915, dende que o seu predecesor neste posto fose acusado de corrupción.[8] En 1926 o propio Gadla foi expulsado por corrupción, malia que a Nelson lle dixeron que o seu pai perdera o traballo por enfrontarse ás irracionais peticións do maxistrado.[9] Devoto do deus Qamata,[10] Gadla era polígamo e tiña catro esposas, catro fillos e nove fillas, que vivían en vilas diferentes. A nai de Nelson era a terceira muller de Gadla, Nosekeni Fanny, filla de Nkedama e membro do clan amaMpemvu do pobo xosa.[11]
Ninguén na miña familia asistira nunca á escola [...] No primeiro día de escola a miña profesora, a Srta. Mdingane, deunos a cada un de nós un nome inglés. Este era o costume entre os africanos naqueles días e era sen dúbida debido á inclinación británica da nosa educación. Ese día, a Srta. Mdingane díxome que o meu novo nome era Nelson. Por que este nome en particular, non teño nin idea. —— Mandela, 1994 (Tradución do orixinal)[12]
|
Mandela afirmou posteriormente que os seus primeiros anos de vida estiveran dominados polos costumes tradicionais dos tembu e polo tabú.[13] Criouse xunto a dúas irmás no kraal da súa nai na vila de Qunu, onde atendía o gando e pasaba o tempo xunto a outros nenos.[14] Os seus pais eran iletrados, pero sendo unha devota cristiá, a súa nai enviouno á escola metodista cando tiña uns sete anos. Bautizado como metodista, Mandela recibiu o nome inglés de Nelson.[15] Cando tiña uns nove anos, o seu pai foi a Qunu a pasar unha tempada, falecendo alí por mor dunha doenza non diagnosticada que segundo o propio Mandela tería sido unha doenza pulmonar.[16] Segundo o propio Mandela, trala morte do seu pai sentiuse "á deriva", afirmando que herdara a "rebeldía orgullosa" e o "testudo sentido de xustiza" deste.[17]
A súa nai levouno ó pazo "Great Place" en Mqhekezweni, onde foi encomendado baixo a tutela do rexente tembu, o xefe Jongintaba Dalindyebo. Malia que non volveu a ver a súa nai durante moitos anos, sentiu que Jongintaba e a súa muller Noengland o trataron como o seu propio fillo, criándoo xunto ó seu fillo Justice e a súa filla Nomafu.[18] Asistindo á misa tódolos domingos xunto ós seus titores, o cristianismo pasou a ser unha parte significativa da súa vida.[19] Asistiu a unha escola relixiosa metodista situada ó carón do pazo, onde estudou inglés, xosa, historia e xeografía.[20] Alí desenvolveu un gusto pola historia africana, escoitando as historias que contaban os visitantes máis anciáns do pazo, e viuse influenciado pola retórica antiimperialista dun dos xefes visitantes, chamado Joyi.[21] Porén, naquel entón consideraba os colonialistas europeos non como opresores, mais como humanitarios que trouxeran educación e outros beneficios a África do sur.[22] Ós 16 anos de idade viaxou xunto a Justice e varios outros rapaces ata Tyhalarha para someterse ó ritual de circuncisión ulwaluko, que marcaba de forma simbólica a súa transición de nenos a homes, recibindo o nome tribal de Dalibunga.[23]
Clarkebury, Healdtown e Fort Hare: 1934–40
editar
Procurando aprender o necesario para converterse en conselleiro privado da casa real tembu, en 1933 Mandela comezou a súa educación secundaria no Instituto Metodista de Clarkebury en Engcobo, unha institución de estilo occidental que naquel entón era a escola máis grande para africanos de raza negra en Tembulandia.[24] Obrigado a socializar con outros estudantes en termos de igualdade, Mandela afirmou que alí perdeu a súa actitude "fachendosa", comezando a practicar deportes e desenvolvendo unha afección pola xardinería.[25] Completou o seu Certificado Júnior en dous anos,[26] pasando á escola Healdtown de Fort Beaufort en 1937.[27] Nesta escola o director promulgaba a superioridade da cultura e goberno ingleses, pero Mandela interesouse cada vez máis na cultura nativa africana, influenciado por un dos seus profesores favoritos, un xosa que rachara o tabú do seu pobo ó casar cunha muller sotho.[28] Pasou gran parte do seu tempo libre en Healdtown practicando o atletismo de longa distancia e o boxeo, converténdose en prefecto no seu segundo ano.[29]
Co apoio de Jongintaba, en 1939 comezou a traballar para obter a súa licenciatura en humanidades pola Universidade de Fort Hare, unha institución de elite para membros de raza negra en Alice, Cabo Oriental, cun total duns 150 estudantes. No seu primeiro ano estudou inglés, antropoloxía, política, administración nativa e dereito romano e neerlandés, desexando traballar no Departamento de Asuntos Nativos.[30] Mandela residiu no dormitorio universitario Wesley House, trabando amizade con K. D. Matanzima e Oliver Tambo.[31] Tomou clases de baile de salón,[32] actuou nunha obra teatral sobre Abraham Lincoln[33] e impartiu clases sobre a Biblia na comunidade local como parte da Asociación Cristiá de Estudantes.[34] Malia que tiña amigos con conexións no Congreso Nacional Africano (CNA) que desexaban unha Suráfrica independente do Imperio Británico, Mandela evitou involucrarse co movemento antiimperialista,[35] e apoiou publicamente o esforzo de guerra británico cando comezou a segunda guerra mundial.[36] Colaborou na fundación dun comité de estudantes de primeiro ano que desafiou a dominación dos estudantes de segundo ano,[37] e a finais do seu primeiro ano involucrouse nun boicot do Consello Representativo de Estudantes pola falta de calidade na comida, algo polo que foi expulsado da universidade, á que nunca volvería para completar a súa graduación.[38]
Chegada a Xohanesburgo: 1941–43
editarÁ súa volta a Mqhekezweni en decembro de 1940 Mandela descubriu que Jongintaba concertara o seu matrimonio e o de Justice, polo que ámbolos dous fuxiron a Xohanesburgo a través de Queenstown, chegando en abril de 1941.[39] Mandela atopou un traballo como vixiante nocturno nas minas Crown, pero foi despedido cando o induna (cacique) descubriu que era un fuxitivo.[40] Permaneceu cun curmán seu en George Goch Township, quen lle presentou ó axente inmobiliario e activista do CNA Walter Sisulu, que lle conseguiu un traballo como administrativo no bufete Witkin, Sidelsky and Eidelman, unha empresa dirixida por Lazar Sidelsky, xudeu liberal simpatizante da causa da CNA.[41] Alí trabou amizade con Gaur Radebe, membro xosa do CNA e do Partido Comunista, e con Nat Bregman, un comunista xudeu que se converteu no seu primeiro amigo de raza branca.[42] Mandela asistiu a reunións do Partido Comunista, quedando impresionado coa mestura de europeos, africanos, indios e coloureds como iguais. Posteriormente afirmaría que non se uniu ó Partido Comunista por mor do conflito que supoñía o ateísmo coa súa fe cristiá, e porque consideraba a loita surafricana como unha cuestión racial no canto de ser unha loita de clases.[43] Para continuar coa súa educación, apuntouse a un curso por correspondencia da Universidade de Suráfrica, traballando na súa licenciatura polas noites.[44]
Cun salario modesto, Mandela alugou unha habitación na casa da familia xhoma en Alexandra, que malia a pobreza, crime e contaminación foi sempre un lugar especial para el.[45] Malia sentir vergoña pola súa pobreza, saíu brevemente cunha muller swazi antes de intentar cortexar sen éxito a filla do seu caseiro.[46] Para aforrar cartos e estar máis preto do centro de Xohanesburgo Mandela trasladouse ó complexo da Asociación de Traballadores Nativos de Witwatersrand, vivindo entre mineiros de varias tribos que recibían as visitas de varios xefes tribais.[47] A finais de 1941 Jongintaba visitou Xohanesburgo e perdoou a Mandela pola súa fuxida antes de volver a Tembulandia, onde faleceu no inverno de 1942.[48] Tras aprobar os exames da súa licenciatura a comezos de 1943, Mandela volveu a Xohanesburgo procurando unha carreira na política como avogado no canto de converterse en conselleiro en Tembulandia.[49]
Actividade revolucionaria
editarLiga Xuvenil do CNA: 1943–49
editarMandela comezou a estudar dereito na Universidade de Witwatersrand, sendo o único estudante africano de raza negra e soportando racismo. Alí trabou amizade con varios estudantes liberais e comunistas, europeos, xudeus e indios, entre eles Joe Slovo e Ruth First.[50] Cada vez máis involucrado na política, en agosto de 1943 Mandela participou nunha protesta en apoio a un boicot para revogar unha suba nas tarifas dos autobuses.[51] Tras unirse ó CNA viuse influenciado cada vez máis por Sisulu, pasando máis tempo xunto a outros activistas na casa de Sisulu en Orlando, entre os que estaba o seu vello amigo Oliver Tambo.[52] En 1943 Mandela coñeceu a Anton Lembede, un membro do CNA afiliado coa rama máis "africanista" do nacionalismo africano, en virulenta oposición a unha fronte de unión racial contra o colonialismo e o imperialismo, e a unha alianza cos comunistas.[53] Malia as súas amizades con comunistas e non negros, Mandela adoptou o punto de vista de Lembede, crendo que os africanos de raza negra deberían ser totalmente independentes na súa loita pola autodeterminación política.[54] A Liga Xuvenil do Congreso Nacional Africano (inglés: African National Congress Youth League, ANCYL) fundouse o domingo de Pascua de 1944 no Centro Social de Homes Bantú, con Lembede coma presidente e Mandela formando parte do comité executivo.[55]
Na casa de Sisulu, Mandela coñeceu a Evelyn Mase, unha enfermeira en prácticas e activista do CNA natural de Engcobo, Transkei. Comezaron unha relación e casaron en outubro de 1944, vivindo nun primeiro momento cos familiares dela ata que se mudaron a unha casa alugada en Orlando a comezos de 1946.[57] O seu primeiro fillo, Madiba "Thembi" Thembekile, naceu en febreiro de 1945. Tiveron unha filla, Makaziwe, en 1947, mais esta faleceu nove meses despois a causa dunha meninxite.[58] Mandela gozaba da vida familiar, invitando a súa nai e a súa irmá a quedar con eles.[59] A comezos de 1947 finalizou os seus tres anos de traballo en Witkin, Sidelsky and Eidelman, e decidiu estudar a tempo completo, subsistindo grazas a préstamos do Fondo de Beneficencia Bantú.[60]
En xullo de 1947 Lembede faleceu, e foi sucedido como presidente da ANCYL polo máis moderado Peter Mda, quen acordou cooperar cos comunistas e os non negros, designando a Mandela como secretario da ANCYL.[61] Mandela non estaba de acordo co enfoque de Mda, e en decembro de 1947 apoiou unha medida sen éxito para expulsar os comunistas da ANCYL, considerando que a súa ideoloxía era antiafricana.[62] En 1947 Mandela fora elixido membro do comité executivo da rama de Transvaal do CNA, servindo baixo o presidente rexional C. S. Ramohanoe. Cando Ramohanoe actuou en contra dos desexos do comité ó cooperar con indios e comunistas, Mandela formou parte do grupo que forzou a súa dimisión.[63]
Nas eleccións xerais de Suráfrica de 1948, nas que só os brancos podían votar, o Partido Nacional Reunificado dominado polos africáners e dirixido por Daniel François Malan tomou o poder, uníndose co Partido Africáner para formar o Partido Nacional. Abertamente racialista, o partido codificou e expandiu a segregación racial cunha nova lexislación apartheid.[64] Cunha cada vez maior influencia no CNA, Mandela e o seu grupo comezaron a avogar pola acción directa contra o apartheid, en forma de boicots e folgas, influenciados polas tácticas xa empregadas pola comunidade india de Suráfrica. Xuma non apoiou estas medidas, e tras unha moción de censura foi substituído por James Moroka e un comité executivo máis militante entre os que se atopaban Sisulu, Mda, Tambo e Godfrey Pitje.[65] Mandela posteriormente relataría que xunto ós seus colegas "guiaron o CNA cara a un camiño máis radical e revolucionario".[66] Adicando o seu tempo á política, Mandela suspendeu o seu último curso en Witwatersrand en tres ocasións, e finalmente denegáronlle a licenciatura en decembro de 1949.[67]
Campaña de Desafío e Presidencia do CNA en Transvaal: 1950–54
editar
Mandela asumiu o posto de Xuma na executiva nacional do CNA en marzo de 1950,[69] e nese mesmo ano foi elixido presidente nacional da ANCYL.[70] En marzo levouse a cabo a Convención pola Defensa da Liberdade de Expresión en Xohanesburgo, reunindo activistas africanos, indios e comunistas para convocar unha folga xeral no Día dos Traballadores en protesta polo apartheid e o goberno minoritario de raza branca. Mandela opúxose á folga xa que era multirracial e non estaba liderada polo CNA, pero unha gran parte de traballadores de raza negra tomou parte nela dando como resultado unha maior represión policial e a introdución da Acta de Supresión do Comunismo de 1950, que afectaba ás accións de tódolos grupos de protesta.[71] Na conferencia nacional do CNA de decembro de 1951 continuou argumentando en contra dunha fronte de unión racial, pero foi derrotado en votación.[72]
A partir de entón Mandela deixou de lado o africanismo de Lembede e adoptou a idea dunha fronte multirracial contra o apartheid.[73] Influenciado por amizades coma Moses Kotane e polo apoio da Unión Soviética ás guerras de liberación nacional, comezou a confiar no comunismo e a ler as obras de Karl Marx, Lenin e Mao Tse Tung, adoptando eventualmente a filosofía marxista do materialismo dialéctico.[74] Na súa biografía, Mandela comentou sobre a súa aproximación ó comunismo: "atopeime fortemente atraído á idea dunha sociedade sen clases que, na miña mente, era semellante á cultura tradicional africana na que a vida era compartida e comunal".[75] En abril de 1952 Mandela comezou a traballar no bufete legal H.M. Basner,[76] malia que o seu crecente compromiso co traballo e co activismo provocou que pasase cada vez menos tempo coa súa familia.[77]
En 1952 o CNA comezou os preparativos para unha Campaña de Desafío unida contra o apartheid xunto a grupos indios e comunistas, fundando unha Xunta Nacional de Voluntarios. Esta campaña estaba deseñada para seguir o camiño da resistencia pacífica inspirada por Gandhi, algo que Mandela consideraba como un enfoque pragmático.[78] Nunha concentración en Durban o 22 de xuño, Mandela falou diante dunha multitude de 10 000 persoas, iniciando a campaña de protestas, polo que foi arrestado e estivo brevemente encerrado na prisión de Marshall Square.[79] Estes eventos estableceron a Mandela como unha das figuras políticas de raza negra máis coñecidas en Suráfrica.[80] Con cada unha das subsecuentes protestas o número de membros do CNA foi aumentando dende os 20 000 ata os 100 000. Pola súa banda, o goberno respondeu con arrestos en masa e introduciu a Acta de Seguridade Pública de 1953 que permitía a institución da lei marcial.[81] En maio as autoridades prohibíronlle ó presidente do CNA en Transvaal, J. B. Marks, realizar aparicións públicas. Incapaz de manter o seu posto, recomendou a Mandela como o seu sucesor. Malia ter a oposición dos africanistas, Mandela foi elixido presidente rexional en outubro dese ano.[82]
En xullo de 1952 Mandela foi arrestado baixo a Acta de Supresión do Comunismo e foi xulgado xunto a outras 20 persoas en Xohanesburgo, entre as que estaban tamén Moroka, Sisulu e Yusuf Dadoo. Foi declarado culpable de "comunismo estatutario", termo que o goberno usaba para describir a oposición ó apartheid, e a súa sentenza de nove meses de traballos forzados quedou suspendida durante dous anos.[83] En decembro as autoridades prohibíronlle asistir a reunións ou manter conversas con máis dun individuo á vez durante seis meses, imposibilitando a súa presidencia do CNA en Transvaal, e durante este período a Campaña de Desafío foise apagando.[84] En setembro de 1953 Andrew Kunene leu o discurso de Mandela titulado "No Easy Walk to Freedom" nunha reunión do CNA de Transvaal. O título estaba tomado dunha cita do líder independentista indio Jawaharlal Nehru, considerado unha das influencias seminais do pensamento de Mandela. O discurso dispoñía un plan de continxencia para un escenario no que o CNA fose prohibido. Coñecido como o Plan Mandela ou Plan M, este consistía na división da organización nun sistema de células clandestinas cun liderado máis centralizado.[85]
Mandela conseguiu un traballo como avogado no bufete Terblanche and Briggish, antes de pasar a traballar para o bufete liberal Helman and Michel, aprobando os exames de cualificación para exercer de avogado.[86] En agosto de 1953 Mandela e Tambo estableceron o seu propio bufete, Mandela and Tambo, operando no centro de Xohanesburgo. Sendo o único bufete dirixido por africanos do país, foi popular entre as persoas de raza negra, tratando habitualmente con casos de brutalidade policial. Rexeitados polas autoridades, víronse obrigados a trasladarse a unha localización máis afastada tras perder o seu permiso de oficinas baixo a Acta de Agrupación por Áreas, e a súa clientela diminuíu como resultado disto.[87] Malia o nacemento da súa segunda filla Makaziwe Phumia en maio de 1954, a súa relación con Evelyn tornouse tensa, e ela acusouno de adulterio. Segundo varios historiadores, podería ter mantido aventuras coa membro do CNA Lillian Ngoyi e coa secretaria Ruth Mompati, e varios individuos próximos a Mandela durante este período afirmaron que esta última tivo un fillo seu.[88] Anoxada polo comportamento do seu fillo, Nosekeni volveu a Transkei, mentres que Evelyn se uniu ás Testemuñas de Xehová desprezando as preocupacións políticas de Mandela.[89]
Congreso do Pobo e Xuízo por Traizón: 1955–61
editar- Artigo principal: Xuízo por Traizón de 1956.
Nós, o pobo de Suráfrica, declaramos para que todo o noso país e o mundo saiban: Que Suráfrica perténcelle a todos os que viven nela, negros e brancos, e que ningún goberno pode reclamar xustamente a autoridade a menos que estea baseado na vontade do pobo. —Primeiras palabras do Freedom Charter (Tradución do orixinal)[90]
|
Tras tomar parte na protesta sen éxito para previr o traslado forzoso de tódalas persoas negras do suburbio de Sophiatown en Xohanesburgo en febreiro de 1955, Mandela chegou á conclusión de que as accións violentas serían necesarias para finalizar o apartheid e o goberno da minoría branca.[91] Seguindo o seu consello, Sisulu solicitoulle armamento á República Popular da China mais foille denegado. Malia que o goberno chinés apoiaba a loita antiapartheid, consideraban que o movemento non estaba o suficientemente preparado para a loita de guerrillas.[92] Coa implicación do Congreso Indio Surafricano, o Congreso do Pobo Coloured, o Congreso Surafricano de Sindicatos e o Congreso dos Demócratas, o CNA planeou un Congreso do Pobo, facendo un chamamento a tódolos surafricanos para que enviasen propostas para unha era posapartheid. Baseándose nas respostas obtidas, Rusty Bernstein bosquexou o Freedom Charter (Estatuto da Liberdade), na que se facía un chamamento para a creación dun estado democrático non racialista coa nacionalización da industria principal. Este estatuto adoptouse nunha conferencia que tivo lugar en xuño de 1955 en Kliptown á que asistiron uns 3 000 delegados, e que a policía disolveu pola forza.[93] As doutrinas do Freedom Charter foron importantes para Mandela, describíndoas en 1956 como "unha inspiración para o pobo de Suráfrica".[94]
Ó finalizar unha segunda prohibición en setembro de 1955, Mandela viaxou ata Transkei para debater as implicacións da Acta de Autoridades Bantús de 1951 cos líderes tribais locais, ademais de visitar a súa nai e a Noengland antes de proseguir ata Cidade do Cabo.[95] En marzo de 1956 recibiu a terceira prohibición para realizar aparicións públicas, restrinxíndoo a Xohanesburgo durante cinco anos, malia que Mandela desafiou esta prohibición con frecuencia.[96] O seu matrimonio rachouse e Evelyn deixouno, levando os seus fillos a vivir co seu irmán. Comezando o proceso de divorcio en maio de 1956, Evelyn afirmou que Mandela a maltratara fisicamente. El negou as acusacións e loitou pola custodia dos seus fillos.[97] Evelyn retirou a petición de separación en novembro, mais Mandela solicitou o divorcio en xaneiro de 1958, finalizando o proceso de divorcio en marzo e quedando os nenos ó coidado de Evelyn.[98] Durante o procedemento do divorcio comezou a cortexar unha traballadora social, Winnie Madikizela, coa que casou en Bizana en xuño de 1958. Ela tamén se involucrou nalgunhas actividades do CNA, chegando a pasar varias semanas en prisión.[99] Mandela e Winnie tiveron dúas fillas: Zenani, nada en febreiro de 1959, e Zindziswa, nada en decembro de 1960.[100]
En decembro de 1956 Mandela foi arrestado xunto á maioría de membros da executiva nacional do CNA, acusados de alta traizón contra o estado. Retidos na prisión de Xohanesburgo no medio de protestas masivas, tiveron que pasar un exame médico preparatorio antes de seren liberados baixo fianza.[101] A impugnación da defensa comezou en xaneiro de 1957, supervisada polo avogado defensor Vernon Berrangé, e continuou ata que o caso quedou aprazado en setembro. En xaneiro de 1958 Oswald Pirow foi designado como fiscal do caso, e en febreiro dese mesmo ano o xuíz ditaminou que existía motivo suficiente como para que os acusados fosen levados a xuízo na Corte Suprema de Transvaal.[102] O Xuízo por Traizón formal comezou en Pretoria en agosto de 1958, cos acusados conseguindo a substitución dos tres xuíces, todos eles ligados ó Partido Nacional no goberno. En agosto desestimouse un dos cargos e en outubro a fiscalía retirou a súa acusación, emitindo unha versión reformulada en novembro na que se argumentaba que o liderado do CNA cometera alta traizón avogando por unha revolución violenta, cargo que os acusados negaron.[103]
En abril de 1959 varios africanistas insatisfeitos coa estratexia de fronte unida do CNA fundaron o Congreso Pan-Africanista (inglés: Pan-Africanist Congress, PAC). Mandela rexeitaba a visión racial exclusivista do PAC, describíndoa de "inmatura" e "inxenua".[104] Ámbolos dous partidos tomaron parte nunha campaña anti-pases para persoas de raza negra a comezos de 1960, na que queimaron os pases que lles obrigaban levar consigo por lei. Unha das manifestacións organizadas polo PAC recibiu disparos por parte da policía, dando como resultado a morte de 69 manifestantes no que se coñeceu como o masacre de Sharpeville. Este incidente provocou a condena internacional do goberno surafricano e deu lugar a disturbios por todo Suráfrica. Mandela queimou o seu pase en público como imaxe simbólica e mostra de solidariedade.[105]
En resposta ós disturbios o goberno puxo en práctica medidas de estado de emerxencia, declarando a lei marcial e ilegalizando o CNA e o PAC. En marzo arrestaron a Mandela e outros activistas, encerrándoos durante cinco meses sen ningún cargo e sufrindo condicións insalubres na prisión local de Pretoria.[106] Este encarceramento foi un problema para Mandela e os que estaban acusados canda el no Xuízo por Traizón, xa que os seus avogados non podían comunicarse con eles, polo que decidiron que estes se retirarían do caso a modo de protesta ata que os acusados fosen liberados trala fin do estado de emerxencia a finais de agosto de 1960.[107] Nos meses seguintes Mandela empregou o seu tempo libre para organizar unha conferencia preto de Pietermaritzburg, Natal, en marzo de 1961, na que se reuniron uns 1 400 delegados antiapartheid acordando unha folga doméstica para o 31 de maio, o día en que Suráfrica se converteu en república.[108] O 29 de marzo de 1961, seis anos despois do comezo do Xuízo por Traizón, os xuíces emitiron o veredicto de non culpables, ditaminando que non había probas suficientes para condenar os acusados de alta traizón xa que estes non avogaran nin polo comunismo nin por unha revolución violenta. Este resultado foi un escándalo público para o goberno do país.[109]
Militancia na MK e xira por África: 1961–62
editarNós os de Umkhonto sempre procuramos acadar a liberación sen baños de sangue e confrontación civil. Agardamos, aínda nesta hora tardía, que as nosas primeiras accións espertarán a todos e decataranse da perigosa situación á que está levando a política Nacionalista. Agardamos conseguir que o Goberno e os seus simpatizantes entren en razón antes de que sexa demasiado tarde, para que tanto o goberno e as súas políticas poidan cambiarse antes de que o asunto chegue á desesperada fase da guerra civil. —Declaración da MK como anuncio do comezo da súa campaña de sabotaxe. (Tradución do orixinal)[110]
|
Disfrazado de chofer, Mandela viaxou polo país de incógnito, organizando a nova estrutura de células clandestinas do CNA e a folga doméstica masiva. Chamado "Pimpinela Negra" na prensa, en referencia á novela de Emma Orczy de 1905 The Scarlet Pimpernel, a policía emitiu unha orde de arresto contra el.[111] Mandela mantivo reunións en segredo con reporteiros, e trala impotencia por parte do goberno para deter a folga advertiulles que moitos activistas antiapartheid recorrerían á violencia por medio de grupos como o Exército de Liberación do Pobo de Azania do PAC.[112] Mandela consideraba que o CNA debería formar un grupo armado para canalizar parte desta violencia nunha dirección controlada, e convenceu tanto o líder do CNA Albert Luthuli coma varios grupos activistas aliados da súa necesidade.[113]
Inspirado polas accións do Movemento do 26 de xullo de Fidel Castro na Revolución Cubana, en 1961 Mandela, Sisulu e Slovo cofundaron Umkhonto we Sizwe ("Lanza da Nación", abreviado MK). Converténdose no presidente do grupo militante, Mandela obtivo ideas sobre a loita de guerrillas a partir das obras de militantes marxistas como Mao Tse Tung ou o Che Guevara, así como do teórico militar Carl von Clausewitz.[114] Malia que nun primeiro momento se declarou separado oficialmente do CNA para non manchar a reputación do partido, a MK quedou recoñecida posteriormente como o corpo armado do partido.[115] Os primeiros membros da MK foron comunistas brancos que agocharon a Mandela nos seus fogares. Tras agocharse no piso do comunista Wolfie Kodesh en Berea, Mandela trasladouse á granxa Liliesleaf en Rivonia, onde xunto a Raymond Mhlaba, Slovo e Bernstein definiu a constitución da MK.[116] Malia que en anos posteriores Mandela negou por motivos políticos ter sido nunca membro do Partido Comunista de Suráfrica (PCS), unha investigación histórica publicada no 2011 indicaba que se unira ó partido a finais dos anos 1950 ou comezos dos anos 1960.[117] Tanto o PCS coma o CNA confirmaron isto trala morte de Mandela. Segundo o PCS, non só fora membro do partido, senón que servira no seu Comité Central.[118][119][120]
Operando mediante unha estrutura de células clandestinas, a MK planeou unha serie de actos de sabotaxe para exercer a maior presión posible no goberno co mínimo de baixas. Procuraron bombardear instalacións militares, centrais eléctricas, liñas telefónicas e centros de transporte polas noites, cando os civís non estivesen presentes. Mandela afirmou que se decantaron pola sabotaxe xa que era a acción menos daniña, non involucraba a morte de persoas e ofrecía a mellor esperanza para unha reconciliación racial posterior. Non obstante recoñeceu tamén que se isto chegase a fallar, a loita de guerrillas sería necesaria.[121] Pouco despois de que Luthuli, líder do CNA, recibise o premio Nobel da Paz, a MK anunciou a súa existencia coa detonación de 57 bombas durante o Geloftedag, o 16 de decembro de 1961, seguidas doutros ataques en Noitevella.[122]
O CNA decidiu enviar a Mandela como delegado á reunión do Movemento Pan-Africano pola Liberdade para a África Oriental, Central e do Sur en febreiro de 1962, en Adís Abeba, Etiopía.[123] Saíndo de Suráfrica en segredo a través de Bechuanalandia, polo camiño visitou Tanganica e reuniuse co seu presidente Julius Nyerere.[124] Á súa chegada a Etiopía, Mandela reuniuse co emperador Haile Selassie I e deu o seu discurso na conferencia xusto despois deste.[125] Tralo simposio viaxou ata O Cairo en Exipto, declarando a súa admiración polas reformas políticas do presidente Gamal Abdel Nasser, e posteriormente viaxou ata Tunes en Tunisia, onde o presidente Habib Bourguiba lle deu £5 000 para a compra de armamento. Continuou por Marrocos, Malí, Guinea, Serra Leoa, Liberia e o Senegal, obtendo financiamento do presidente liberiano William Tubman e do presidente guineano Ahmed Sékou Touré.[126] Deixou África e desprazouse ata Londres, onde mantivo reunións con activistas antiapartheid, xornalistas e políticos prominentes.[127] Ó seu regreso a Etiopía comezou un adestramento de seis meses na loita de guerrillas, pero só completou dous meses antes de que o liderado do CNA o reclamase de volta en Suráfrica.[128]
Encarceramento
editarArresto e xuízo de Rivonia: 1962–64
editar- Artigo principal: Xuízo de Rivonia.
O 5 de agosto de 1962 a policía capturou a Mandela xunto ó tamén activista Cecil Williams preto de Howick.[129] Moitos membros da MK sospeitaron que alguén avisara as autoridades sobre a súa localización, aínda que o propio Mandela non lle deu moita credibilidade a estas sospeitas.[130] En anos posteriores un antigo diplomático estadounidense revelou que a CIA, temendo a asociación de Mandela cos comunistas, informara á policía surafricana da súa situación.[131][132] Encerrado na prisión Marshall Square de Xohanesburgo, Mandela foi acusado de incitar folgas de traballadores e de saír do país sen permiso. Representándose a si mesmo con Slovo como conselleiro legal, Mandela tentou utilizar o seu xuízo como demostración "da oposición moral do CNA contra o racismo", ó mesmo tempo que se sucedían as manifestacións ás portas do xulgado.[133] Trasladado a Pretoria, onde Winnie podía visitalo, comezou un estudo por correspondencia para obter a licenciatura en dereito pola Universidade de Londres.[134] A súa audiencia comezou en outubro, na que tentou poñer trabas levando o kaross tradicional, rexeitando chamar testemuñas e tornando as súas alegacións nun discurso político. Declarado culpable, foi sentenciado a cinco anos de prisión. Á súa saída da sala do xulgado, os seus simpatizantes cantaron o himno "Nkosi Sikelel iAfrika".[135]
Loitei contra a dominación branca, e loitei contra a dominación negra. Amei o ideal dunha sociedade democrática e libre na que tódalas persoas vivirán xuntas en harmonía e con igualdade de oportunidades. É un ideal para o que agardo poder vivir e ver cumprido. Pero se é necesario, é un ideal polo que estou preparado para morrer.
|
En xullo de 1963 a policía asaltou a granxa Liliesleaf, arrestando a todos os que atoparon alí e incautando documentación sobre as actividades da MK, na que se mencionaba a Mandela. O xuízo de Rivonia comezou na Corte Suprema de Pretoria en outubro, con Mandela e os seus camaradas acusados de catro cargos de sabotaxe e conspiración para derrocar violentamente o goberno. O fiscal en xefe do caso foi Percy Yutar.[138] O xuíz Quartus de Wet desestimou ó pouco tempo o caso por falta de probas, mais Yutar reformulou os cargos e presentou un novo caso dende decembro de 1963 ata febreiro de 1964, chamando a declarar a unhas 173 testemuñas e achegando unha gran cantidade de documentos e fotografías no xuízo.[139]
Aínda que catro dos acusados negaron a súa implicación coa MK, Mandela e os outros cinco acusados admitiron a sabotaxe mais negaron ter acordado iniciar unha loita de guerrillas contra o goberno.[140] Utilizaron o xuízo para resaltar a súa causa política. Na apertura do procedemento da defensa, Mandela deu o seu discurso de tres horas titulado "I Am Prepared to Die". Inspirado no discurso de Castro "La historia me absolverá", a prensa difundiu abertamente este discurso malia a censura oficial.[141] O xuízo atraeu a atención internacional. As Nacións Unidas e o Consello Mundial da Paz solicitaron a liberación dos acusados, e o Sindicato de Estudantes da Universidade de Londres votou a Mandela para a súa presidencia.[142] O 12 de xuño de 1964 o xuíz De Wet declarou culpables dos catro cargos a Mandela e a outros dous acusados. Malia que a fiscalía solicitara a aplicación da pena de morte, o xuíz finalmente condenounos a cadea perpetua.[143]
Illa Robben: 1964–82
editarMandela e os outros acusados foron transferidos dende Pretoria ata a prisión da illa Robben, onde permanecerían durante os seguintes 18 anos.[144] Illados na sección B dos presos non políticos, Mandela foi encerrado nunha húmida cela de cemento de 2,4 m por 2,1 m, cunha esteira de palla para durmir.[145] Acosados verbal e fisicamente por varios gardas da prisión, os prisioneiros do xuízo de Rivonia pasaron os días picando rochas ata formar grava, ata que foron reasignados en xaneiro de 1965 a unha canteira de cal. Nun primeiro momento prohibíronlle usar lentes de sol, polo que a súa vista quedou danada permanentemente por mor do brillo do cal.[146] Polas noites continuou estudando para obter a súa licenciatura pola Universidade de Londres seguindo un curso por correspondencia, mais os xornais estaban prohibidos e estivo recluído en confinamento solitario en varias ocasións pola posesión de recortes de prensa de contrabando.[147] Inicialmente foi clasificado no menor grao, a clase D, polo que se lle permitía ter unha visita e recibir unha carta cada seis meses, aínda que o correo estaba suxeito a unha forte censura.[148]
Os prisioneiros políticos tomaron parte en folgas de traballo e folgas de fame—estas últimas consideradas ineficaces por Mandela—para mellorar as condicións da prisión, considerándoa como un microcosmos da loita antiapartheid.[149] Os prisioneiros membros do CNA elixírono para o seu "Alto Órgano" xunto con Sisulu, Govan Mbeki e Raymond Mhlaba, e involucrouse nun grupo que representaba a tódolos prisioneiros políticos na illa.[150] Iniciou tamén a "Universidade da Illa Robben", coa que os prisioneiros daban charlas sobre as súas áreas de coñecemento e na que debateu temas sociopolíticos cos seus camaradas.[151]
Malia asistir ás misas cristiás dos domingos na prisión, Mandela comezou a estudar o islamismo.[152] Tamén comezou a estudar afrikaans, procurando gañarse o respecto mutuo cos gardas da prisión e convencelos da súa causa.[153] Varios visitantes oficiais reuníronse con el na prisión, o máis significativo deles a parlamentaria liberal Helen Suzman do Partido Progresista, quen loitou a favor da causa de Mandela fóra da prisión.[154] En setembro de 1970 Mandela reuniuse co político británico do Partido Laborista Dennis Healey.[155] O ministro de xustiza surafricano Jimmy Kruger visitouno en decembro de 1974, aínda que non conseguiron levarse en bos termos.[156] A súa nai visitouno nunha ocasión en 1968 e faleceu ó pouco tempo, e o seu fillo Thembi faleceu nun accidente de tráfico ó ano seguinte, sen que lle permitisen a Mandela asistir ó seu funeral.[157] A súa muller case non podía velo ó pasar moito tempo recluído pola súa actividade política, e as súas fillas visitárono por primeira vez en decembro de 1975. Winnie foi liberada de prisión en 1977 pero tivo que trasladarse forzosamente a Brandfort e non puido ir a visitalo.[158]
Dende 1967 as condicións na prisión foron mellorando. Os prisioneiros de raza negra pasaron a levar pantalóns largos no lugar de curtos, permitíronse os xogos e aumentou a calidade da comida.[159] En 1969 Gordon Bruce deseñou un plan de fuxida para Mandela, que finalmente non se levou a cabo por mor dun axente infiltrado da Axencia Estatal Surafricana de Seguridade que tiña a intención de que lle disparasen a Mandela durante a fuxida.[160] En 1970 o comandante Piet Badenhorst pasou a ser o oficial ó mando da prisión. Mandela, vendo un incremento nos abusos físicos e mentais dos prisioneiros, comentouno con varios xuíces nas súas visitas e finalmente Badenhorst foi reasignado a outro posto,[161] sendo substituído polo comandante Willie Willemse, quen desenvolveu unha relación de cooperación con Mandela e interesouse pola mellora das condicións da prisión.[162]
|
| |
O interior da cela de Mandela tal e como estaba en 1964 e a ventá desta co patio da prisión na illa Robben, Patrimonio da Humanidade dende 1999.[163]
| ||
En 1975 Mandela pasou a ser un prisioneiro de clase A,[164] o que lle permitía un maior número de visitas e cartas, intercambiando correspondencia con activistas antiapartheid como Mangosuthu Buthelezi e Desmond Tutu.[165] Ese mesmo ano comezou a escribir a súa autobiografía, enviada como contrabando a Londres, mais non publicada naquel momento. As autoridades da prisión descubriron varias páxinas da mesma, revogándolle os seus privilexios de estudo da licenciatura.[166] Subsecuentemente pasou o seu tempo libre adicado á xardinería e á lectura ata que as autoridades lle permitiron retomar os seus estudos en 1980.[167]
A finais dos anos 1960 a fama de Mandela quedou eclipsada por Steve Biko e o Movemento da Conciencia Negra (inglés: Black Consciousness Movement, BCM). Considerando o CNA ineficaz, o BCM proclamou a acción militante, pero tralos disturbios de Soweto de 1976 moitos dos activistas do BCM foron encarcerados na illa Robben.[168] Mandela tentou desenvolver unha relación con estes mozos radicais, aínda que foi crítico co seu racialismo e desprezo polos activistas antiapartheid de raza branca.[169] O interese internacional pola súa causa renovouse en xullo de 1978, cando celebrou o seu 60º aniversario.[170] Outorgáronlle un doutoramento honorífico en Lesoto, o premio Jawaharlal Nehru para o Entendemento Internacional na India en 1979 e as Chaves da Cidade de Glasgow en 1981.[171] En marzo de 1980 o xornalista Percy Qoboza promoveu o slogan "Free Mandela!" ("Liberade a Mandela!"), iniciando unha campaña internacional que deu lugar a que o Consello de Seguridade das Nacións Unidas pedise a súa liberación.[172] Malia a presión estranxeira en aumento, o goberno rexeitou liberalo apoiándose nos seus aliados da guerra fría, o presidente estadounidense Ronald Reagan e a primeira ministra británica Margaret Thatcher. Ámbolos dous consideraban o CNA de Mandela unha organización terrorista simpatizante do comunismo e apoiaron a súa represión.[173]
Prisión Pollsmoor: 1982–88
editar
En abril de 1982 Mandela foi trasladado á prisión Pollsmoor en Tokai, Cidade do Cabo, xunto cos líderes do CNA Walter Sisulu, Andrew Mlangeni, Ahmed Kathrada e Raymond Mhlaba. As autoridades consideraban que illándoos eliminarían a súa influencia nos activistas máis novos encarcerados na illa Robben.[174] As condicións en Pollsmoor eran mellores que na illa, aínda que Mandela botaba de menos a camaradería e o ambiente desta.[175] Mantivo unha boa relación co oficial ó mando de Pollsmoor, o brigadier Munro, e permitíronlle crear unha azotea axardinada.[176] Tamén practicaba a lectura de forma voraz e mantiña unha extensa correspondencia, con permiso para recibir e enviar 52 cartas por ano.[177] Foi nomeado patrocinador da multirracial Fronte Unida Democrática (UDF), fundada para combater as reformas instauradas polo presidente surafricano P. W. Botha. O goberno do Partido Nacional de Botha permitiralle votar ós cidadáns coloured e indios nos seus propios parlamentos, que tiñan control sobre a educación, a saúde e a vivenda, pero os africanos de raza negra quedaran excluídos deste sistema. Ó igual que Mandela, a UDF consideraba isto como un intento de dividir o movemento antiapartheid dende unha perspectiva racial.[178]
A comezos dos anos 1980 houbo unha escalada de violencia por todo o país, e moitos predixeron o comezo dunha guerra civil. A isto acompañouno unha recesión económica provocada pola retirada de investimentos no país por parte de varios bancos multinacionais baixo a influencia dun grupo de presión internacional. Varios destes bancos e Thatcher pedíronlle a Botha que liberase a Mandela, naquel entón no punto máis álxido da súa popularidade, para calmar a volátil situación do país.[179] Malia que consideraba a Mandela un "arquimarxista" perigoso,[180] Botha ofreceulle en febreiro de 1985 a súa liberación se "rexeitaba de forma incondicional a violencia como arma política". Mandela rexeitou esta oferta, declarando publicamente por medio da súa filla Zindzi: "Que liberdade se me ofrece mentres que a organización do pobo [CNA] permanece ilegalizada? Só os homes libres poden negociar. Un prisioneiro non pode formalizar un contrato."[181][182]
En 1985 Mandela someteuse a unha operación por mor dunha hipertrofia prostática, antes de ser trasladado a unha nova cela en solitario no piso inferior da prisión.[183] Mantivo unha reunión cunha delegación de sete persoas enviadas para negociar un acordo de liberación, pero o goberno de Botha negouse a cooperar e decretou o estado de emerxencia en xuño dese ano e comezou unha campaña policial contra o malestar social.[184] A resistencia antiapartheid entrou na loita, co CNA perpetrando 231 ataques en 1986 e outros 235 en 1987.[185] A violencia seguiu escalando cando o goberno utilizou o exército e a policía para combater a resistencia, ademais de apoiar a grupos de vixiantes e ó movemento nacionalista zulú Inkatha, involucrado nunha loita cada vez máis violenta contra o CNA.[186] Mandela solicitou unha reunión con Botha pero foille denegada. No seu lugar reuniuse en segredo co ministro de xustiza Kobie Coetsee en 1987, mantendo outras 11 reunións con el durante os tres anos seguintes. Coetsee organizou as negociacións entre Mandela e un equipo de catro figuras gobernamentais que comezaron en maio de 1988. Este equipo acordou a liberación dos presos políticos e a legalización do CNA coa condición de que renunciasen permanentemente á violencia e rachasen a súa relación co Partido Comunista. Mandela rexeitou estas condicións, insistindo en que o CNA só finalizaría as súas actividades armadas cando o goberno renunciase á violencia.[187]
O 70º aniversario de Mandela en xullo de 1988 atraeu de novo a atención internacional, incluíndo a celebración dun concerto tributo no Wembley Stadium de Londres televisado e visto por unha audiencia estimada duns 200 millóns de persoas.[188] Malia que globalmente era presentado como unha figura heroica, tivo que enfrontarse a problemas persoais cando varios líderes do CNA lle informaron de que Winnie iniciara unha banda chamada "Mandela United Football Club", responsable da tortura e morte de varios opoñentes en Soweto, incluíndo nenos. Malia que algúns dos seus colegas aconselláronlle divorciarse dela, Mandela decidiu seguir fiel ó seu matrimonio ata que Winnie fose declarada culpable nun xuízo.[189]
Prisión Victor Verster e liberación: 1988–90
editar
Recuperándose dunha tuberculose exacerbada polas húmidas condicións da súa cela,[190] en decembro de 1988 Mandela foi trasladado á prisión Victor Verster preto de Paarl. Aloxárono na casa dun dos gardas con cociñeiro persoal, e utilizou este tempo para completar a súa licenciatura.[191] Durante a súa estancia alí permitíronlle ter un gran número de visitas e mantivo comunicacións en segredo co líder exiliado do CNA Oliver Tambo.[192][193]
En 1989 Botha sufriu un infarto, e aínda que mantivo a presidencia do estado, resignou como líder do Partido Nacional, sendo o seu substituto F. W. de Klerk.[194] De Klerk substituíu a Botha como presidente do estado seis semanas despois. O novo presidente consideraba que o apartheid era insostible e liberou a unha serie de prisioneiros do CNA.[195] Trala caída do muro de Berlín en novembro de 1989, de Klerk reuniu ó seu gabinete para debater a legalización do CNA e a liberación de Mandela. De Klerk reuniuse con el en decembro para debater a situación, legalizando tódolos partidos anteriormente prohibidos e anunciando a súa liberación incondicional en febreiro de 1990.[196][197] Pouco despois permitiuse a publicación de fotografías de Mandela en Suráfrica por primeira vez en 20 anos.[198]
Mandela saíu da prisión Victor Verster o 11 de febreiro de 1990 da man de Winnie e fronte a unha multitude e a prensa, que publicou o evento en todo o mundo.[199][200] No concello de Cidade do Cabo deu un discurso no que declaraba o seu compromiso coa paz e coa reconciliación coa minoría branca, aínda que deixou claro que a loita armada do CNA non rematara e continuaría como "unha acción puramente defensiva contra a violencia do apartheid". Expresou a súa esperanza en que o goberno acordaría entrar en negociacións para que "non haxa máis necesidade para unha loita armada", e insistiu que o seu obxectivo principal era traer a paz para a maioría negra e darlles o dereito a votar nas eleccións locais e nacionais.[201][202] Permaneceu os días seguintes en casa de Tutu e mantivo reunións con amizades, activistas e xornalistas, dando un discurso no estadio Soccer City de Xohanesburgo o 16 de decembro diante dunhas 100 000 persoas.[203][204]
Fin do apartheid
editarPrimeiras negociacións: 1990–91
editar
Mandela comezou unha xira por África, reuníndose con simpatizantes e políticos en Zambia, Cimbabue, Namibia, Libia e Alxeria. Continuou en Suecia onde se reuniu con Tambo, e en Londres apareceu no concerto Nelson Mandela: An International Tribute for a Free South Africa no Wembley Stadium de Wembley Park.[205] Procurando que os países estranxeiros apoiasen sancións contra o goberno surafricano, en Francia recibiuno o presidente François Mitterrand, na Cidade do Vaticano o papa Xoán Paulo II e no Reino Unido recibiuno Margaret Thatcher. Nos Estados Unidos reuniuse co presidente George H.W. Bush, deu un discurso nas dúas cámaras do congreso e visitou oito cidades, acadando unha gran popularidade na comunidade afroamericana.[206] En Cuba trabou amizade con Castro, a quen admiraba dende había tempo.[207] Reuniuse co presidente R. Venkataraman na India, co presidente Suharto en Indonesia, co primeiro ministro Mahathir bin Mohamad en Malaisia e co primeiro ministro Bob Hawke en Australia. Visitou tamén o Xapón pero non chegou a visitar a Unión Soviética malia o apoio continuado desta ó CNA.[208]
En maio de 1990 Mandela liderou unha delegación multirracial do CNA nunhas negociacións preliminares cunha delegación do goberno de 11 homes africáner. Mandela impresionounos cos seus coñecementos de historia africáner, e as negociacións deron como resultado a Acta Groote Schuur, coa que o goberno deu por finalizado o estado de emerxencia.[209] En agosto, Mandela, recoñecendo a gran desvantaxe militar do CNA, ofreceu un alto o fogo na Acta de Pretoria, feito polo que recibiu numerosas críticas por parte de activistas da MK.[209] Mandela procurou unificar e reconstruír o CNA, aparecendo nunha conferencia en Xohanesburgo en decembro á que asistiron uns 1600 delegados.[210] Na conferencia nacional do CNA de xullo de 1991 en Durban, Mandela admitiu que o partido cometera varios fallos e anunciou a súa intención de construír un "forte e ben lubricado corpo especial" para asegurar a consecución do goberno maioritario.[211] Nesta conferencia foi elixido presidente do CNA substituíndo a Tambo e xunto a unha executiva nacional de 50 persoas multirracial e con representación de tódolos xéneros.[211]
Déronlle un despacho no recentemente adquirido cuartel xeral do CNA en Shell House, Xohanesburgo, e mudouse a vivir á casa de Winnie en Soweto.[212] A súa situación matrimonial empeorou cando soubo que ela tivera unha aventura con Dali Mpofu, mais apoiouna durante o seu xuízo por cargos de secuestro e asalto. Mandela obtivo financiamento para a defensa de Winnie por parte do Fondo de Axuda e Defensa Internacional para Suráfrica e do líder libio Muamar al-Qadafi, pero finalmente en xuño de 1991 Winnie foi declarada culpable e sentenciada a seis anos en prisión, reducidos a dous tras unha apelación, e o 13 de abril de 1992 Mandela anunciou publicamente a súa separación dela. O CNA obrigouna a dimitir da executiva nacional por malversación de fondos, e Mandela mudouse a vivir ao predominantemente barrio branco de Houghton en Xohanesburgo.[213] As súas expectativas dunha transición pacífica quedaron aínda máis danadas por un incremento da "violencia entre negros", especialmente polas loitas entre o CNA e simpatizantes Inkatha en KwaZulu-Natal, que tiveron como resultado miles de mortes. Mandela reuniuse co líder Inkatha Buthelezi, pero o CNA impediulle continuar coas negociacións nesta cuestión. Mandela argumentou que había unha "terceira forza" dentro dos servizos de intelixencia do estado que alimentaba a "matanza do pobo" e culpou abertamente a de Klerk como responsable do masacre de Sebokeng.[214][215] En setembro de 1991 tivo lugar unha conferencia pola paz nacional en Xohanesburgo na que Mandela, Buthelezi e de Klerk asinaron un tratado de paz, aínda que os actos violentos seguiron sucedéndose.[216]
Conversas CODESA: 1991–92
editarA primeira Convención por unha Suráfrica Democrática (inglés: Convention for a Democratic South Africa, CODESA) comezou en decembro de 1991 no World Trade Center de Xohanesburgo, con 228 delegados de 19 partidos políticos. Aínda que Cyril Ramaphosa lideraba a delegación do CNA, Mandela foi unha figura clave, e tralo discurso final de de Klerk no que condenaba a violencia do CNA, deu un discurso denunciando a de Klerk como o "xefe dun réxime minoritario desacreditado e ilexítimo". Dominada polo Partido Nacional e o CNA, non se chegou practicamente a ningún acordo na convención.[217] A segunda CODESA tivo lugar en maio de 1992. De Klerk insistiu en que unha Suráfrica posapartheid debería empregar un sistema federal cunha presidencia rotatoria para asegurar a protección das minorías étnicas. Mandela opúxose a esta idea, demandando un sistema unitario.[218] Tralo masacre de Boipatong Mandela suspendeu as negociacións e posteriormente asistiu a unha reunión da Organización para a Unidade Africana no Senegal na que solicitou a celebración dunha sesión especial do Consello de Seguridade das Nacións Unidas e propuxo que se estacionara unha forza de paz en Suráfrica para previr o "terrorismo de estado".[219] Facendo un chamamento para a acción de masas doméstica, o CNA organizou a maior folga da historia de Suráfrica en agosto cunha manifestación en Pretoria.[220]
Tralo masacre de Bisho, no que 28 simpatizantes do CNA e un soldado morreron por disparos da Forza de Defensa de Ciskei durante unha manifestación, Mandela decatouse de que a acción de masas estaba a xerar máis violencia e retomou as negociacións en setembro. Acordou continuar con estas a condición de que liberasen a tódolos prisioneiros políticos, que se prohibisen as armas tradicionais zulús e que se cercasen os hostais zulús, estas dúas últimas medidas para previr máis ataques por parte dos Inkatha. De Klerk aceptou estas condicións.[221] Tralas negociacións acordaron que se levarían a cabo unhas eleccións xerais multirraciais que darían lugar a un goberno de unidade nacional en coalición durante cinco anos e a unha asemblea constitucional que lle daría unha influencia continuada ó Partido Nacional. O CNA tamén acordou tomar medidas para asegurar os traballos dos funcionarios civís de raza branca, algo que provocou grandes críticas internas no partido.[222] Mandela e de Clerk acordaron a redacción dunha constitución provisional baseada nun modelo liberal democrático, garantindo a separación de poderes, creando unha corte constitucional e incluíndo unha carta de dereitos ó estilo da estadounidense. Esta constitución tamén dividía o país en nove provincias, cada unha delas co seu propio premier e funcións públicas, unha concesión a medio camiño entre o desexo de de Klerk dun federalismo e o de Mandela dun goberno unitario.[223]
O proceso democrático viuse ameazado polo Grupo de Surafricanos Preocupados (inglés: Concerned South Africans Group, COSAG), unha alianza de grupos secesionistas de raza negra como os Inkatha xunto a partidos africáner de extrema dereita. En xuño de 1993 un destes últimos, o Afrikaner Weerstandsbeweging (AWB), atacou o Kempton Park World Trade Centre.[224] Tralo asasinato do activista do CNA Chris Hani, Mandela deu un discurso público procurando calmar os disturbios pouco despois de aparecer publicamente no funeral masivo de Tambo en Soweto, que falecera a causa dun infarto.[225] En xullo de 1993 tanto Mandela coma de Klerk visitaron os Estados Unidos, reuníndose de forma independente co presidente Bill Clinton e recibindo cada un deles a Medalla da Liberdade.[226] Pouco despois Mandela e de Klerk recibiron conxuntamente o premio Nobel da Paz en Noruega.[227] Influenciado por Thabo Mbeki, Mandela comezou a reunirse con grandes empresarios e reduciu as súas declaracións a favor da nacionalización, procurando non asustar ós investimentos estranxeiros. Criticado por membros socialistas do CNA, outros membros dos partidos comunistas de China e Vietnam animárano a aceptar a empresa privada no Foro Económico Mundial de 1992 celebrado en Suíza.[228]
Eleccións xerais de 1994
editar- Artigo principal: Eleccións xerais de Suráfrica de 1994.
Coas eleccións programadas para o 27 de abril de 1994, o CNA comezou a súa campaña política, abrindo 100 oficinas electorais e orquestrando Foros do Pobo por todo o país nos que Mandela podería aparecer en público, sendo unha figura moi recoñecida entre os surafricanos de raza negra.[229] O CNA fixo unha campaña a favor do chamado Programa de Reconstrución e Desenvolvemento (inglés: Reconstruction and Development Programme, RDP) co que propoñían a construción dun millón de fogares en cinco anos, a introdución da educación universal libre e a ampliación do acceso público á auga e á electricidade. O slogan do partido era "unha vida mellor para todos", aínda que no seu programa non detallaban como conseguirían o financiamento para as súas propostas.[230] Coa excepción do Weekly Mail e do New Nation, a prensa surafricana opúxose á elección de Mandela, temendo que continuasen as loitas étnicas, e apoiaron no seu lugar ó Partido Nacional ou o Partido Democrático.[231] Mandela centrou gran parte do seu tempo na colecta de fondos para o CNA, viaxando por Norteamérica, Europa e Asia para reunirse con doantes adiñeirados, incluíndo antigos simpatizantes do apartheid.[232] Tamén urxiu unha redución na idade mínima permitida para votar dos 18 anos ata os 14, unha política rexeitada polo propio CNA e ridiculizada posteriormente.[233]
Preocupado por que o COSAG desautorizase a elección, especialmente tralo conflito en Bophuthatswana e o masacre de Shell House, Mandela reuniuse con políticos e xenerais africáners, incluíndo a P. W. Botha, Pik Botha e Constand Viljoen, convencendo a moitos deles a cinguirse ó sistema democrático. Xunto a de Klerk convenceron a Buthelezi a que se presentase ás eleccións no canto de comezar unha guerra de secesión.[234] Como líderes dos dous principais partidos, de Klerk e Mandela apareceron nun debate televisado.[235] As eleccións tiveron lugar con poucas instancias de violencia, malia que unha célula do AWB matou a 20 persoas con coches bomba. O resultado foi o agardado, co CNA obtendo unha vitoria cun 63% dos votos, pouco menos dos dous terzos necesarios para cambiar a constitución de forma unilateral. O CNA conseguiu tamén a vitoria en sete provincias, cos Inkatha e o Partido Nacional gañando outra cada un deles.[236][237] Mandela votou no instituto Ohlange en Durban, e malia que a vitoria do CNA aseguraba a súa elección como presidente, declarou publicamente que as eleccións quedaran danadas por algunhas instancias de fraude e sabotaxe.[238][239]
Presidencia de Suráfrica: 1994–99
editarO primeiro acto da nova Asemblea Nacional foi a elección formal de Mandela como o primeiro presidente de raza negra de Suráfrica. A súa inauguración tivo lugar en Pretoria o 10 de maio de 1994, retransmitida por televisión para máis de mil millóns de persoas de audiencia en todo o mundo. Ó evento asistiron uns 4000 invitados, incluíndo líderes mundiais de tódolos ámbitos ideolóxicos e xeográficos.[240] Mandela liderou un goberno de unidade nacional dominado polo CNA, que non tiña experiencia no goberno, pero contendo tamén representantes do Partido Nacional e do Inkatha. Baixo a constitución temporal do 93, o Inkatha e o Partido Nacional tiñan dereito a postos no goberno polos resultados electorais obtidos. Mantendo os seus acordos previos, tanto de Klerk coma Thabo Mbeki foron nomeados presidentes adxuntos.[241][242] Malia que Mbeki non era a primeira elección de Mandela, pasou a depender del durante toda a súa presidencia, permitíndolle definir detalles de varias políticas.[243] Trasladándose ó despacho presidencial en Tuynhuys en Cidade do Cabo, Mandela permitiulle a de Klerk manter a súa residencia presidencial de Groote Schuur, mudándose el á mansión Westbrooke que renomeou "Genadendal", que significa "Val da Piedade" en afrikaans.[244] Ademais de manter a súa casa de Houghton, fixo construír unha casa na súa vila natal de Qunu, visitándoa de forma regular.[245]
Con 76 anos de idade Mandela sufría varias doenzas, e malia exhibir unha gran vitalidade sentíase solitario e illado.[247] Eran habituais as súas aparicións públicas con famosos, entre outros Michael Jackson, Whoopi Goldberg e as Spice Girls, e trabou amizade con homes de negocios poderosos coma Harry Oppenheimer da Anglo-American ou a raíña Isabel II durante a súa visita de estado de marzo de 1995 a Suráfrica, feitos que provocaron fortes críticas procedentes dos anticapitalistas do CNA.[248] Mandela vivía sen grandes gastos, doando un terzo dos seus ingresos anuais de 552 000 rands á Fundación Infantil Nelson Mandela que fundou no ano 1995.[249] Aínda que disolveu a censura da prensa, falou a favor da liberdade de prensa e trabou amizade con moitos xornalistas, Mandela criticou gran parte dos medios do país, indicando que estaban maioritariamente en propiedade e baixo o control de brancos de clase media e que se centraban demasiado no alarmismo sobre o crime no país.[250]
En decembro de 1994 Mandela publicou Long Walk to Freedom, unha autobiografía baseada no manuscrito que escribira durante a súa estancia en prisión argumentada con entrevistas co xornalista estadounidense Richard Stengel.[251] A finais de 1994 asistiu á 49ª conferencia do CNA en Bloemfontein na que saíu elixida unha executiva nacional máis militante con Winnie Mandela entre eles. Malia que ela expresara interese en chegar a unha reconciliación, Nelson iniciou os procedementos para o seu divorcio en agosto de 1995.[252] Nese mesmo ano comezara unha relación con Graça Machel, activista política mozambicana 27 anos máis nova ca el e viúva do antigo presidente Samora Machel, a quen coñecera por primeira vez en xullo de 1990 cando ela aínda estaba de loito. Graça non aceptou a primeira proposta de matrimonio de Mandela, desexando manter certa independencia del e dividindo o seu tempo entre Mozambique e Xohanesburgo.[253]
Reconciliación nacional
editarPresidindo durante a transición do apartheid cara a unha democracia multicultural, Mandela considerou a reconciliación nacional a principal tarefa da súa presidencia.[254] Sabendo que outras economías africanas poscoloniais se viran danadas pola marcha das elites brancas, Mandela traballou para asegurarlle á poboación de raza branca de Suráfrica que estaban protexidos e representados na chamada Rainbow nation (en galego, "Nación Arco da Vella").[255] Malia que o seu goberno de unidade nacional estivo dominado polo CNA,[256] tentou crear unha ampla coalición designando a de Klerk como presidente adxunto e a outros oficiais do Partido Nacionalista como ministros de agricultura, enerxía, medio ambiente e enerxía, ademais de nomear a Buthelezi ministro de asuntos internos.[257] Os outros postos do gabinete tomáronos membros do CNA, moitos deles vellos camaradas de Mandela como Joe Modise, Alfred Nzo, Joe Slovo, Mac Maharaj ou Dullah Omar, xunto a outros como Tito Mboweni ou Jeff Radebe moito máis novos ca el.[258] A relación de Mandela e de Klerk foi empeorando. Mandela pensaba que de Klerk tentaba provocalo a conciencia, e de Klerk sentía que estaba sendo humillado intencionadamente polo presidente.[259] En xaneiro de 1995 Mandela reprendeuno duramente por outorgarlle a amnistía a 3500 oficiais de policía xusto antes das eleccións, e posteriormente criticouno por defender o antigo ministro de defensa Magnus Malan cando este foi acusado de asasinato.[259]
Mandela reuniuse persoalmente con algunhas das principais figuras do apartheid, incluíndo a viúva de Hendrik Verwoerd, Betsie Schoombie, e o avogado Percy Yutar, ademais de deixarlle unha coroa de flores na estatua do heroe africáner Daniel Theron.[260] Procurando centrarse no perdón persoal e na reconciliación, anunciou que "os valentes non lle teñen medo a perdoar, polo ben da paz".[261] Animou ós surafricanos negros a apoiar o ata entón odiado equipo nacional de rugby, os Springboks, durante a celebración no país da Copa do Mundo de Rugby de 1995. Mandela levou unha camisola da selección na final do torneo contra os All Blacks, e trala vitoria dos surafricanos Mandela outorgoulle o trofeo de campións ó capitán Francois Pienaar, un africáner. Isto considerouse como un gran paso na reconciliación dos surafricanos brancos e negros.[262][263][264] Os seus esforzos pola reconciliación mitigaron os medos dos surafricanos brancos, pero tamén lle supuxeron unha crítica maior por parte dos militantes negros.[265] Entre estes últimos destacaba a súa exmuller Winnie, que acusou ó CNA de estar máis interesado en apracer á comunidade branca que en axudar á maioría negra.[266]
Mandela supervisou a formación da chamada Comisión para a Verdade e a Reconciliación para investigar os crimes cometidos baixo o apartheid tanto polo goberno coma polo CNA, designando a Tutu como presidente da mesma. Para previr a creación de mártires, a comisión outorgou amnistías individuais a cambio da testemuña de crimes cometidos durante o apartheid. Iniciada en febreiro de 1996, a comisión realizou audiencias durante dous anos nos que se detallaron violacións, torturas, ataques con bombas e asasinatos, antes de emitir o seu informe final en outubro de 1998. Tanto de Klerk coma Mbeki solicitaron que se censurasen partes do informe, mais só a petición de de Klerk tivo éxito.[267] Mandela eloxiou o traballo da comisión afirmando: "Axudou a afastarnos do pasado para concentrarnos no presente e no futuro".[268]
Programas domésticos
editar
A administración de Mandela herdou un país cunha gran disparidade económica e nos servizos de saúde entre as comunidades branca e negra. Dunha poboación total de 40 millóns, ó redor de 23 millóns non tiñan acceso a electricidade ou saneamento axeitado, e uns 12 millóns non tiñan acceso a auga limpa, con 2 millóns de nenos non escolarizados e un terzo da poboación analfabeta. Había unha taxa de desemprego dun 33%, e case a metade da poboación vivía baixo a liña de pobreza.[269] As reservas financeiras do goberno estaban case esgotadas, cun quinto do orzamento nacional gastado no pago de débedas, o que provocou que o Programa de Reconstrución e Desenvolvemento (RDP) tivese que reducir o seu alcance, prescindindo das nacionalizacións e postos de traballo propostos.[270] En 1996 o RDP foi substituído por unha nova política, a chamada Crecemento, Emprego e Redistribución (inglés: Growth, Employment and Redistribution, GEAR), que mantivo a economía mixta do país pero puxo énfase no crecemento económico a través dun marco de traballo de economía de mercado e do impulso do investimento estranxeiro. Moitos dos membros do CNA tacharon este programa de ser unha política neoliberal que non abordaba as desigualdades sociais, sen importar como a defendese Mandela.[271] Ó adoptar este enfoque, o goberno de Mandela adheriuse ó "consenso de Washington" promovido polo Banco Mundial e o Fondo Monetario Internacional.[272]
Baixo a presidencia de Mandela as prestacións sociais incrementáronse nun 13% en 1996/97, un 13% en 1997/98 e un 7% en 1998/99.[273] O goberno introduciu a paridade nas subvencións a comunidades, incluíndo subvencións por discapacidade, para a manutención dos nenos e pensións para os anciáns, que previamente estaban definidas a varios niveis para os distintos grupos raciais do país.[273] En 1994 introduciuse a sanidade gratuíta para os nenos de menos de seis anos e as mulleres embarazadas, ampliándose a tódolos usuarios de servizos sanitarios de nivel primario no ano 1996.[274][275] Antes das eleccións de 1999 o CNA xactábase de que grazas ás súas políticas conectaran a 3 millóns de persoas ás liñas telefónicas, introduciran a 1,5 millóns de nenos no sistema educativo, construíran ou melloraran 500 clínicas, conectaran a 2 millóns de persoas á rede eléctrica, estenderan o acceso á auga a para uns 3 millóns de persoas e construíran un total de 750 000 casas para aloxar a uns 3 millóns de persoas.[276]
A Acta 3 de Reforma Territorial de 1996 protexeu ós traballadores que vivían arrendados nas granxas onde cultivaban ou criaban gando. Esta lexislación aseguraba que estes inquilinos non podían ser desafiuzados sen unha orde xudicial ou se superaban os 65 anos de idade.[277][278] Recoñecendo que a manufactura de armamento era unha industria clave para a economía surafricana, Mandela apoiou o comercio de armas aínda que con máis regulacións baixo a axencia Armscor para tratar de asegurar que o armamento surafricano non fose vendido a réximes autoritarios.[279] Baixo a súa administración aumentouse notablemente a promoción do turismo, que se convertería nun dos principais sectores da economía do país.[280]
Algúns críticos coma Edwin Cameron acusaron ó goberno de Mandela de non facer practicamente nada para mitigar a pandemia de SIDA no país. En 1999 o 10% da poboación de Suráfrica era VIH positiva. Mandela admitiría posteriormente que descoidara persoalmente ese problema, en parte pola reticencia pública do país a debater cuestións relacionadas co sexo, e que no seu lugar deixara a Mbeki encargado de tratar este problema.[281][282][283][284] Mandela tamén foi criticado por non combater o crime de forma suficiente. Suráfrica tiña unha das taxas de crime máis altas do mundo,[285] e as actividades dos sindicatos internacionais do crime no país aumentaron significativamente durante toda a década dos anos 1990.[286] A crítica indicou tamén que a súa administración non conseguira resolver o problema da corrupción.[287]
Outro dos problemas do país foi o éxodo de miles de traballadores brancos cualificados, escapando dos crimes en aumento, o aumento de impostos e o impacto da discriminación positiva en favor dos traballadores de raza negra. Este éxodo provocou unha fuga de cerebros no país, e Mandela foi crítico cos que marcharon.[288] Ó mesmo tempo Suráfrica experimentou un influxo de millóns de inmigrantes ilegais procedentes doutras zonas máis pobres de África. Aínda que a opinión pública sobre estes inmigrantes era xeralmente negativa, caracterizándoos de criminais provocadores de enfermidades que supoñían unha sangría de recursos, Mandela apelou a que os surafricanos aceptaran a estes inmigrantes coma "irmáns e irmás".[289]
Asuntos exteriores
editarMandela expresaba a opinión de que "as futuras relacións exteriores de Suráfrica [deberían] basearse na nosa crenza de que os dereitos humanos son o núcleo das relacións internacionais".[290] Animándoas a que seguisen o exemplo de Suráfrica, Mandela propúxolles a outras nacións que procurasen resolver os seus conflitos por medio da diplomacia e da reconciliación.[291] En setembro de 1998 Mandela foi nomeado secretario xeral do Movemento de Países Non Aliñados, que celebrou a súa conferencia anual en Durban. Aproveitou este evento para criticar os "limitados intereses chauvinistas" do goberno israelita ó deter as negociacións para a fin do conflito palestino-israelí, e instoulles á India e a Paquistán a que negociasen a fin do conflito de Caxemira, cuestións polas que recibiu críticas tanto de Israel coma da India.[292] Inspirado pola prosperidade económica da rexión, Mandela tentou conseguir máis relacións económicas con Asia oriental, en particular con Malaisia, aínda que se viu truncado pola crise financeira asiática de 1997.[293]. Estendeu o recoñecemento diplomático á República Popular da China, que estaba a converterse nunha forza económica mundial, e nun primeiro momento tamén a Taiwán, que xa levaba tempo realizando investimentos na economía surafricana. Porén, baixo presión da República Popular da China, retiroulle o recoñecemento a Taiwán en 1996, e en maio de 1999 realizou unha visita oficial a Pequín.[294]
Mandela foi fonte de controversia pola súa achegada relación co presidente indonesio Suharto, cuxo réxime fora responsable de abusos masivos dos dereitos humanos, aínda que nunha visita a Indonesia en 1997 instoulle en privado a que retirase a súa ocupación de Timor Leste.[295] Recibiu críticas semellantes de Occidente polos lazos comerciais do seu goberno con Siria, Cuba e Libia,[296] e pola súa amizade persoal con Castro e Qadafi.[297] Castro visitou Suráfrica en 1998 no medio dunha aclamación popular, e Mandela reuniuse con Qadafi en Libia para outorgarlle a Orde da Boa Esperanza.[297] Cando os gobernos e os medios de comunicación occidentais criticaron estas visitas, Mandela arremeteu contra eles dicindo que tiñan un fondo racista,[298] e afirmou que "os inimigos dos países no Oeste non son os nosos inimigos".[296] Mandela agardaba poder resolver a longa disputa entre Libia e os Estados Unidos e o Reino Unido polo xuízo de dous libios, Abdelbaset al-Megrahi e Lamin Khalifah Fhimah, imputados en novembro de 1991 acusados de sabotar o voo 103 de Pan Am. Mandela propuxo que fosen xulgados nun terceiro país, acordado por tódalas partes. Rexido polo dereito escocés, o xuízo celebrouse en Camp Zeist nos Países Baixos en abril de 1999, e un dos dous homes acusados foi sentenciado culpable dos feitos.[299][300]
Mandela fíxose eco da chamada de Mbeki para un "Renacemento Africano", e demostraba gran preocupación polos problemas do continente.[301] Seguiu un enfoque diplomático brando para a disolución da xunta militar de Sani Abacha en Nixeria malia que posteriormente converteuse nunha figura líder na petición de sancións cando o réxime de Abacha aumentou as violacións de dereitos humanos.[302] En 1996 foi nomeado presidente da Comunidade para o Desenvolvemento de África Austral e iniciou negociacións para finalizar a Primeira Guerra do Congo en Zaire, aínda que sen éxito.[303] Tivo tamén un papel clave como mediador no conflito étnico entre os grupos políticos tutsi e hutu na Guerra civil de Burundi, contribuíndo a iniciar un acordo que trouxo unha maior estabilidade ó país pero non conseguiu poñer fin á violencia étnica.[304] Na que foi a primeira operación militar surafricana posapartheid en setembro de 1998, as tropas surafricanas entraron en Lesoto para protexer ó goberno do primeiro ministro Pakalitha Mosisili tras unhas eleccións disputadas que deron lugar a levantamentos por parte da oposición. Esta acción non foi autorizada polo propio Mandela, que non estaba no país naquel momento, senón por Buthelezi, servindo como presidente en funcións durante a súa ausencia.[305]
Despedida da política
editarA nova Constitución de Suráfica acordouse no parlamento en maio de 1996, consagrando a unha serie de institucións para controlar a autoridade política e administrativa dentro dunha democracia constitucional.[306] De Klerk opúxose á posta en marcha desta constitución, e o seu Partido Nacional saíuse do goberno de coalición a modo de protesta, declarando que o CNA non estaba tratándoos como iguais.[307] O CNA tomou as posicións no gabinete que estes deixaron, e Mbeki pasou a ser o único presidente adxunto.[308] Inkatha mantívose na coalición,[309] e cando tanto Mandela coma Mbeki saíron do país en setembro de 1998, Buthelezi foi nomeado presidente en funcións, algo que mellorou a súa relación con Mandela.[310] Malia que Mandela gobernara de forma decisiva nos seus primeiros dous anos de mandato,[311] nos anos seguintes delegou cada vez máis tarefas en Mbeki, mantendo unicamente unha estreita supervisión persoal das medidas de seguridade e intelixencia.[312] Durante unha visita a Londres en 1997, afirmou que "o gobernante de Suráfrica, o gobernante de facto, é Thabo Mbeki" e que estaba a "pasarlle todo a el".[311]
Mandela resignou como presidente do CNA na conferencia do partido de decembro de 1997. Agardaba que Ramaphosa fose o seu substituto xa que consideraba que Mbeki era demasiado inflexible e intolerante ás críticas, mais o CNA elixiu a este último.[313] Mandela e a executiva apoiaron a Jacob Zuma, un zulú que estivera encarcerado na illa Robben, como substituto de Mbeki no posto de presidente adxunto. A súa candidatura foi disputada por Winnie, cuxa retórica populista déralle un gran seguimento dentro do partido, malia que finalmente Zuma derrotouna nunha ampla vitoria nas eleccións internas.[314]
A relación entre Mandela e Machel intensificárase, e en febreiro de 1998 afirmou publicamente que estaba "namorado dunha muller extraordinaria". Cominado por Tutu, que lle instaba a marcar un exemplo para os mozos, organizou a súa voda coincidindo co seu 80º aniversario en xullo dese ano,[315] e ó día seguinte celebrou unha festa con numerosos dignitarios estranxeiros.[316] Malia que a constitución de 1996 permitíalle ó presidente servir en dous mandatos consecutivos de cinco anos, Mandela non tiña planeado presentarse a un segundo mandato. Deu un discurso de despedida no parlamento o 29 de marzo de 1999 antes das eleccións xerais dese ano e retirouse de forma oficial.[317] Aínda que as enquisas de opinión no país indicaban un dubidoso apoio tanto para o CNA coma para o goberno, o propio Mandela mantívose moi popular, cun 80% da poboación surafricana expresando satisfacción coa súa actuación como presidente nunha enquisa dese ano.[318]
Retiro e últimos anos
editarActivismo e filantropía: 1999–2004
editar
Tralo seu retiro en xuño de 1999 Mandela tentou levar unha vida tranquila familiar, pasando o seu tempo entre Xohanesburgo e Qunu. Malia que pretendía escribir unha secuela á súa primeira autobiografía que levaría por título The Presidential Years, abandonouna sen chegar a publicala.[319] Mandela non se afixo a este retiro e retornou á vida pública cun programa diario de tarefas, reunións con líderes mundiais e famosos e co traballo na Fundación Nelson Mandela, fundada ese mesmo ano para centrarse no desenvolvemento do rural, construción de escolas e a loita contra a SIDA.[320] Malia as críticas que recibiu por non facer o suficiente na loita contra a pandemia da SIDA durante a súa presidencia, tralo seu retiro adicou gran parte do seu tempo a esta cuestión, describíndoa como "unha guerra" que matara máis que "tódalas guerras anteriores". Tras afiliarse á Treatment Action Campaign, instoulle ó goberno de Mbeki a asegurar que os surafricanos VIH positivos tivesen acceso a antirretrovirais.[321] En xullo de 2001 Mandela foi tratado con éxito dun cancro de próstata.[322][323]
En 2002 Mandela inaugurou a Nelson Mandela Annual Lecture, e en 2003 creouse a Fundación Mandela Rhodes na Rhodes House da Universidade de Oxford para outorgar bolsas de estudos de posgrao a estudantes africanos. A estes proxectos seguiunos o Nelson Mandela Centre of Memory e a campaña 46664 contra a SIDA.[324] Deu o discurso de peche na XIII Conferencia Internacional do SIDA en Durban no ano 2000,[325] e no ano 2004 deu outro discurso na XV edición da mesma conferencia en Bangkok, Tailandia, pedindo que se tomasen máis medidas para loitar contra a tuberculose e a SIDA.[326] Mandela fixo público que a SIDA fora a causa da morte do seu fillo Makgatho en xaneiro de 2005, procurando desafiar con isto o estigma asociado coa enfermidade.[327]
No ámbito público Mandela tornouse máis crítico coas políticas das potencias occidentais. Opúxose fortemente á intervención da OTAN en Kosovo de 1999, cualificándoa dun intento das nacións poderosas de controlar o resto do mundo.[328] En 2003 falou abertamente en contra dos plans dos Estados Unidos e do Reino Unido de comezar unha guerra en Iraq, describíndoa como "unha traxedia" e arremetendo contra o presidente estadounidense George W. Bush e o primeiro ministro británico Tony Blair por desautorizar as Nacións Unidas afirmando: "Todo o que (o sr. Bush) quere é o petróleo iraquí". Tamén criticou os Estados Unidos de forma máis xeral, afirmando que estes cometeran máis "atrocidades innomeables" por todo o mundo que calquera outra nación, citando os bombardeos atómicos do Xapón, suscitando unha controversia internacional.[329][330][331]
"Xubilándose do retiro": 2004–13
editar
En xuño de 2004, ós 85 anos de idade e coa saúde deteriorada, Mandela anunciou que ía "xubilarse do retiro" e retirarse da vida pública, afirmando: "Non me chamedes, xa vos chamarei eu".[332] Malia que continuou reuníndose con amizades e familiares, a súa fundación disuadiu as invitacións para que aparecese en eventos públicos e rexeitou a maioría de peticións de entrevistas.[322] Non obstante seguiu involucrado nos asuntos internacionais. En 2005 fundou o Nelson Mandela Legacy Trust,[333] viaxando ós Estados Unidos para dar un discurso na Institución Brookings e na NAACP remarcando a necesidade de axudas económicas para África.[333][334] Conversou coa senadora Hillary Clinton e co presidente George W. Bush, reuníndose tamén por primeira vez co entón senador Barack Obama.[334] Mandela solicitoulle tamén ó presidente de Cimbabue Robert Mugabe que dimitise por mor dos crecentes abusos dos dereitos humanos no seu país. Ó non resultar efectivo, realizou unhas declaracións públicas en contra de Mugabe en 2007, pedíndolle que dimitise "cun respecto residual e un ápice de dignidade".[335] Ese mesmo ano Mandela, Machel e Desmond Tutu reuniron un grupo de líderes mundiais en Xohanesburgo para que contribuísen coa súa sabedoría e liderado independente a debater sobre algúns dos maiores problemas mundiais. Mandela anunciou a formación deste novo grupo denominado The Elders nun discurso que deu o día do seu 89º aniversario.[336][337][338]
O seu 90º aniversario foi celebrado en todo o país o 18 de xullo de 2008, coas celebracións principais en Qunu,[339] e un concerto na súa honra en Hyde Park, Londres.[340] Durante toda a presidencia de Mbeki, Mandela continuou apoiando o CNA, habitualmente facéndolle sombra a este nos eventos públicos ós que asistían os dous.[341] En 2004 Mandela realizara unha campaña para que Suráfrica fose a anfitrioa da Copa Mundial da FIFA de 2010, declarando que "non habería mellor regalo para eles" no ano que marcaba unha década dende a caída do apartheid.[342] Malia manter un perfil baixo durante todo o evento por mor dos seus problemas de saúde, Mandela fixo a súa última aparición en público durante a cerimonia de clausura do Mundial, recibindo unha ovación.[343][344] Entre o 2005 e o 2013 Mandela, e posteriormente a súa familia, estiveron involucrados nunha serie de disputas legais en relación ós cartos de fondos familiares en beneficio dos seus descendentes.[345] A mediados de 2013, mentres Mandela estaba hospitalizado en Pretoria debido a unha infección pulmonar, os seus descendentes tiveron unha disputa legal familiar polo lugar de soterramento dos seus fillos e do propio Mandela.[346][347]
Enfermidade e morte: 2011–2013
editar
En febreiro de 2011 Mandela foi hospitalizado por mor dunha infección respiratoria, feito que atraeu a atención dos medios internacionais,[349][350] e foi hospitalizado de novo en decembro de 2012 por unha infección pulmonar e para extraerlle un cálculo biliar.[351][352] Tras un procedemento médico a comezos de marzo de 2013,[353] a súa infección pulmonar empeorou e foi hospitalizado de novo en Pretoria.[354] En xuño de 2013 a infección empeorou de novo e tivo que ser hospitalizado de novo en estado grave.[355] En setembro de 2013 Mandela foi dado de alta no hospital,[356] aínda que o seu estado seguía sendo inestable.[357]
Mandela faleceu finalmente o 5 de decembro de 2013 ós 95 anos de idade, ó redor das 20:50 (UTC+2) no seu fogar de Houghton, rodeado da súa familia.[358] Zuma anunciou en público a súa morte na televisión,[358][359] proclamando dez días de loito nacional, un servizo conmemorativo no FNB Stadium de Xohanesburgo o 10 de decembro de 2013, e o 8 de decembro como día nacional de oración e reflexión. A capela ardente realizouse dende o 11 ata o 13 de decembro nos Union Buildings de Pretoria e realizouse un funeral de estado o 15 de decembro en Qunu.[360][361] Uns 90 representantes de estados estranxeiros viaxaron a Suráfrica para asistir ós eventos conmemorativos.[362] Posteriormente fíxose público que uns 300 millóns de rands destinados orixinalmente a proxectos de desenvolvemento humanitario foran desviados para financiar o funeral.[363] Os medios de comunicación enchéronse con tributos e artigos no seu recordo,[364] e as imaxes e tributos a Mandela proliferaron nas redes sociais.[365]
Ideoloxía política
editarMandela era un político práctico, en lugar dun teórico político ou un erudito intelectual.[366] Segundo o biógrafo Tom Lodge, "para Mandela a política sempre tratou principalmente sobre representar historias, sobre facer narrativas, principalmente sobre a conduta moralmente exemplar, e só de forma secundaria sobre a visión ideolóxica, máis sobre os medios que sobre os fins".[367] Mandela identificábase a si mesmo tanto como un nacionalista africano, posición ideolóxica que mantivera dende a súa afiliación ó CNA,[368] coma un socialista.[369]
Un amigo preguntoume unha vez como podía reconciliar o meu credo do nacionalismo africano cunha crenza no materialismo dialéctico. Para min, non había contradición. Antes que nada eu era un nacionalista africano loitando pola nosa emancipación do goberno minoritario e polo dereito a controlar o noso propio destino. Pero ó mesmo tempo, Suráfrica e o continente africano eran parte dun mundo máis grande. Os nosos problemas, aínda que distintivos e especiais, non eran únicos, e unha filosofía que situaba eses problemas nun contexto histórico e internacional do mundo maior e do curso da historia era valiosa. Estaba preparado para usar tódolos medios dispoñibles para acelerar a eliminación do prexuízo humano e a fin do nacionalismo chauvinista e violento.Nelson Mandela, 1994. (Tradución do orixinal)[370]
O historiador Sabelo J. Ndlovu-Gatsheni describiu a Mandela coma un "humanista nacionalista-descolonial liberal africano",[371] mentres que o analista político Raymond Suttner advertiu de non etiquetar a Mandela como un liberal afirmando que este amosaba "unha aparencia sociopolítica híbrida".[372] Mandela tomou ideas políticas doutros pensadores, entre eles líderes da independencia da India como Gandhi e Nehru, activistas polos dereitos civís afroamericanos e nacionalistas africanos como Nkrumah, e aplicounas á situación surafricana. Ó mesmo tempo rexeitou outros aspectos do seu pensamento, como o sentimento en contra dos brancos de moitos nacionalistas africanos.[373] Desta forma sintetizou vistas hexemónicas e contraculturais, como por exemplo tomando ideas do entón dominante nacionalismo africáner para promover a súa propia visión antiapartheid.[374]
O seu desenvolvemento político estivo moi influenciado polos seus estudos e traballos no ámbito do dereito, en particular a súa esperanza de acadar un cambio non mediante a violencia mais por medio dunha "revolución legal".[375] Durante o curso da súa vida, comezou avogando por un camiño de non violencia, adoptando posteriormente a violencia, e logo adoptando un enfoque non violento de negociación e reconciliación.[376] Cando apoiou a violencia, fíxoo porque consideraba que non había outra alternativa, e sempre foi pragmático, percibíndoa como un medio para conseguir que os seus opoñentes aceptasen entrar en negociacións.[377] Procurou que os obxectivos fosen símbolos da supremacía branca e da opresión racista no lugar de persoas e individuos de raza branca, e preocupáballe a posibilidade de que comezase unha guerra racial en Suráfrica.[378] Esta disposición ó uso da violencia distingue a Mandela da ideoloxía do chamado Gandhismo, que algúns historiadores tentaron asociar con el.[379]
Democracia
editarMalia presentarse a si mesmo nunha forma autocrática en varios discursos, Mandela era un crente devoto da democracia e respectaba as decisións maioritarias aínda cando estaba en profundo desacordo con elas,[380] demostrando un compromiso cos valores da democracia e dos dereitos humanos dende os anos 1960.[381] Mantiña a convicción de que a "inclusividade, responsabilidade e liberdade de expresión" eran os fundamentos da democracia,[382] e dirixíao a crenza nos dereitos naturais e dereitos humanos.[383] Suttner argumentou que había "dous modos de liderado" adoptados por Mandela. Por unha banda adheriuse ás ideas do liderado colectivo, mentres que por outra cría que existían escenarios nos que un líder tiña que ser decisivo e actuar sen consulta para acadar un obxectivo particular.[384]
Segundo Lodge, o pensamento político de Mandela reflectía as tensións entre o seu apoio da democracia liberal e as formas precoloniais africanas de toma de decisións por consenso.[385] Era admirador da democracia parlamentaria de estilo británico,[371] afirmando: "Considero o Parlamento Británico como a institución máis democrática do mundo, e a independencia e imparcialidade do seu poder xudicial nunca falla en espertar a miña admiración".[371] En relación a isto foi descrito como comprometido co "proxecto modernista euro-norteamericano da emancipación", algo que o distingue doutros líderes socialistas e nacionalistas africanos como Nyerere que estaban máis preocupados pola adopción de estilos de goberno democrático de orixe occidental.[371] Porén, Mandela tamén expresou a súa admiración polas que consideraba formas indíxenas de democracia, describindo a forma de goberno tradicional dos xosa como "democracia na súa forma máis pura".[371] Tamén falaba do influente dogma ético africano do Ubuntu, palabra nguni que significa "unha persoa é unha persoa por medio doutras" ou "eu son porque nós somos".[386]
Socialismo e marxismo
editar
Mandela promulgou o establecemento dunha sociedade sen clases,[387] e Sampson describiuno como "abertamente oposto ó capitalismo, á propiedade privada de terreo e ó poder do gran capital".[388] Mandela estaba influenciado polo marxismo, e durante a revolución avogou polo socialismo científico.[389] Negou ser un comunista no Xuízo por Traizón,[390] e mantivo esta postura posteriormente en entrevistas con xornalistas[391] e na súa propia autobiografía.[392] Segundo o sociólogo Craig Soudien, "malia a súa simpatía polo socialismo, non era un comunista".[393] Pola contra, o biógrafo David Jones Smith afirmou que Mandela "adoptou o comunismo e ós comunistas" a finais dos anos 1950 e comezos dos anos 1960,[394] mentres que o historiador Stephen Ellis comentou que Mandela asimilara gran parte da ideoloxía marxista-leninista xa no ano 1960.[395]
Ellis tamén atopou probas de que Mandela fora membro activo do Partido Comunista de Suráfrica durante os últimos anos 1950 e comezos dos anos 1960,[117] feito confirmado trala súa morte tanto polo CNA como polo propio Partido Comunista, este último afirmando que non só fora membro do partido, senón que servira tamén no seu comité central.[119] O CNA mantivera en segredo a súa afiliación conscientes de que este feito podería ter sido prexudicial para os seus intentos de conseguir apoios nos países occidentais.[396] A visión de Mandela destes gobernos occidentais difería da dos marxista-leninistas, xa que non cría que fosen antidemocráticos ou reaccionarios e consideraba que mantiñan o seu compromiso polos sistemas democráticos de goberno.[397]
A Freedom Charter de 1955, na que Mandela colaborou, facía unha petición para a nacionalización de bancos, minas de ouro e terras, para asegurar unha distribución igualitaria da riqueza.[398] Malia estas crenzas, Mandela iniciou un programa de privatización durante a súa presidencia, en liña con outros países naquel tempo.[399] Os historiadores consideran que Mandela prefería desenvolver unha economía socialdemocrática en Suráfrica pero que non lle foi posible como resultado da situación internacional económica e política a comezos dos anos 1990.[399] Esta decisión estivo influenciada en parte pola caída dos estados socialistas na Unión Soviética e do Bloque do leste durante os primeiros anos da década de 1990.[400]
Personalidade
editar
Mandela estaba amplamente considerado como un líder carismático,[401][402] descrito pola biógrafa Mary Benson coma "un líder nato de masas que non podía evitar magnetizar á xente".[403] Era moi consciente da súa imaxe e durante toda a súa vida procurou levar roupa de gran calidade.[404] Os seus simpatizantes remarcaban a súa herdanza aristocrática repetidamente, contribuíndo con isto ó seu "poder carismático".[405] Durante a súa estancia en Xohanesburgo nos anos 1950 cultivou a imaxe do "gentleman africano", coa "roupa pasada polo ferro, formas correctas e discurso público modulado" asociados a esa posición.[406] Segundo Lodge, Mandela converteuse desta forma "nun dos primeiros políticos de medios [...] personificando un encanto e estilo que proxectaba visualmente un novo e valente mundo africano de modernidade e liberdade".[367] Mandela adoitaba cambiarse de roupa varias veces ó día, e tras asumir o posto de presidente quedou tan asociado coas camisas batik que adoitaba levar que estas chegaron a coñecerse como as "camisas de Madiba".[407][408]
Para os politicólogos Betty Glad e Robert Blanton, Mandela era un "líder excepcionalmente intelixente, astuto e leal".[409] O seu biógrafo oficial, Anthony Sampson, comentou que era un "mestre da imaxinería e da actuación", sobresaíndo en ter unha boa presentación nas fotografías públicas e producindo fragmentos de entrevistas atractivos para a prensa.[410] Os seus discursos públicos estaban presentados dunha forma firme e formal, e adoitaban estar compostos por conxuntos de frases tópicas.[411] Adoitaba falar lentamente e escollía as palabras antes de falar.[412] Malia que non estaba considerado un grande orador, segundo Barber os seus discursos transmitían "o seu compromiso persoal, encanto e humor".[413]
Mandela era unha persoa reservada que adoitaba agochar as súas emocións e confiaba en moi poucas persoas.[414] En privado levaba unha vida austera, non bebía alcohol nin fumaba, e tiña o costume de facer a súa cama.[415] Famoso polo seu traveso sentido do humor,[416] era coñecido por ser testán e leal,[417] e en ocasións demostraba ter mal xenio.[418] Presentábase de forma amistosa e agradable, e semellaba estar relaxado cando conversaba con calquera, incluíndo os seus opoñentes.[419] Describíase a si mesmo como anglófilo, e afirmaba que vivira seguindo os "boatos do estilo e formas británicos".[420] Constantemente educado e cortés, preocupábase por todos sen ter en conta a súa idade ou estado, e adoitaba conversar con nenos e cos serventes.[421] Nos últimos anos de vida tentou ver o mellor das persoas, chegando a defender a opoñentes políticos diante dos seus aliados, que en ocasións considerábano demasiado confiado.[422] Gustáballe a cociña india,[423] e mantivo un interese durante toda a súa vida pola arqueoloxía[424] e polo boxeo.[425]
Criouse baixo a denominación metodista do cristianismo. A Igrexa Metodista de Suráfrica afirmou que mantivo a súa lealdade a esta igrexa durante toda a súa vida.[426] Nunha análise dos escritos de Mandela, o teólogo Dion Forster describiuno como un humanista cristián, aínda que puntualizou que o seu pensamento baseábase en gran medida máis no concepto surafricano do Ubuntu que na teoloxía cristiá.[427] Porén, segundo Sampson Mandela nunca tivo "unha forte fe relixiosa",[428] mentres que Boehmer afirmou que as crenzas relixiosas de Mandela "nunca foron robustas".[429]
Mandela era moi consciente da súa condición de home e adoitaba facer referencias á masculinidade.[430] Era heterosexual,[431] e a biógrafa Fatima Meer afirmou que se sentía "facilmente tentado" polas mulleres.[432] O tamén biógrafo Martin Meredith caracterizouno como "romántico por natureza", destacando que tivera relacións con varias mulleres.[433] Mandela casou tres veces, tivo seis fillos, dezasete netos e polo menos dezasete bisnetos.[434] Os historiadores destacaron que podía chegar a ser duro e esixente cos seus fillos, pero que era máis agarimoso cos seus netos.[435]
Influencia e legado
editar
No momento da súa morte Mandela estaba amplamente considerado en Suráfrica como "o pai da nación"[436] e o "pai fundador da democracia",[437] e fóra do país estaba considerado unha "icona global".[438] Rita Barnard describiuno como "unha das figuras máis reverenciadas do noso tempo".[439] Lodge cualificouno de "heroe democrático moderno",[440] e a súa popularidade deu como resultado un culto á súa personalidade.[441] Algúns retrataron a Mandela en termos mesiánicos,[442] en contraste coa súa propia afirmación de que "non fun un mesías, senón un home ordinario que se converteu en líder por mor de circunstancias extraordinarias".[443] É habitual que apareza citado xunto a Mahatma Gandhi e Martin Luther King coma un dos líderes exemplares antirracistas e anticolonialistas do século XX.[444] Boehmer describiuno como "un tótem dos valores totémicos da nosa era: tolerancia e democracia liberal",[445] e coma "un símbolo universal da xustiza social".[446]
A súa fama internacional xurdiu durante o seu encarceramento nos anos 1980, converténdose no prisioneiro máis famoso do mundo, símbolo da causa antiapartheid e unha icona para millóns de persoas que apoiaban o ideal da igualdade humana.[447] En 1986 o seu biógrafo caracterizouno como "a personificación da loita pola liberación" en Suráfrica.[448] Meredith afirmou que ó converterse nun "potente símbolo da resistencia" contra o apartheid nos anos 1980, Mandela adquiriu un "status místico" no ámbito internacional.[449] Sampson afirmou que incluso durante a súa vida este mito fixérase "tan popular que ofuscaba as realidades", convertendo a Mandela nun "santo secular".[450] Unha década despois da fin da súa presidencia, a época de Mandela considerábase como "unha era dourada de esperanza e harmonía",[451] con grandes mostras de nostalxia expresadas por ela,[452] e cos críticos dos seus sucesores Mbeki e Zuma utilizando o seu nome de forma habitual.[453] Por todo o mundo Mandela gañou o recoñecemento internacional polo seu activismo para superar o apartheid e para instar a reconciliación racial,[415] chegando a estar considerado "unha autoridade moral cunha gran preocupación pola verdade".[454] Cúlpase a este estado icónico de ser causa de ofuscamento das complexidades da súa vida.[455]
Mandela xerou controversias durante toda a súa carreira como activista e político,[441] con detractores tanto na dereita coma na esquerda radical.[456] Durante os anos 1980 foi etiquetado como un terrorista por parte de importantes figuras políticas occidentais pola súa adopción da violencia.[457] O Departamento de Estado e o Departamento de Defensa dos Estados Unidos designaron oficialmente o CNA como organización terrorista, o que provocou que Mandela estivese na súa lista de vixilancia de terroristas ata o ano 2008.[458] No espectro da esquerda, varios dentro do CNA, entre eles Frank B. Wilderson III, acusárono de "venderse" por entrar en negociacións co goberno do apartheid e por non poñer en funcionamento as reformas do Freedom Charter durante a súa presidencia.[459] Segundo Barnard, "houbo un sentido no que o seu comportamento e forma de conduta, o mesmo respecto e autoridade que acumulou ó representar a súa nación baixo a súa persoa, foi en contra do espírito da democracia",[441] e segundo Ndlovu-Gatsheni existía tamén a preocupación de que situaba o seu propio status de celebridade por riba da transformación do país.[460] O seu goberno foi criticado por non conseguir tratar coa pandemia do SIDA e polos altos niveis de pobreza en Suráfrica.[441] Mandela foi criticado tamén pola súa amizade con líderes políticos como Castro, Qadafi e Suharto, considerados ditadores polos críticos, así como polo seu rexeitamento a condenar as violacións de dereitos humanos dos seus gobernos.[461]
Condecoracións, honras e monumentos
editarNo curso da súa vida Mandela recibiu máis de 250 condecoracións, galardóns, premios, títulos honoríficos e cidadanías en recoñecemento dos seus logros políticos.[462] Entre estes estiveron o premio Nobel da Paz,[227] a Medalla Presidencial da Liberdade dos Estados Unidos,[463] o Premio Lenin da Paz da Unión Soviética,[462] e o Premio Internacional Qadafi dos Dereitos Humanos de Libia.[464] En 1990 a India outorgoulle o Bharat Ratna,[465] e en 1992 Paquistán outorgoulle o Nishan-e-Pakistan.[466] Ese mesmo ano outorgóuselle o Premio Atatürk da Paz en Turquía. Nun primeiro momento rexeitouno citando as violacións de dereitos humanos cometidas por Turquía naquel entón,[467] pero aceptouno posteriormente en 1999.[462] Foi nomeado cabaleiro da Orde de Isabel a Católica[468] e da Orde do Canadá,[469] e foi a primeira persoa viva en recibir a cidadanía canadense honorífica.[470] A raíña Isabel II nomeouno oficial da Orde de San Xoán e membro da Orde do Mérito.[471]
En 2004 Xohanesburgo outorgoulle a Mandela as chaves da cidade,[472] e en 2008 descubriuse unha estatua de Mandela no lugar onde fora liberado de prisión.[473] En 2005 a revista Time incluíuno na súa lista das 100 persoas máis influentes,[474] e no 2006 a revista New Statesman situouno na segunda posición da súa lista dos 50 "Heroes do noso tempo".[475] Durante o Día da Reconciliación de 2013, descubriuse unha estatua de bronce de Mandela nos Union Buildings de Pretoria.[476] En novembro de 2009 a Asemblea Xeral das Nacións Unidas proclamou o aniversario de Mandela, o 18 de xullo, como o "Día de Mandela", marcando a súa contribución pola loita antiapartheid.[477][478]
Na cultura popular
editarA primeira biografía de Mandela estivo escrita por Mary Benson, baseándose nas súas entrevistas con el realizadas nos anos 1960.[479] Outras dúas biografías publicáronse posteriormente por varios coñecidos do propio Mandela.[480] A primeira destas foi Higher Than Hope de Fatima Meer, fortemente influenciada por Winnie e cunha grande énfase na familia de Mandela.[481] A segunda foi a de Anthony Sampson, publicada en 1999.[480] Outras das súas biografías destacadas inclúen a de Martin Meredith publicada en 1997 e a de Tom Lodge publicada en 2006.[480]
Dende finais dos anos 1980 a imaxe de Mandela comezou a aparecer nunha diversidade de obxectos, entre eles fotografías, pinturas, estatuas, graffitis, camisetas ou imáns,[365] obxectos que foron caracterizados como "Mandela kitsch".[482] Nos anos 1980 Mandela foi o tema de varias cancións, como por exemplo "Free Nelson Mandela" de The Special AKA e "Bring Him Back Home (Nelson Mandela)" de Hugh Masekela, que axudaron a difundir o seu encarceramento de cara á audiencia internacional.[483] Trala súa morte apareceron numerosos memes de Internet con imaxes de Mandela coas súas citas inspiradoras sobrepostas.[365] Mandela foi representado tamén no cinema en múltiples ocasións.[484] Algunhas destas, coma o filme de 2013 Mandela: Long Walk to Freedom e o documental de 1996 Mandela, centráronse en abarcar a súa longa vida, mentres que outras como o filme de 2009 Invictus e o documental de 2010 The 16th Man centráronse en eventos específicos da súa vida.[484] Francis Lukhele argumentou que con Invictus e outros filmes, a industria cinematográfica estadounidense xogou un papel significativo na creación da imaxe global de Mandela.[485]
En 2009, a Asemblea Xeral das Nacións Unidas proclamou o día 18 de xullo (data do seu nacemento, en 1918) como o Día Internacional de Nelson Mandela, en recoñecemento da súa contribución á cultura da paz e da liberdade [486] [487].
Notas
editarTodas as referencias en inglés agás cando se indique o contrario.
- ↑ Mandela 1994, p. 3; Boehmer 2008, p. 21; Smith 2010, p. 17; Sampson 2011, p. 3.
- ↑ Benson 1986, p. 16; Mandela 1994, p. 3; Smith 2010, p. 17; Meredith 2010, p. 2; Sampson 2011, p. 3.
- ↑ Mandela 1994, p. 4; Lodge 2006, p. 2; Smith 2010, p. 16.
- ↑ Meer 1988, p. 3; Guiloineau & Rowe 2002, p. 23; Meredith 2010, p. 1.
- ↑ Guiloineau & Rowe 2002, p. 26.
- ↑ Guiloineau & Rowe 2002, p. 26; Lodge 2006, p. 1.
- ↑ Mafela, Munzhedzi James (2008). "The Revelation of African Culture in Long Walk to Freedom". En Anna Haebich; Frances Peters-Little; Peter Read (eds.). Indigenous Biography and Autobiography (PDF). Sydney: Humanities Research Centre, Australian National University. pp. 102–103.
- ↑ Smith 2010, p. 19.
- ↑ Mandela 1994, pp. 8–9; Smith 2010, pp. 21–22; Sampson 2011, p. 4.
- ↑ Mandela 1994, p. 17; Meredith 2010, p. 1.
- ↑ Benson 1986, p. 15; Mandela 1994, pp. 7–8; Smith 2010, pp. 16, 23–24; Meredith 2010, pp. 1, 3; Sampson 2011, p. 4.
- ↑ Mandela 1994, p. 19.
- ↑ Mandela 1994, p. 15; Meredith 2010, p. 3.
- ↑ Benson 1986, p. 16; Mandela 1994, p. 12; Smith 2010, pp. 23–24; Meredith 2010, pp. 2, 4.
- ↑ Mandela 1994, pp. 18–19; Lodge 2006, p. 3; Smith 2010, p. 24; Meredith 2010, pp. 2, 4–5; Sampson 2011, pp. 5,7; Forster 2014, pp. 91–92.
- ↑ Mandela 1994, p. 20; Lodge 2006, p. 3; Smith 2010, p. 25; Meredith 2010, p. 5; Sampson 2011, p. 7.
- ↑ Mandela 1994, pp. 8, 20.
- ↑ Benson 1986, p. 17; Meer 1988, p. 4; Mandela 1994, pp. 22–25; Lodge 2006, p. 3; Smith 2010, pp. 26–27; Meredith 2010, p. 5; Sampson 2011, pp. 7–9.
- ↑ Meer 1988, p. 7; Mandela 1994, pp. 27–29; Meredith 2010, pp. 8–9.
- ↑ Meer 1988, p. 7; Mandela 1994, p. 25; Smith 2010, p. 27; Meredith 2010, p. 9.
- ↑ Meer 1988, pp. 11–12; Mandela 1994, pp. 31–34; Lodge 2006, p. 3; Smith 2010, p. 18; Meredith 2010, p. 8.
- ↑ Mandela 1994, p. 43; Meredith 2010, p. 11.
- ↑ Benson 1986, p. 17; Mandela 1994, pp. 36–42; Lodge 2006, p. 8; Smith 2010, pp. 29–31; Meredith 2010, pp. 9–11; Sampson 2011, p. 14.
- ↑ Mandela 1994, pp. 45–47; Smith 2010, pp. 27, 31; Meredith 2010, pp. 12–13; Sampson 2011, p. 15.
- ↑ Mandela 1994, pp. 48–50.
- ↑ Sampson 2011, p. 17.
- ↑ Mandela 1994, p. 52; Smith 2010, pp. 31–32; Meredith 2010, p. 14; Sampson 2011, pp. 17–18.
- ↑ Mandela 1994, pp. 53–54; Smith 2010, p. 32; Meredith 2010, pp. 14–15; Sampson 2011, pp. 18–21.
- ↑ Mandela 1994, p. 56; Smith 2010, p. 32; Meredith 2010, p. 15.
- ↑ Mandela 1994, pp. 62–65; Lodge 2006, p. 9; Smith 2010, pp. 33–34; Meredith 2010, pp. 15–18; Sampson 2011, pp. 21, 25.
- ↑ Mandela 1994, pp. 62–63; Smith 2010, pp. 33–34; Meredith 2010, pp. 17–19; Sampson 2011, pp. 24–25.
- ↑ Mandela 1994, pp. 67–69; Smith 2010, p. 34; Meredith 2010, p. 18; Sampson 2011, p. 25.
- ↑ Mandela 1994, p. 68; Lodge 2006, p. 10; Smith 2010, p. 35; Meredith 2010, p. 18; Sampson 2011, p. 25.
- ↑ Mandela 1994, p. 68; Lodge 2006, p. 10; Meredith 2010, p. 18; Forster 2014, p. 93.
- ↑ Sampson 2011, p. 25.
- ↑ Mandela 1994, pp. 70–71; Lodge 2006, p. 11; Meredith 2010, p. 19; Sampson 2011, p. 26.
- ↑ Mandela 1994, p. 66; Smith 2010, p. 34.
- ↑ Benson 1986, p. 21; Mandela 1994, pp. 78–86; Lodge 2006, pp. 11–12; Smith 2010, pp. 34–35; Meredith 2010, pp. 19–20; Sampson 2011, pp. 26–27.
- ↑ Benson 1986, p. 21; Mandela 1994, pp. 73–76; Lodge 2006, p. 12; Smith 2010, pp. 36–39; Meredith 2010, pp. 20–22; Sampson 2011, pp. 27–28.
- ↑ Benson 1986, p. 23; Meer 1988, pp. 25–26; Mandela 1994, pp. 89–94; Lodge 2006, pp. 12–13; Smith 2010, p. 40; Meredith 2010, pp. 27–28; Sampson 2011, pp. 29–30.
- ↑ Mandela 1994, pp. 96–101; Lodge 2006, pp. 13, 19–21; Smith 2010, p. 41; Meredith 2010, pp. 28–30; Sampson 2011, pp. 30–31.
- ↑ Mandela 1994, pp. 104–105; Lodge 2006, pp. 22, 31–32; Smith 2010, pp. 43, 48; Meredith 2010, pp. 31–32; Sampson 2011, pp. 32–33.
- ↑ Mandela 1994, p. 106; Smith 2010, pp. 48–49.
- ↑ Mandela 1994, p. 100; Smith 2010, p. 44; Meredith 2010, p. 33; Sampson 2011, p. 34.
- ↑ Benson 1986, p. 23; Meer 1988, p. 26; Mandela 1994, pp. 99, 108–110; Smith 2010, pp. 44–45; Meredith 2010, p. 33; Sampson 2011, p. 33.
- ↑ Mandela 1994, pp. 113–116; Lodge 2006, p. 23; Smith 2010, pp. 45–46; Sampson 2011, p. 33.
- ↑ Mandela 1994, pp. 118–119; Lodge 2006, p. 24; Meredith 2010, p. 33; Sampson 2011, p. 34.
- ↑ Mandela 1994, pp. 116–117, 119–120; Lodge 2006, p. 22; Smith 2010, p. 47; Meredith 2010, pp. 33–34; Sampson 2011, p. 33.
- ↑ Mandela 1994, pp. 122, 126–27; Smith 2010, p. 49; Meredith 2010, p. 34; Sampson 2011, p. 34.
- ↑ Meer 1988, pp. 33–34; Mandela 1994, pp. 127–131; Smith 2010, pp. 64–65; Meredith 2010, pp. 34–35; Sampson 2011, pp. 34–35.
- ↑ Mandela 1994, pp. 122–123; Lodge 2006, pp. 27–28; Smith 2010, p. 48; Meredith 2010, p. 44; Sampson 2011, p. 37.
- ↑ Mandela 1994, p. 136; Smith 2010, p. 53; Meredith 2010, pp. 36, 43.
- ↑ Mandela 1994, pp. 137–139; Lodge 2006, pp. 33–34; Smith 2010, p. 53; Meredith 2010, pp. 42–43; Sampson 2011, pp. 38–39.
- ↑ Benson 1986, p. 31; Meer 1988, pp. 34–35; Mandela 1994, pp. 142–143; Smith 2010, p. 54.
- ↑ Benson 1986, pp. 28–29; Mandela 1994, pp. 139–143; Lodge 2006, p. 35; Smith 2010, pp. 52–56; Meredith 2010, pp. 44–46; Sampson 2011, pp. 39–41.
- ↑ Smith 2010.
- ↑ Benson 1986, p. 24; Meer 1988, pp. 39–40; Mandela 1994, pp. 144, 148–149; Lodge 2006, pp. 24, 25; Smith 2010, pp. 59–62; Meredith 2010, p. 47; Sampson 2011, p. 36.
- ↑ Meer 1988, pp. 40–41; Mandela 1994, pp. 149, 152; Lodge 2006, p. 29; Smith 2010, pp. 60–64; Meredith 2010, p. 48; Sampson 2011, p. 36.
- ↑ Meer 1988, p. 40; Mandela 1994, pp. 150, 210; Lodge 2006, p. 30; Smith 2010, p. 67; Meredith 2010, p. 48; Sampson 2011, p. 36.
- ↑ Mandela 1994, p. 151; Smith 2010, p. 64; Meredith 2010, pp. 48–49.
- ↑ Benson 1986, p. 36; Meer 1988, p. 43; Mandela 1994, pp. 153–154; Smith 2010, p. 66; Sampson 2011, p. 48.
- ↑ Mandela 1994, p. 154; Sampson 2011, p. 42.
- ↑ Mandela 1994, pp. 154–157; Lodge 2006, p. 37; Smith 2010, p. 66; Sampson 2011, p. 49.
- ↑ Benson 1986, p. 35; Mandela 1994, pp. 159–162; Lodge 2006, pp. 41–42; Smith 2010, pp. 70–72; Meredith 2010, pp. 76–78; Sampson 2011, pp. 51–52.
- ↑ Benson 1986, pp. 36–37; Mandela 1994, pp. 162–165; Lodge 2006, p. 44; Smith 2010, pp. 72–73; Meredith 2010, pp. 78–79; Sampson 2011, pp. 53–55.
- ↑ Mandela 1994, p. 165.
- ↑ Smith 2010, pp. 68–70; Sampson 2011, p. 35.
- ↑ Benson 1986, p. 26.
- ↑ Mandela 1994, p. 168; Lodge 2006, p. 44; Sampson 2011, pp. 55–56.
- ↑ Benson 1986, p. 41; Mandela 1994, p. 176; Lodge 2006, p. 47; Smith 2010, p. 78; Meredith 2010, p. 88; Sampson 2011, pp. 63–64.
- ↑ Benson 1986, pp. 38–40; Meer 1988, pp. 48–49; Mandela 1994, pp. 165–167; Smith 2010, pp. 74–75; Meredith 2010, pp. 81–83; Sampson 2011, pp. 61–62.
- ↑ Mandela 1994, p. 176; Smith 2010, p. 78; Sampson 2011, pp. 63–64.
- ↑ Benson 1986, p. 42; Meer 1988, p. 55; Lodge 2006, p. 48; Meredith 2010, p. 94.
- ↑ Mandela 1994, pp. 177–172; Lodge 2006, pp. 45, 47; Smith 2010, pp. 75–76; Meredith 2010, p. 87; Sampson 2011, pp. 64–65.
- ↑ Mandela 1994, p. 172.
- ↑ Mandela 1994, p. 165; Lodge 2006, p. 53; Smith 2010, p. 77; Meredith 2010, p. 92.
- ↑ Mandela 1994, p. 170; Smith 2010, p. 94; Meredith 2010, p. 103.
- ↑ Benson 1986, pp. 44–46; Meer 1988, pp. 56–58; Mandela 1994, pp. 182–183; Smith 2010, pp. 77, 80; Meredith 2010, pp. 88–89; Sampson 2011, pp. 66–67.
- ↑ Mandela 1994, pp. 183–188; Lodge 2006, p. 52, 53.
- ↑ Lodge 2006, p. 47.
- ↑ Mandela 1994, pp. 188–192; Sampson 2011, p. 68.
- ↑ Benson 1986, p. 51; Mandela 1994, pp. 194–195; Lodge 2006, p. 54; Smith 2010, p. 85; Sampson 2011, pp. 72–73.
- ↑ Benson 1986, pp. 50–51; Mandela 1994, pp. 195–198; Lodge 2006, p. 54; Smith 2010, pp. 83–84; Meredith 2010, p. 92; Sampson 2011, pp. 71–72.
- ↑ Meer 1988, p. 64; Mandela 1994, pp. 199–200, 204; Smith 2010, p. 86; Sampson 2011, p. 73.
- ↑ Benson 1986, pp. 58–59; Meer 1988, p. 60; Mandela 1994, pp. 205–207, 231; Lodge 2006, p. 58; Meredith 2010, pp. 107–108; Smith 2010, pp. 116–117; Sampson 2011, pp. 81–82, 84–85.
- ↑ Mandela 1994, pp. 209–210; Smith 2010, p. 87; Meredith 2010, p. 95; Sampson 2011, p. 7.
- ↑ Benson 1986, pp. 54–57; Meer 1988, p. 61; Mandela 1994, pp. 210–216; Lodge 2006, p. 73; Smith 2010, pp. 87–93; Meredith 2010, pp. 95–101; Sampson 2011, pp. 77–80.
- ↑ Meredith 2010, pp. 103–104; Smith 2010, pp. 95–99, 105–106.
- ↑ Mandela 1994, pp. 293–294; Meredith 2010, pp. 104–105; Smith 2010, pp. 98–99, 105–106; Sampson 2011, pp. 76–77.
- ↑ Benson 1986, p. 66; Sampson 2011, p. 92.
- ↑ Mandela 1994, pp. 218–233, 234–236; Lodge 2006, pp. 59–60; Meredith 2010, pp. 114–117; Smith 2010, p. 120–123; Sampson 2011, pp. 82–84.
- ↑ Mandela 1994, pp. 226–227; Lodge 2006, p. 60; Meredith 2010, pp. 108–109; Smith 2010, p. 118; Sampson 2011, p. 84.
- ↑ Benson 1986, pp. 64–67; Meer 1988, pp. 71–75; Mandela 1994, pp. 243–249; Lodge 2006, pp. 65–66; Meredith 2010, pp. 129–133; Smith 2010, pp. 118–120, 125–128; Sampson 2011, pp. 87–95.
- ↑ Meredith 2010, p. 134.
- ↑ Mandela 1994, pp. 253–274; Smith 2010, pp. 130–132; Sampson 2011, pp. 96–99.
- ↑ Mandela 1994, p. 275; Meredith 2010, p. 147; Sampson 2011, pp. 101–102.
- ↑ Meer 1988, pp. 79–80; Meredith 2010, pp. 143–144; Smith 2010, pp. 100–102; Sampson 2011, p. 110.
- ↑ Meer 1988, pp. 79–80; Mandela 1994, p. 296; Smith 2010, pp. 102–104; Sampson 2011, p. 110.
- ↑ Benson 1986, pp. 74–76; Meer 1988, p. 93; Mandela 1994, pp. 306–311; Lodge 2006, pp. 75–77; Meredith 2010, pp. 144–149; Smith 2010, pp. 104, 132–145; Sampson 2011, pp. 110–113.
- ↑ Meredith 2010, pp. 165, 186.
- ↑ Benson 1986, pp. 68, 71–72; Meer 1988, p. 83; Mandela 1994, pp. 283–292; Meredith 2010, pp. 136–141; Smith 2010, pp. 163–164; Sampson 2011, pp. 103–106.
- ↑ Mandela 1994, pp. 299–305; Meredith 2010, p. 142; Smith 2010, pp. 167–168; Sampson 2011, pp. 116–117.
- ↑ Mandela 1994, pp. 331–334; Meredith 2010, pp. 162, 165; Smith 2010, p. 167; Sampson 2011, pp. 122–123.
- ↑ Benson 1986, p. 79; Meer 1988, pp. 90–92, 141–143; Mandela 1994, pp. 327–330; Meredith 2010, pp. 167–168; Smith 2010, pp. 171–173; Sampson 2011, pp. 117–122.
- ↑ Benson 1986, pp. 83–84; Meer 1988, pp. 144–147; Mandela 1994, pp. 342–346; Lodge 2006, pp. 81–82; Meredith 2010, pp. 167–170; Smith 2010, pp. 173–175; Sampson 2011, pp. 130–131.
- ↑ Benson 1986, pp. 85–86; Mandela 1994, pp. 347–357; Meredith 2010, pp. 172–175; Smith 2010, p. 175; Sampson 2011, pp. 132–133.
- ↑ Mandela 1994, pp. 357–364; Meredith 2010, pp. 176, 184; Smith 2010, p. 177; Sampson 2011, pp. 134–135.
- ↑ Benson 1986, p. 98; Mandela 1994, pp. 373–374; Lodge 2006, pp. 83–84; Meredith 2010, pp. 187–188; Smith 2010, pp. 183–185; Sampson 2011, pp. 140–143.
- ↑ Benson 1986, p. 94; Meer 1988, p. 151; Mandela 1994, pp. 377–380; Lodge 2006, p. 84; Meredith 2010, pp. 188–189; Smith 2010, p. 178; Sampson 2011, p. 143.
- ↑ Meer 1988, p. 171; Meredith 2010, p. 207.
- ↑ Benson 1986, p. 99; Mandela 1994, pp. 283–287; Meredith 2010, pp. 192–193; Smith 2010, pp. 186–188, 193; Sampson 2011, pp. 144–146, 154.
- ↑ Mandela 1994, pp. 289–291; Smith 2010, pp. 188–189; Sampson 2011, pp. 147–149.
- ↑ Mandela 1994, pp. 393–396; Meredith 2010, pp. 199–200; Smith 2010, pp. 206–210; Sampson 2011, pp. 150–151.
- ↑ Benson 1986, p. 107; Mandela 1994, pp. 397–398; Meredith 2010, pp. 197–198, 200–201; Smith 2010, pp. 209–214; Sampson 2011, pp. 151–154.
- ↑ Smith 2010, pp. 209–210; Sampson 2011, p. 151.
- ↑ Benson 1986, p. 107; Mandela 1994, pp. 397–409; Lodge 2006, pp. 92–93; Meredith 2010, pp. 201–204; Smith 2010, pp. 191, 222–229; Sampson 2011, pp. 154–156.
- ↑ 117,0 117,1 Ellis, Stephen (2011). "The Genesis of the ANC's Armed Struggle in South Africa 1948–1961". Journal of Southern African Studies 37 (4): 657–676. doi:10.1080/03057070.2011.592659.
- ↑ Ellis 2016, p. 1.
- ↑ 119,0 119,1 "SACP statement on the passing away of Madiba". South African Communist Party. 6 de decembro de 2013. Arquivado dende o orixinal o 03 de marzo de 2016. Consultado o 29 de xuño de 2016.
- ↑ Marrian, Natasha (6 de decembro de 2013). "SACP confirms Nelson Mandela was a member". Business Day. Arquivado dende o orixinal o 06 de marzo de 2016. Consultado o 7 de decembro de 2013.
- ↑ Benson 1986, p. 108; Meer 1988, p. 171; Mandela 1994, pp. 411–412; Lodge 2006, p. 90; Meredith 2010, p. 204.
- ↑ Benson 1986, p. 110; Meer 1988, p. 170; Mandela 1994, pp. 413–415; Lodge 2006, p. 95; Meredith 2010, p. 206; Smith 2010, pp. 239–246; Sampson 2011, pp. 158–159.
- ↑ Benson 1986, p. 111; Meer 1988, pp. 171–172, 176; Mandela 1994, pp. 418–425; Lodge 2006, p. 95; Smith 2010, pp. 251–254; Benneyworth 2011, p. 81; Sampson 2011, pp. 160–162.
- ↑ Meer 1988, pp. 173–175; Lodge 2006, p. 97; Meredith 2010, p. 209; Benneyworth 2011, pp. 81, 84.
- ↑ Meer 1988, pp. 176–177, 180; Mandela 1994, pp. 427–432; Smith 2010, pp. 255–256; Sampson 2011, pp. 163–165.
- ↑ Meer 1988, pp. 185–194; Mandela 1994, pp. 432–440; Meredith 2010, p. 210; Smith 2010, pp. 256–259; Sampson 2011, pp. 165–167.
- ↑ Benson 1986, p. 114; Meer 1988, pp. 196–197; Mandela 1994, pp. 441–443; Meredith 2010, pp. 210–211; Smith 2010, pp. 259–261; Sampson 2011, pp. 167–169.
- ↑ Mandela 1994, pp. 443–445; Lodge 2006, p. 100; Meredith 2010, p. 211; Smith 2010, pp. 261–262; Benneyworth 2011, pp. 91–93; Sampson 2011, pp. 169–170.
- ↑ Benson 1986, pp. 116–117; Meer 1988, pp. 201–202; Mandela 1994, pp. 435–435; Meredith 2010, pp. 215–216; Smith 2010, pp. 275–276; Sampson 2011, pp. 170–172.
- ↑ Mandela 1994, pp. 278–279; Meredith 2010, p. 216; Sampson 2011, p. 172.
- ↑ Meredith 2010, pp. 216–217; Sampson 2011, p. 172.
- ↑ "Ex-CIA spy admits tip led to Nelson Mandela's long imprisonment". The Guardian. 15 de maio de 2016. Arquivado dende o orixinal o 16 de maio de 2016. Consultado o 20 de maio de 2016.
- ↑ Mandela 1994, pp. 456–459; Sampson 2011, pp. 172–173.
- ↑ Mandela 1994, pp. 463–465; Smith 2010, pp. 292–293; Sampson 2011, pp. 173–174.
- ↑ Benson 1986, pp. 120–134; Meer 1988, pp. 210–213; Mandela 1994, pp. 468–482; Lodge 2006, pp. 104–106; Meredith 2010, pp. 218–426; Sampson 2011, pp. 174–176.
- ↑ Benson 1986, p. 159; Meer 1988, p. 258; Meredith 2010, p. 265; Smith 2010, p. 302; Sampson 2011, p. 193; Broun 2012, p. 74.
- ↑ Nelson Mandela. "I am prepared to die". Nelson Mandela Centre of Memory. Nelson Mandela Foundation. Arquivado dende o orixinal o 01 de febreiro de 2016. Consultado o 16 de decembro de 2013.
- ↑ Benson 1986, pp. 134–137; Meer 1988, pp. 223–226; Mandela 2004, pp. 27–32; Lodge 2006, pp. 108–109; Meredith 2010, pp. 242–250; Smith 2010, pp. 292–295; Sampson 2011, pp. 183–186; Broun 2012, pp. 6–10, 19–20.
- ↑ Benson 1986, pp. 138–139; Meer 1988, p. 226; Mandela 2004, pp. 33–42; Meredith 2010, pp. 252–254, 256; Sampson 2011, pp. 186–190; Broun 2012, pp. 43–49.
- ↑ Benson 1986, p. 160; Meer 1988, pp. 232–233; Mandela 2004, pp. 42–44; Meredith 2010, pp. 252, 259.
- ↑ Benson 1986, p. 140; Mandela 2004, pp. 43–57; Meredith 2010, pp. 258–265; Smith 2010, pp. 298–302; Sampson 2011, pp. 191–194; Broun 2012, pp. 68–75.
- ↑ Mandela 2004, p. 62; Meredith 2010, p. 268; Smith 2010, p. 303; Sampson 2011, pp. 194–195; Broun 2012, pp. 102–104, 107.
- ↑ Benson 1986, pp. 161, 163; Mandela 2004, pp. 63–68; Meredith 2010, pp. 268–272; Smith 2010, p. 306; Sampson 2011, pp. 196–197; Broun 2012, pp. 116–128.
- ↑ Benson 1986, p. 165; Meer 1988, p. 262; Mandela 2004, pp. 75–78; Smith 2010, pp. 307–308; Sampson 2011, p. 204.
- ↑ Mandela 2004, pp. 79–80; Meredith 2010, p. 279; Sampson 2011, p. 205.
- ↑ Benson 1986, p. 166, 182; Meer 1988, p. 266; Mandela 2004, pp. 82–84, 108–116; Meredith 2010, pp. 281–283, 290–291; Sampson 2011, pp. 206–207.
- ↑ Benson 1986, p. 174; Mandela 2004, p. 126; Meredith 2010, p. 299; Sampson 2011, pp. 205, 258.
- ↑ Benson 1986, p. 169; Mandela 2004, pp. 102–108; Meredith 2010, p. 283; Sampson 2011, p. 205.
- ↑ Benson 1986, p. 175; Mandela 2004, pp. 83, 90, 136–138; Lodge 2006, p. 124; Meredith 2010, pp. 284, 296–298.
- ↑ Meredith 2010, pp. 298–299; Sampson 2011, pp. 210–214.
- ↑ Lodge 2006, pp. 130–131; Meredith 2010, pp. 292–295; Sampson 2011, pp. 236–241, 288–294.
- ↑ Meredith 2010, pp. 301, 313; Sampson 2011, p. 232.
- ↑ Meredith 2010, pp. 295, 299–301; Sampson 2011, p. 229.
- ↑ Meredith 2010, pp. 301–302; Sampson 2011, p. 221.
- ↑ Meredith 2010, p. 337; Sampson 2011, p. 222.
- ↑ Meredith 2010, p. 334; Sampson 2011, p. 241.
- ↑ Lodge 2006, pp. 142, 145; Meredith 2010, pp. 303–304; Sampson 2011, pp. 246–247.
- ↑ Benson 1986, pp. 192–194; Meer 1988, pp. 306–307; Meredith 2010, pp. 287–288, 304–310; Sampson 2011, pp. 248–254, 302.
- ↑ Meredith 2010, p. 301; Sampson 2011, pp. 222, 235.
- ↑ Meer 1988, pp. 207–208; Sampson 2011, p. 231.
- ↑ Lodge 2006, pp. 127–128; Meredith 2010, pp. 308–310; Sampson 2011, pp. 223–225.
- ↑ Lodge 2006, pp. 128–129; Sampson 2011, pp. 226–227.
- ↑ Hutton, Barbara (1994). Robben Island: Symbol of Resistance. Bellville: Pearson South Africa. p. 60. ISBN 0-86877-417-0.
- ↑ Sampson 2011, p. 228.
- ↑ Sampson 2011, pp. 314–315.
- ↑ Meer 1988, p. 268; Lodge 2006, p. 139; Meredith 2010, p. 317; Sampson 2011, pp. 242–243.
- ↑ Sampson 2011, pp. 285–286.
- ↑ Benson 1986, pp. 186–188; Meer 1988, pp. 304–306; Meredith 2010, pp. 324–327; Sampson 2011, pp. 259–276.
- ↑ Lodge 2006, p. 135; Meredith 2010, pp. 327–328; Sampson 2011, pp. 277–283; Soudien 2015, pp. 363–364.
- ↑ Sampson 2011, p. 296.
- ↑ Meer 1988, pp. 313, 314; Sampson 2011, pp. 315–316.
- ↑ Lodge 2006, p. 155; Meredith 2010, pp. 338–339; Sampson 2011, pp. 319–320.
- ↑ Barber 2004, p. 24; Sampson 2011, p. 321.
- ↑ Benson 1986, p. 218; Lodge 2006, pp. 147–149; Meredith 2010, p. 340; Sampson 2011, pp. 324–325.
- ↑ Lodge 2006, p. 148; Meredith 2010, pp. 346–347; Sampson 2011, pp. 324–325.
- ↑ Meredith 2010, p. 347; Sampson 2011, p. 326.
- ↑ Sampson 2011, pp. 329.
- ↑ Benson 1986, p. 224; Barber 2004, pp. 20, 23, 26–27; Meredith 2010, pp. 341–346; Sampson 2011, pp. 335–336.
- ↑ Benson 1986, pp. 247–248; Barber 2004, p. 30; Lodge 2006, pp. 152–153, 156; Meredith 2010, pp. 249–256; Sampson 2011, pp. 338–342.
- ↑ Benson 1986, p. 210; Meredith 2010, p. 340.
- ↑ Benson 1986, pp. 237–238; Meer 1988, pp. 315–318; Barber 2004, p. 36; Lodge 2006, p. 157; Meredith 2010, pp. 351–352; Sampson 2011, pp. 330–332.
- ↑ "Mandela's response to being offered freedom". ANC. Arquivado dende o orixinal o 22 de xuño de 2008. Consultado o 28 de outubro de 2008.
- ↑ Benson 1986, p. 254; Lodge 2006, pp. 157–158; Meredith 2010, p. 358; Sampson 2011, pp. 343–345.
- ↑ Meredith 2010, pp. 359–360; Sampson 2011, pp. 347–355.
- ↑ Sampson 2011, p. 355.
- ↑ Sampson 2011, pp. 354–357.
- ↑ Lodge 2006, p. 160; Meredith 2010, pp. 362–368; Sampson 2011, pp. 363–378.
- ↑ Barber 2004, p. 35; Sampson 2011, p. 368.
- ↑ Meer 1988, pp. 20–23; Lodge 2006, pp. 183–184; Meredith 2010, pp. 371–383; Sampson 2011, pp. 373–380.
- ↑ Meer 1988, pp. 318–319; Lodge 2006, p. 160; Meredith 2010, p. 369; Sampson 2011, pp. 369–370.
- ↑ Meer 1988, p. 320; Lodge 2006, p. 160; Meredith 2010, pp. 369–370; Sampson 2011, p. 381.
- ↑ Sampson 2011, pp. 384–385, 392–393.
- ↑ Christopher S. Wren (8 de decembro de 1988). "Mandela Moved to House at Prison Farm". The New York Times. Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2013. Consultado o 13 de febreiro de 2013.
- ↑ Barber 2004, p. 41; Lodge 2006, p. 62; Meredith 2010, p. 388; Sampson 2011, p. 386.
- ↑ Barber 2004, pp. 41–42; Sampson 2011, pp. 392–397.
- ↑ Glad & Blanton 1997, p. 567; Barber 2004, p. 1; Lodge 2006, pp. 165–166; Meredith 2010, pp. 369–397; Sampson 2011, pp. 399–402.
- ↑ "1990: Freedom for Nelson Mandela". BBC. 11 de febreiro de 1990. Arquivado dende o orixinal o 26 de febreiro de 2013. Consultado o 28 de outubro de 2008.
- ↑ Sampson 2011, p. 403.
- ↑ Lodge 2006, p. 167; Meredith 2010, pp. 399–402; Sampson 2011, p. 407.
- ↑ Ormond, Roger (12 de febreiro de 1990). "Mandela free after 27 years". The Guardian (Londres). Arquivado dende o orixinal o 26 de febreiro de 2013. Consultado o 28 de outubro de 2008.
- ↑ Barber 2004, p. 2; Meredith 2010, pp. 400–402; Sampson 2011, pp. 408–409.
- ↑ "Nelson Mandela's address to Rally in Cape Town on his Release from Prison". ANC. 11 de febreiro de 1990. Arquivado dende o orixinal o 28 de xullo de 2008. Consultado o 28 de outubro de 2008.
- ↑ Lodge 2006, p. 171; Meredith 2010, pp. 403–405; Sampson 2011, pp. 409–410.
- ↑ "Speech of Comrade Nelson Mandela to Soccer City Rally". South African History Online. 16 de decembro de 1990. Consultado o 27 de decembro de 2017.
- ↑ Barber 2004, pp. 57; Lodge 2006, p. 172; Meredith 2010, pp. 409–410; Sampson 2011, pp. 412–414.
- ↑ Barber 2004, pp. 58–59; Sampson 2011, pp. 415–418.
- ↑ Barber 2004, p. 60; Meredith 2010, p. 410; Sampson 2011, p. 420.
- ↑ Barber 2004, p. 60; Sampson 2011, pp. 418–420.
- ↑ 209,0 209,1 Meredith 2010, pp. 412–413; Sampson 2011, pp. 424–427.
- ↑ Meredith 2010, p. 439; Sampson 2011, pp. 428–429.
- ↑ 211,0 211,1 Barber 2004, p. 47; Lodge 2006, p. 173; Meredith 2010, pp. 439–440; Sampson 2011, pp. 429–430.
- ↑ Meredith 2010, p. 409; Sampson 2011, pp. 431, 448.
- ↑ Meredith 2010, pp. 429–436, 435–460; Sampson 2011, pp. 431, 448.
- ↑ Tomaselli, Keyan; Tomaselli, Ruth (2003). "The Media and Mandela". Safundi: The Journal of South African and American Studies 4 (2): 1–10. doi:10.1080/17533170300404204.
- ↑ Lodge 2006, p. 174; Meredith 2010, pp. 418–424; Sampson 2011, pp. 436–442.
- ↑ Meredith 2010, pp. 425–426; Sampson 2011, p. 444.
- ↑ Barber 2004, pp. 45, 69; Lodge 2006, pp. 174–175; Meredith 2010, pp. 443–446; Sampson 2011, pp. 456–459.
- ↑ Sampson 2011, p. 460; Meredith 2010, pp. 448, 452.
- ↑ Barber 2004, pp. 72–73; Lodge 2006, p. 177; Meredith 2010, pp. 462–463; Sampson 2011, pp. 461–462.
- ↑ Sampson 2011, pp. 462–463; Meredith 2010, pp. 466–467.
- ↑ Lodge 2006, pp. 177–178; Meredith 2010, pp. 467–471; Sampson 2011, pp. 463–466.
- ↑ Barber 2004, p. 79; Lodge 2006, p. 180; Sampson 2011, pp. 467–468.
- ↑ Barber 2004, p. 80; Meredith 2010, pp. 489–491; Sampson 2011, p. 472.
- ↑ Barber 2004, p. 46; Meredith 2010, pp. 449–450, 488; Sampson 2011, pp. 466, 470–471.
- ↑ Lodge 2006, pp. 180–181; Meredith 2010, pp. 476–480; Sampson 2011, pp. 468–469.
- ↑ Sampson 2011, p. 471.
- ↑ 227,0 227,1 Barber 2004, p. 68; Lodge 2006, p. 182; Meredith 2010, p. 494; Sampson 2011, p. 474.
- ↑ Lodge 2006, p. 182; Meredith 2010, p. 497; Sampson 2011, pp. 434–445, 473.
- ↑ Meredith 2010, p. 495; Sampson 2011, pp. 467–477.
- ↑ Barber 2004, pp. 76–77; Meredith 2010, pp. 495–496; Sampson 2011, p. 478.
- ↑ Sampson 2011, p. 479.
- ↑ Sampson 2011.
- ↑ Lodge 2006, p. 188; Sampson 2011, pp. 477–478; Meredith 2010, p. 484.
- ↑ Meredith 2010, pp. 488–489, 504–510; Sampson 2011, pp. 480–489.
- ↑ Meredith 2010, pp. 500–501; Sampson 2011, p. 488.
- ↑ Barber 2004, p. 82; Meredith 2010, p. 512; Sampson 2011, p. 491.
- ↑ Levy, Glen (15 de novembro de 2010). "Top 10 Political Prisoners". Time. Arquivado dende o orixinal o 25 de marzo de 2013. Consultado o 25 de marzo de 2013.
- ↑ Meredith 2010, pp. 510–512; Sampson 2011, p. 490.
- ↑ "This Day in History: April 27, 1994: South Africa holds first multiracial elections". History. Arquivado dende o orixinal o 26 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de febreiro de 2013.
- ↑ Meredith 2010, p. 514; Sampson 2011, pp. 492–493.
- ↑ Barber 2004, p. 3; Sampson 2011, pp. 491–492.
- ↑ "Mandela becomes SA's first black president". BBC. 10 de maio de 1994. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de maio de 2008.
- ↑ Barber 2004, p. 87; Lodge 2006, p. 210; Meredith 2010, p. 566; Sampson 2011, pp. 508–511.
- ↑ Meredith 2010, pp. 523, 543; Sampson 2011, pp. 496–497.
- ↑ Sampson 2011, p. 502.
- ↑ Lodge 2006, p. 216; Sampson 2011, pp. 561–567.
- ↑ Sampson 2011, pp. 497–499, 510.
- ↑ Sampson 2011, pp. 501, 504.
- ↑ Lodge 2006, p. 209; Meredith 2010, p. 543; Sampson 2011, p. 517.
- ↑ Lodge 2006, pp. 208–209; Meredith 2010, pp. 547–548; Sampson 2011, pp. 525–527.
- ↑ Lodge 2006, p. 186; Meredith 2010, p. 517.
- ↑ Meredith 2010, pp. 539–542; Sampson 2011, pp. 500, 507.
- ↑ Lodge 2006, pp. 222–223; Meredith 2010, pp. 574–575; Sampson 2011, pp. 546–549.
- ↑ Sampson 2011, p. 524.
- ↑ Lodge 2006, p. 213; Meredith 2010, p. 517; Sampson 2011, pp. 495–496.
- ↑ Barber 2004, p. 88; Lodge 2006, p. 204.
- ↑ Sampson 2011, pp. 507–511.
- ↑ Sampson 2011, p. 508.
- ↑ 259,0 259,1 Lodge 2006, pp. 204–205; Meredith 2010, p. 528; Sampson 2011, pp. 511, 534.
- ↑ Lodge 2006, p. 212; Meredith 2010, pp. 523–524; Sampson 2011, pp. 520, 522–523.
- ↑ Meredith 2010, pp. 523–524; Sampson 2011, pp. 520, 522–523.
- ↑ Lodge 2006, p. 212; Meredith 2010, pp. 525–527; Sampson 2011, pp. 516, 524.
- ↑ "Mandela rallies Springboks". BBC Sport. 6 de outubro de 2003. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 28 de outubro de 2008.
- ↑ Carlin, John (19 de outubro de 2007). "How Nelson Mandela won the rugby World Cup". The Daily Telegraph (Londres). Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 28 de outubro de 2008.
- ↑ Lodge 2006, p. 213; Meredith 2010, pp. 517, 536; Sampson 2011, pp. 491, 496, 524.
- ↑ Meredith 2010, pp. 517, 536; Sampson 2011, pp. 491, 496, 524.
- ↑ Meredith 2010, pp. 527, 551–564; Sampson 2011, pp. 528–532.
- ↑ Meredith 2010, p. 563; Sampson 2011, p. 532.
- ↑ Meredith 2010, pp. 518–520.
- ↑ Meredith 2010, p. 519; Sampson 2011, pp. 514–515.
- ↑ Barber 2004, pp. 122–124, 162.
- ↑ Muthien, Khosa & Magubane 2000, pp. 369–370; Meredith 2010, pp. 520–521.
- ↑ 273,0 273,1 Muthien, Khosa & Magubane 2000, p. 62.
- ↑ Lodge 2006, p. 205; Meredith 2010, p. 521.
- ↑ Leatt, Annie; Shung-King, Maylene & Monson, Jo. "Healing inequalities: The free health care policy" (PDF). Children's Institute. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 26 de febreiro de 2013. Consultado o 15 de maio de 2011.
- ↑ Herbst, Jeffrey (2003). "The Nature of South African Democracy: Political Dominance and Economic Inequality". En Theodore K. Rabb; Ezra N. Suleiman. The Making and Unmaking of Democracy: Lessons from History and World Politics (en inglés). Londres: Routledge. p. 312. ISBN 978-0-415-93381-0.
- ↑ "Land Reform Policies in South Africa Compare To Human Rights Internationally" (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 31 de marzo de 2012. Consultado o 11 de febreiro de 2012.
- ↑ "No. 3 of 1996: Land Reform (Labour Tenants) Act, 1996". South African Government Online. 22 de marzo de 1996. Arquivado dende o orixinal o 26 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de febreiro de 2013.
- ↑ Barber 2004, pp. 102–194.
- ↑ Barber 2004, p. 130.
- ↑ Barber 2004, pp. 135–137; Lodge 2006, p. 219; Meredith 2010, pp. 571–573.
- ↑ Sampson, Anthony (6 de xullo de 2003). "Mandela at 85". The Observer (London). Arquivado dende o orixinal o 26 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de maio de 2008.
- ↑ "Can Mandela's AIDS Message Pierce the Walls of Shame?". Peninsula Peace and Justice Center. 9 de xaneiro de 2005. Arquivado dende o orixinal o 26 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de maio de 2008.
- ↑ Quist-Arcton, Ofeibea (19 de xullo de 2003). "South Africa: Mandela Deluged With Tributes as He Turns 85". AllAfrica. Arquivado dende o orixinal o 26 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de maio de 2008.
- ↑ Meredith 2010, p. 573; Sampson 2011, pp. 510, 565–68.
- ↑ Barber 2004, pp. 137–138.
- ↑ Meredith 2010, pp. 544–547; Sampson 2011, p. 510.
- ↑ Barber 2004, p. 131; Meredith 2010, p. 573; Sampson 2011, pp. 510, 565–68.
- ↑ Barber 2004, p. 133.
- ↑ Barber 2004, p. 89; Lodge 2006, p. 214.
- ↑ Sampson 2011, p. 555.
- ↑ Sampson 2011, p. 559.
- ↑ Sampson 2011, pp. 560–561.
- ↑ Barber 2004, pp. 107–108.
- ↑ Barber 2004, pp. 104–105; Sampson 2011, p. 560.
- ↑ 296,0 296,1 Lodge 2006, p. 214.
- ↑ 297,0 297,1 Sampson 2011, pp. 562–563.
- ↑ Sampson 2011, p. 564.
- ↑ Barber 2004, p. 144; Lodge 2006, pp. 215–216; Sampson 2011, pp. 563–564.
- ↑ "Analysis: Lockerbie's long road". BBC. 31 de xaneiro de 2001. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de maio de 2008.
- ↑ Barber 2004, pp. 124–125; Sampson 2011, pp. 556–557.
- ↑ Barber 2004, pp. 108–110; Lodge 2006, p. 215; Sampson 2011, pp. 556–557.
- ↑ Barber 2004, pp. 176–177; Lodge 2006, p. 216; Sampson 2011, p. 558.
- ↑ Lodge 2006, pp. 217–218.
- ↑ Barber 2004, pp. 111–113; Sampson 2011, pp. 558–559.
- ↑ Muthien, Khosa & Magubane 2000, p. 366.
- ↑ Barber 2004, pp. 128–129; Lodge 2006, p. 204; Meredith 2010, pp. 529–530; Sampson 2011, p. 534.
- ↑ Sampson 2011, p. 535.
- ↑ Barber 2004, pp. 128–129.
- ↑ Lodge 2006, p. 207; Sampson 2011, p. 536.
- ↑ 311,0 311,1 Lodge 2006, p. 211.
- ↑ Barber 2004, p. 130; Lodge 2006, p. 211.
- ↑ Lodge 2006, p. 211; Meredith 2010, p. 568; Sampson 2011, pp. 537–543.
- ↑ Meredith 2010, p. 568; Sampson 2011, pp. 537–543.
- ↑ Meredith 2010, p. 576; Sampson 2011, pp. 549–551.
- ↑ Sampson 2011, pp. 551–552.
- ↑ Sampson 2011, p. 578.
- ↑ Lodge 2006, p. 219.
- ↑ Meredith 2010, p. 576; Battersby 2011, pp. 587–588.
- ↑ Meredith 2010, p. 576; Battersby 2011, pp. 588–589.
- ↑ Lodge 2006, pp. 219–220; Meredith 2010, pp. 584–586; Battersby 2011, pp. 590–591.
- ↑ 322,0 322,1 Battersby 2011, p. 598.
- ↑ "Mandela 'responding well to treatment'". BBC News. 15 de agosto de 2001. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de maio de 2008.
- ↑ Battersby 2011, pp. 589–590.
- ↑ Tebas, Pablo (13 de xullo de 2000). "Closing Ceremony". The Body. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 25 de febreiro de 2013.
- ↑ Hogg, Chris (15 de xullo de 2004). "Mandela urges action to fight TB". BBC News. Arquivado dende o orixinal o 18 de xullo de 2004. Consultado o 28 de decembro de 2017.
- ↑ Nolen, Stephanie (5 de decembro de 2013). "Mandela arrived late to the fight against HIV-AIDS". Globe and Mail (Toronto). Consultado o 11 de maio de 2017.
- ↑ Weir, Keith (13 de abril de 2003). "Equipo Nizkor – Mandela slams Western action in Kosovo, Iraq". Derechos.org. Reuters. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 3 de outubro de 2010.
- ↑ Battersby 2011, pp. 591–592.
- ↑ Pienaar, John (1 de setembro de 2002). "Mandela warns Bush over Iraq". BBC. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 27 de outubro de 2008.
- ↑ Murphy, Jarrett (30 de xaneiro de 2003). "Mandela Slams Bush On Iraq". CBS News. Arquivado dende o orixinal o 15 de xaneiro de 2016. Consultado o 13 de decembro de 2013.
- ↑ Meredith 2010, p. 593; Battersby 2011, p. 598.
- ↑ 333,0 333,1 Keyes, Allison (17 de maio de 2005). "Mandela, Bush Discuss Education, AIDS in Africa". NPR. Arquivado dende o orixinal o 26 de xuño de 2013. Consultado o 28 de decembro de 2017.
- ↑ 334,0 334,1 Hennessey, Kathleen (25 de xullo de 2013). "The Obama-Mandela dynamic, reflected in a photo". LA Times. Arquivado dende o orixinal o 26 de xuño de 2013. Consultado o 28 de decembro de 2017.
- ↑ Battersby 2011, p. 594.
- ↑ Battersby 2011, p. 600
- ↑ "Mandela joins 'Elders' on turning 89". MSNBC. Associated Press. 20 de xullo de 2007. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de maio de 2008.
- ↑ "Mandela launches The Elders". SAinfo. 19 de xullo de 2007. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 27 de outubro de 2008.
- ↑ "Nelson Mandela Celebrates 90th Birthday by Urging Rich to Help Poor". Fox News. 18 de xullo de 2008. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 27 de outubro de 2008.
- ↑ Bingham, John (6 de maio de 2008). "Hyde Park concert to mark Mandela's 90th". The Independent. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 27 de outubro de 2008.
- ↑ Meredith 2010, p. 598; Battersby 2011, pp. 594–597.
- ↑ "World Cup 'perfect gift for SA'". BBC News. 11 de maio de 2004. Arquivado dende o orixinal o 16 de marzo de 2016. Consultado o 13 de setembro de 2016.
- ↑ Battersby 2011, p. 600.
- ↑ Batty, David (11 de xullo de 2010). "Nelson Mandela attends World Cup closing ceremony". The Guardian. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 28 de decembro de 2017.
- ↑ Polgreen, Lydia (24 de maio de 2013). "Messy Fight Over Mandela Trust Goes Public". The New York Times. Consultado o 13 de setembro de 2016.
- ↑ Smith, David (3 de xullo de 2013). "South African courts step in over Mandela family burial row". The Guardian. Arquivado dende o orixinal o 9 de xullo de 2013. Consultado o 13 de setembro de 2016.
- ↑ Moreton, Cole (2 de xullo de 2013). "Nelson Mandela's grandson Mandla accused of grave tampering". The Telegraph. Arquivado dende o orixinal o 27 de xaneiro de 2016. Consultado o 13 de setembro de 2016.
- ↑ Eligon, John (11 de decembro de 2013). "Interpreter at Memorial Service Said to Have Been an Impostor". The New York Times. Arquivado dende o orixinal o 12 de abril de 2014. Consultado o 28 de decembro de 2017.
- ↑ Battersby 2011, p. 607.
- ↑ "Nelson Mandela 'breathing on his own'". News 24. 18 de xaneiro de 2011. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 30 de xaneiro de 2011.
- ↑ "Nelson Mandela has lung infection". BBC News. 11 de decembro de 2012. Consultado o 16 decembro de 2017.
- ↑ "Mandela Has Surgery for Gallstones". The New York Times. 15 de decembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 15 de decembro de 2012.
- ↑ "Nelson Mandela, 94, responding positively to treatment in hospital". CTV News. 28 de marzo de 2013. Arquivado dende o orixinal o 19 de abril de 2016. Consultado o 10 de xuño de 2013.
- ↑ "Nelson Mandela arrives home in ambulance". London: The Telegraph. 6 de abril de 2013. Arquivado dende o orixinal o 25 de xullo de 2020. Consultado o 6 de abril de 2013.
- ↑ "Nelson Mandela hospitalized in serious condition". CNN. 8 de xuño de 2013. Consultado o 8 de xuño de 2013.
- ↑ "Nelson Mandela released from hospital". CNN. 1 de setembro de 2013. Arquivado dende o orixinal o 04 de marzo de 2016. Consultado o 1 de setembro de 2013.
- ↑ "Mandela discharged from South Africa hospital". Al Jazeera. 1 de setembro de 2013. Arquivado dende o orixinal o 04/03/2016. Consultado o 1 de setembro de 2013.
- ↑ 358,0 358,1 "South Africa's Nelson Mandela dies in Johannesburg". BBC News. 5 decembro de 2013. Arquivado dende o orixinal o 15 de abril de 2016. Consultado o 5 decembro de 2013.
- ↑ Polgreen, Lydia (5 decembro de 2013). "Mandela's Death Leaves South Africa Without Its Moral Center". The New York Times. Consultado o 5 decembro de 2013.
- ↑ Pillay, Verashni (6 decembro de 2013). "Mandela's memorial service to be held on December 10". Mail & Guardian. Consultado o 6 decembro de 2013.
- ↑ Vecchiatto, Paul; Stone, Setumo; Magubane, Khulekani (6 decembro de 2013). "Nelson Mandela to be laid to rest on December 15". Business Day. Arquivado dende o orixinal o 06 de decembro de 2013. Consultado o 6 decembro de 2013.
- ↑ Mount, Harry (9 decembro de 2013). "Nelson Mandela: the long goodbye". The Telegraph (London). Consultado o 11 decembro de 2013.
- ↑ "Nelson Mandela funeral: 'Millions misspent'". BBC News. 4 decembro de 2017. Consultado o 4 decembro de 2017.
- ↑ Ndlovu-Gatsheni 2014, p. 917.
- ↑ 365,0 365,1 365,2 Nelson 2014, p. 130.
- ↑ Boehmer 2008, p. 13; Barnard 2014, p. 14.
- ↑ 367,0 367,1 Lodge 2006, p. ix.
- ↑ Benson 1986, pp. 25, 232; Lodge 2006, p. 220; Meredith 2010, p. 241; Sampson 2011, pp. 37, 584.
- ↑ Benson 1986, pp. 231–232; Smith 2010, p. 231.
- ↑ Mandela 1994, p. 173.
- ↑ 371,0 371,1 371,2 371,3 371,4 Ndlovu-Gatsheni 2014, p. 907.
- ↑ Suttner 2007, p. 122.
- ↑ Boehmer 2008, p. 109.
- ↑ Boehmer 2008, p. 102.
- ↑ Lodge 2006, p. viii.
- ↑ Boehmer 2008, p. 107.
- ↑ Boehmer 2008, pp. 105, 108.
- ↑ Ndlovu-Gatsheni 2014, p. 914.
- ↑ Suttner 2007, pp. 119–120.
- ↑ Sampson 2011, p. 433.
- ↑ Ndlovu-Gatsheni 2014, pp. 906–907.
- ↑ Battersby 2011, p. 605.
- ↑ Kalumba 1995, p. 162.
- ↑ Suttner 2007, pp. 113–114.
- ↑ Lodge 2006, p. xi.
- ↑ Oppenheim, Claire E. (2012). "Nelson Mandela and the Power of Ubuntu". Religions 3 (2): 369–388. doi:10.3390/rel3020369.
- ↑ Benson 1986, pp. 231, 232; Ellis 2016, p. 7.
- ↑ Sampson 2011, p. 298.
- ↑ Sampson 2011, p. 282.
- ↑ Mandela 1994, p. 365; Sampson 2011, pp. 135–138.
- ↑ Benson 1986, p. 232.
- ↑ Ellis 2016, p. 18.
- ↑ Soudien 2015, p. 361.
- ↑ Smith 2010, pp. 217–218.
- ↑ Ellis 2016, p. 7.
- ↑ Ellis 2016, p. 17.
- ↑ Smith 2010, p. 231.
- ↑ Kalumba 1995, pp. 164–165.
- ↑ 399,0 399,1 Freund 2014, p. 294.
- ↑ Sampson 2011, pp. 433–435.
- ↑ Glad & Blanton 1997, p. 570.
- ↑ Read, James H. (2010). "Leadership and power in Nelson Mandela's Long Walk to Freedom". Journal of Power 3 (3): 317–339. doi:10.1080/17540291.2010.524792.
- ↑ Benson 1986, p. 51.
- ↑ Sampson 2011, pp. 432, 554.
- ↑ Lodge 2006, p. 2.
- ↑ Boehmer 2008, p. 111.
- ↑ Boehmer 2008, p. 133; Meredith 2010, p. 495; Sampson 2011, p. 503.
- ↑ Khumalo, Fred (5 de agosto de 2004). "How Mandela changed SA fashion". BBC. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2013. Consultado o 28 de outubro de 2008.
- ↑ Glad & Blanton 1997, p. 577.
- ↑ Sampson 2011, pp. 582–583.
- ↑ Boehmer 2008, pp. 128, 134.
- ↑ Glad & Blanton 1997, p. 576.
- ↑ Barber 2004, p. 87.
- ↑ Suttner 2007, p. 119; Meredith 2010, pp. xv–xvi.
- ↑ 415,0 415,1 Meredith 2010, p. xvi.
- ↑ Battersby 2011, p. 599.
- ↑ Meredith 2010, p. xvi; Sampson 2011, p. 583.
- ↑ Glad & Blanton 1997, p. 582; Meredith 2010, p. xvi.
- ↑ Sampson 2011, pp. 411, 498.
- ↑ Glad & Blanton 1997, p. 581; Ndlovu-Gatsheni 2014, p. 907.
- ↑ Meredith 2010, pp. xvi, 482–483.
- ↑ Sampson 2011, pp. 431, 582.
- ↑ Meredith 2010, p. 164.
- ↑ Meer 1988, p. 189.
- ↑ Lodge 2006, p. 29.
- ↑ Forster 2014, p. 89.
- ↑ Forster 2014, pp. 106–107.
- ↑ Sampson 2011, p. 65.
- ↑ Boehmer 2008, p. 86.
- ↑ Suttner, Raymond (2014). "Nelson Mandela's Masculinities". African Identities 12 (3–4): 342–356. doi:10.1080/14725843.2015.1009623.
- ↑ Boehmer 2008, p. 142.
- ↑ Meer 1988, p. 78.
- ↑ Meredith 2010, p. 21.
- ↑ Nelson Mandela Foundation. "The Life and Times of Nelson Mandela: Genealogy". Nelson Mandela Centre Memory. Arquivado dende o orixinal o 16 de xaneiro de 2016. Consultado o 13 de xullo de 2016.
- ↑ Meredith 2010, p. 481; Smith 2010, p. 147; Sampson 2011, p. 246.
- ↑ "Nelson Mandela to spend Christmas in S Africa hospital". BBC News. 24 de decembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 03 de febreiro de 2013. Consultado o 13 de xullo de 2016.
- ↑ Meredith 2010, p. 565.
- ↑ Barnard 2014, pp. 1, 2; Ndlovu-Gatsheni 2014, p. 906.
- ↑ Barnard 2014, pp. 1, 2.
- ↑ Lodge 2006, p. 225.
- ↑ 441,0 441,1 441,2 441,3 Barnard 2014, p. 2.
- ↑ Suttner 2007, pp. 125–126.
- ↑ Meredith 2010, p. 599; Barnard 2014, p. 4.
- ↑ Boehmer 2008, p. 82; Ndlovu-Gatsheni 2014, p. 918.
- ↑ Boehmer 2008, p. 16.
- ↑ Boehmer 2008, p. 1.
- ↑ Barnard 2014, p. 1.
- ↑ Benson 1986, p. 13.
- ↑ Meredith 2010, p. xv.
- ↑ Sampson 2011, p. xxvi.
- ↑ Meredith 2010, p. 599.
- ↑ Freund 2014, p. 296.
- ↑ Mangcu, Xolela (2013). "Retracing Nelson Mandela through the Lineage of Black Political Thought". Transition 112: 101–116. doi:10.2979/transition.112.101.
- ↑ Sampson 2011, p. 582.
- ↑ Suttner, Raymond (2016). "'I Was Not Born With a Hunger to Be Free': Nelson Mandela's Early Journeys towards Political Awareness". Journal of Asian and African Studies 51 (1): 17–31. doi:10.1177/0021909614541973.
- ↑ Boehmer 2008, p. 173.
- ↑ Boehmer, Elleke (2005). "Postcolonial Terrorist: The Example of Nelson Mandela". Parallax 11 (4): 46–55. doi:10.1080/13534640500331666.
- ↑ Windrem, Robert (7 de decembro de 2013). "US government considered Nelson Mandela a terrorist until 2008". NBC News. Arquivado dende o orixinal o 03 de marzo de 2016. Consultado o 29 de decembro de 2017.
- ↑ Barnard 2014, p. 2; Ndlovu-Gatsheni 2014, p. 918.
- ↑ Ndlovu-Gatsheni 2014, p. 918.
- ↑ Fortin, Jacey (18 de xullo de 2012). "Mandela And The Dictators: A Freedom Fighter With A Complicated Past". International Business Times. Arquivado dende o orixinal o 19 de abril de 2016. Consultado o 13 de xullo de 2016.
- ↑ 462,0 462,1 462,2 "How the awards have just kept flooding in". The Cape Times. 18 de xullo de 2012. Arquivado dende o orixinal o 19 de outubro de 2017. Consultado o 14 de febreiro de 2013 – vía HighBeam Research. (require subscrición (?)).
- ↑ "President Honors Recipients of the Presidential Medal of Freedom". The White House. 9 de xullo de 2002. Arquivado dende o orixinal o 14/02/2013. Consultado o 26 de outubro de 2008.
- ↑ "Prizes: And the Winner Is...". Time. 8 de maio de 1989. Arquivado dende o orixinal o 23 de outubro de 2012. Consultado o 24 de outubro de 2012.
- ↑ "List of all Bharat Ratna award winners". NDTV. 21 de xaneiro de 2011. Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2013. Consultado o 14 de febreiro de 2013.
- ↑ "Mandela in Pakistan". The Independent (London: Independent Print Limited). 3 de outubro de 1992. Arquivado dende o orixinal o 26 de decembro de 2018. Consultado o 7 de xuño de 2010.
- ↑ "Statement on the Ataturk Award given to Nelson Mandela". African National Congress. 12 de abril de 1992. Arquivado dende o orixinal o 01 de outubro de 2006. Consultado o 2 de xaneiro de 2007.
- ↑ "Royal Decree 270/1999, 12th February 1999". Spanish Official State Gazette. 13 de febreiro de 1999. Consultado o 13 de setembro de 2017.
- ↑ "Canada presents Nelson Mandela with the Queen Elizabeth II Diamond Jubilee medal". Queen's Printer for Canada. 23 de agosto de 2012. Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2013. Consultado o 14 de febreiro de 2013.
- ↑ "Mandela to be honoured with Canadian citizenship". CBC News. 19 de novembro de 2001. Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2013. Consultado o 26 de outubro de 2008.
- ↑ "The Order of Merit". Royal Insight. 2002. Arquivado dende o orixinal o 5 de xaneiro de 2005. Consultado o 26 de outubro de 2008.
- ↑ "Madiba conferred freedom of Johannesburg". Gauteng Provincial Government. 27 de xullo de 2004. Arquivado dende o orixinal o 21 de xuño de 2008. Consultado o 26 de outubro de 2008.
- ↑ Stern, Jennifer (27 de agosto de 2008). "Long walk immortalised in bronze". Media Club South Africa. Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2013. Consultado o 30 de novembro de 2009.
- ↑ De Klerk, F.W. (18 de abril de 2005). "Nelson Mandela: Seizing the Historical Moment". Time. Arquivado dende o orixinal o 11 de decembro de 2010. Consultado o 29 de decembro de 2017.
- ↑ "Heroes of our time". New Statesman. 22 de maio de 2006. Arquivado dende o orixinal o 28 de abril de 2011. Consultado o 29 de decembro de 2017.
- ↑ "Nelson Mandela statue unveiled in Pretoria by Zuma". BBC News. 16 de decembro de 2013. Consultado o 23 de decembro de 2013.
- ↑ Battersby 2011, p. 601
- ↑ "UN gives backing to 'Mandela Day'". BBC News. 11 de novembro de 2009. Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2013. Consultado o 11 de novembro de 2009.
- ↑ Lodge 2006, p. 8.
- ↑ 480,0 480,1 480,2 Lodge 2006, p. vii.
- ↑ Lodge 2006, pp. vii, 13–14.
- ↑ Nelson 2014, p. 138.
- ↑ Lynskey, Dorian (6 de decembro de 2013). "Nelson Mandela: The Triumph of the Protest Song". The Guardian. Consultado o 23 de xaneiro de 2017.
- ↑ 484,0 484,1 Bromley, Roger (2014). "'Magic Negro', Saint or Comrade: Representations of Nelson Mandela in Film". Altre Modernità (12): 40–58. ISSN 2035-7680.
- ↑ Lukhele, Francis (2012). "Post-Prison Nelson Mandela: A 'Made-in-America Hero'". Canadian Journal of African Studies / Revue canadienne des études africaines 46 (2): 289–301. doi:10.1080/00083968.2012.702088.
- ↑ "Día Internacional de Nelson Mandela, 18 de julio" (en castelán). Consultado o 2022-11-20.
- ↑ "El mundo celebra hoy por primera vez el Día de Nelson Mandela", en La Voz de Galicia 10.07.2010.
Véxase tamén
editar| Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría: Nelson Mandela |
| A Galicitas posúe citas sobre: Nelson Mandela |
Bibliografía
editar- Barnard, Rita, ed. (2014). The Cambridge Companion to Nelson Mandela (en inglés). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-01311-7.
- Barber, James (2004). Mandela's World: The International Dimension of South Africa's Political Revolution 1990–99 (en inglés). Athens: Ohio University Press. ISBN 978-0-8214-1566-5.
- Battersby, John (2011). "Afterword: Living Legend, Living Statue". En Sampson, Anthony. Mandela: The Authorised Biography (en inglés). London: HarperCollins. pp. 587–610. ISBN 978-0-00-743797-9.
- Benneyworth, Garth (2011). "Armed and Trained: Nelson Mandela's 1962 Military Mission as Commander in Chief of Umkhonto we Sizwe and Provenance for his Buried Makarov Pistol". South African Historical Journal (en inglés) 63 (1): 78–101. doi:10.1080/02582473.2011.549375.
- Benson, Mary (1986). Nelson Mandela (en inglés). Harmondsworth: Penguin Books. ISBN 978-0-14-008941-7.
- Boehmer, Elleke (2008). Nelson Mandela: A Very Short Introduction (en inglés). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280301-6.
- Broun, Kenneth S. (2012). Saving Nelson Mandela: The Rivonia Trial and the Fate of South Africa (en inglés). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-974022-2.
- Ellis, Stephen (2016). "Nelson Mandela, the South African Communist Party and the origins of Umkhonto we Sizwe". Cold War History (en inglés) 16 (1): 1–18. doi:10.1080/14682745.2015.1078315.
- Forster, Dion (2014). "Mandela and the Methodists: Faith, Fallacy and Fact". Studia Historiae Ecclesiasticae 40: 87–115. hdl:10500/14102.
- Freund, Bill (2014). "The Shadow of Nelson Mandela, 1918–2013". African Political Economy (en inglés) 41 (140): 292–296. doi:10.1080/03056244.2014.883111.
- Glad, Betty; Blanton, Robert (1997). "F. W. de Klerk and Nelson Mandela: A Study in Cooperative Transformational Leadership". Presidential Studies Quarterly (en inglés) 27 (3): 565–590. JSTOR 27551769.
- Guiloineau, Jean; Rowe, Joseph (2002). Nelson Mandela: The Early Life of Rolihlahla Madiba (en inglés). Berkeley: North Atlantic Books. ISBN 1-55643-417-0.
- Kalumba, Kibujjo M. (1995). "The Political Philosophy of Nelson Mandela: A Primer". Journal of Social Philosophy (en inglés) 26 (3): 161–171. doi:10.1111/j.1467-9833.1995.tb00092.x.
- Lodge, Tom (2006). Mandela: A Critical Life (en inglés). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-921935-3.
- Mandela, Nelson (1994). Long Walk to Freedom Volume I: 1918–1962 (en inglés). Little, Brown and Company. ISBN 978-0-7540-8723-6.
- Mandela, Nelson (2004) [1994]. Long Walk to Freedom Volume II: 1962–1994 (en inglés). Londres: BBC AudioBooks / Time Warner Books Ltd. ISBN 978-0-7540-8724-3.
- Meer, Fatima (1988). Higher than Hope: The Authorized Biography of Nelson Mandela (en inglés). Londres: Hamish Hamilton. ISBN 0-241-12787-4.
- Meredith, Martin (2010). Mandela: A Biography (en inglés). Nova York: PublicAffairs. ISBN 978-1-58648-832-1.
- Muthien, Yvonne; Khosa, Meshack; Magubane, Bernard, eds. (2000). Democracy and Governance Review: Mandela's Legacy 1994–1999 (en inglés). Pretoria: Human Sciences Research Council Press. ISBN 978-0-7969-1970-0.
- Ndlovu-Gatsheni, Sabelo J. (2014). "From a 'Terrorist' to Global Icon: A Critical Decolonial Ethical Tribute to Nelson Rolihlahla Mandela of South Africa". Third World Quarterly (en inglés) 35 (6): 905–921. doi:10.1080/01436597.2014.907703.
- Nelson, Steven (2014). "Nelson Mandela's Two Bodies". Transition (en inglés) 116: 130–142. doi:10.2979/transition.116.130.
- Sampson, Anthony (2011) [1999]. Mandela: The Authorised Biography (en inglés). Londres: HarperCollins. ISBN 978-0-00-743797-9.
- Smith, David James (2010). Young Mandela (en inglés). Londres: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-85524-8.
- Soudien, Crain (2015). "Nelson Mandela, Robben Island and the Imagination of a New South Africa". Journal of Southern African Studies (en inglés) 41 (2): 353–366. doi:10.1080/03057070.2015.1012915.
- Suttner, Raymond (2007). "(Mis)Understanding Nelson Mandela". African Historical Review (en inglés) 39 (2): 107–130. doi:10.1080/17532520701786202.