Ditongo

Un ditongo é un fenómeno fonolóxico que ten lugar cando dúas vogais contiguas forman parte dunha mesma sílaba. En galego hai dous tipos de ditongos, aqueles que están formados por dúas vogais fracas ("i" e "u") e os que están formados por unha vogal forte e unha fraca, sen importar a orde.

O ditongo é o fenómeno contrario ao hiato. En caso de seren tres as vogais inseridas nunha sílaba emprégase o termo tritongo.

Para marcar a presenza dun hiato (ausencia de ditongo) emprégase nunha sílaba tónica o acento ou a diérese.

Tipos de ditongos

Dependendo da secuencia das vogais na sílaba, podemos falar de dous tipos de ditongos:

Ditongos decrecentes

Formados por unha vogal forte ou de maior abertura ("a", "e", "o") e outra fraca ou pechada ("u" ou "i"). Neste caso os órganos articulatorios pasan dunha posición aberta e outra pechada.

Os ditongos decrecentes son, a diferenza dos crecentes, moi estables en galego. Poden aparecer en sílaba tónica ou átona: "ai" (caixa, embaixada), "ei" (queixa, queixada), "oi" (noite, aboiar), "au" (raudo, automóbil), "eu" (bateu), "ou" (mouro, ousar). De entre eles, "au" é o menos característico do galego e o menos frecuente en voces patrimoniais.

Nos ditongos dáse neutralización das vogais de abertura media da serie anterior nun arquifonema /E/, que normalmente se realiza como [e] pechado. As vogais de abertura media da serie posterior neutralízanse en /O/ que se realiza como [o] pechado.

O caso de "iu", e "ui" é problemático por poderen presentar realizacións diversas na fala. Consideramos habitual que conformen un ditongo decrecente sempre e cando actúe como vogal tónica a primeira: par-tiu (pero dialectal *par-tí-o), pui-den. En posición átona preséntasenos o problema de decidir cal das dúas vogais é o núcleo silábico. En puideron semella imposible caracterizar o núcleo silábico se non mantemos reminiscencias de puiden.

Ditongos crecentes

Chámanse así porque os órganos articulatorios pasan dunha posición pechada a outra aberta. Están formados por unha semiconsoante [j] ou [w] (realizacións en posición non nuclear de /i/ e /u/) e por unha vogal. As posibilidades de combinación para formar ditongos crecentes existen practicamente todas, aínda que con distinta frecuencia e rendemento:

• "ia" (cambiar), "ua" (cuarto).
• "ie" (ambiente), "ue" (frecuente). Aparecen normalmente en posición tónica e só o fan en átona en palabras derivadas daquelas que os presentan como tónicos (ambiental, frecuentar).
• "io" (cumio), "uo" (amiguo). Danse en posición tónica e átona final.
• "iu" e "ui", segundo a Gramática Galega de Álvarez, Regueira e Monteagudo, poden presentarse nesta posición moi raramente (a-cuí-fe-ro, lin-güis-ta). O xeral é que formen ditongos decrecentes. Se a vogal tónica é a segunda, hai hiato (mu-í-ño / pui-den), excepto nos dous casos anteriores (acuífero e lingüista). Se están en posición átona (muiñeiro) achámonos coa dificultade, sempre segundo a Gramática Galega, de saber cal é o núcleo vocálico.

As vogais de abertura media son realizacións dun arquifonema que representa a ausencia de oposición medio-aberta / medio-pechada.

En galego existe unha resistencia á pronuncia dos ditongos crecentes e unha tendencia a desfacelos realizándoos como hiatos, é dicir, a vogal prenuclear pasa a ser nuclear da sílaba precedente e mesmo a facerse forte: cam-biar > cam-bi-ar > cam-be-ar.

Os ditongos crecentes que máis frecuentemente se manteñen son "ie" e "ue".

Véxase tamén

Outros artigos

• Tritongo
• Hiato

Bibliografía

• Álvarez, Monteagudo e Regueira (1984): Gramática Galega. Editorial Galaxia.
• Freixeiro Mato, Xosé Ramón (2000): Gramática da Lingua Galega I. Fonética e Fonoloxía. A Nosa Terra.