Kriptokokkoz

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Kriptokokkoz
XBT-10 B4545.
XBT-10-KM B45.9, B45, B45.2, B45.0, B45.7, B45.3, B45.1, B45.8
XBT-9 117.5117.5
XBT-9-KM 117.5[1][2]
DiseasesDB 3213
MedlinePlus 001328
MeSH D003453
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kriptokokkoz (lat. cryptococcosis) — kriptokokkoz neoformans göbələklərinin törətdiyi, meningit simptomlarına oxşar, mərkəzi sinir sisteminin, ağciyərlərin, dəri və selikli qişaların zədələnməsi ilə xarakterizə olunan yoluxucu xəstəlik.[3][4]

Simptomları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağciyərlər yoluxduqda öskürək, tənəffüs çətinliyi, sinə ağrısı və qızdırma müşahidə olunur.[5] Simptomları pnevmoniyaya bənzəyir.[5] Yorğunluq hissi də olur.[3] Beyin yoluxduqda simptomlara baş ağrısı, qızdırma, boyun ağrısı, ürəkbulanma və qusma, işığa həssaslıq, çaşqınlıq və davranış dəyişiklikləri daxildir.[5] Kriptokokkoz həmçinin ölü toxuma ilə bir neçə maye ilə dolu düyünlər kimi dəri də daxil olmaqla bədənin digər hissələrinə təsir göstərə bilər[6] və dəri, gözlər, sümüklər, prostat və s. hissələrinə də təsir edə bilər.[4]

Simptomların başlanğıcı tez-tez ağciyərlər yoluxduqda qəfil və mərkəzi sinir sistemi təsirləndikdə bir neçə həftə ərzində tədricən baş verir.[4]

Epidemiologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu xəstəliyə kriptokokkoz neoformans və ya daha az rast gəlinən kriptokokkoz gattii göbələkləri səbəb olur və havadan sporlar vasitəsilə tənəffüs yolu ilə ötürülür.[3] Bu göbələklərə dünyanın hər yerində — torpaqda, çürüyən ağaclarda, göyərçin tullantılarında və bəzi ağac növlərinin çuxurlarında rast gəlinir.[4][7] K. neoformans adətən HİV/QİÇS və immunosupressant qəbul edən insanları yoluxdurur və sağlam insanları yoluxdurmur, K. gattii (Kanada və ABŞ-nin bəzi yerlərində tapılıb) yoluxdurur.[4][7]

Tənəffüs edildikdə, qurudulmuş maya hüceyrələri ağciyərləri koloniyalaşdırır, burada ya immun hüceyrələr tərəfindən təmizlənir, hərəkətsiz qalır, ya da infeksiyaya səbəb olur və yayılır.[8]

Kriptokokkoz 1970-ci illərə qədər nadir xəstəlik idir. Risk qruplarının sayı artdıqda (məs. orqan transplantasiyası olan və ya immunosupressant qəbul edən insanlar) xəstələrin sayı çoxaldı.[4] 1980-ci illərin ortalarında xəstəlik hallarının sayı daha da artdı və onların 80%-dən çoxu HİV/AİDS diaqnozu olan insanlarda baş verir.[4]

Göyərçinlərlə çox təmasda olan, "göyərçin həvəskarları" kimi tanınan insanlar kriptokokkozu göyərçin nəcisi ilə əlaqəsi səbəbindən PCC də daxil olmaqla, kriptokok infeksiyalarının yüksək olduğu bilinir.[9][10]

Diaqnozu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Diaqnoz xəstə toxuma nümunəsindən kriptokokkozu təcrid etmək və ya bədən mayelərinin boyanmasından istifadə edərək göbələkləri birbaşa müşahidə etməklə qoyulur.[4] Həmçinin onurğa beyni mayesindən, bəlğəmdən və dəri biopsiyası vasitəsi ilə diaqnoz qoyula bilər.[4] Müalicə flukonazol və ya amfoterisin B ilə aparılır.[4]

Simptomlara yüksək qızdırma, yorğunluq, quru öskürək, baş ağrısı, bulanıq görmə və çaşqınlıq daxildir.[11] Xəstəlik yumşaq formada başlayır, bir neçə həftə ərzində tədricən pisləşir. Ən çox görülən iki təzahür meningit (beynin içində və ətrafında infeksiya) və ağciyər (yüngül) infeksiyadır.

Mərkəzi sinir sistemindən kənar kriptokokkozu olan hər bir şəxs (məsələn, ağciyər kriptokokkozu) onurğa beyni mayesini kriptokok meningitinin əlamətlərinə görə müəyyən etmək üçün spinal anesteziya keçirməlidir, hətta onlarda MSS xəstəliyinin əlamətləri və ya simptomları yoxdursa. Serebrospinal maye, bəlğəm və sidik analizləri kriptokok antigeninin aşkarlanmasının qəti diaqnozunu təmin edir.

İmmun çatışmazlığı olmayan insanlarda kriptokokoz nadir hallarda olur.

Təsnifatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kriptokokk adətən necə və harada yoluxduğuna görə təsnif edilir.[12] Adətən ağciyərlərdə başlayır və sonra bədənin digər hissələrinə, xüsusən də beyin və sinir sisteminə yayılır. Dəri növü daha az rast gəlinir.

Səbəbi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kriptokokkoz QİÇS-ə yoluxmuş insanlar arasında geniş yayılmış fürsətçi infeksiyadır, xüsusilə Afrikada. Artan risk yaradan digər şərtlərə bəzi bədxassəli xəstəliklər (məsələn, limfoma), qaraciyər sirozu, orqan transplantasiyası və uzunmüddətli kortikosteroid terapiyası daxildir.[13] Torpaqla bütün dünyaya yayıla bilər.[14]

QİÇS-ə yoluxma hallarının artması və immunosupressantlardan istifadənin artması son 50 ildə kriptokokkozun yayılmasına əsas səbəblərdəndir. İnsanlarda K. neoformans əsasən dəriyə, ağciyərlərə və mərkəzi sinir sisteminə təsir edir (meningitə səbəb olur).

İlkin dəri kriptokokkozu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birincili dəri kriptokokkozu sistematik infeksiya nəticəsində yayılan ikincili dəri kriptokokkozundan ayrı kliniki diaqnozdur. Kişilərdə infeksiya inkişaf etdirmə ehtimalı daha yüksəkdir və 2020-ci ildə aparılan bir araşdırma, cinsi meylin testosteron tərəfindən aktivləşdirilən gibberellik turşusu adlı və K. neoformans tərəfindən istehsal olunan böyümə hormonu ilə bağlı ola biləcəyini göstərdi.[15]

Ağciyər kriptokokkozu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kriptokoklar (həm K. neoformans, həm də K. gattii) HİV və digər immun çatışmazlığı olan yetkin insanlarda müşahidə olunan invaziv ağciyər mikozlarında ümumi rol oynayır.[16] O, həmçinin sağlam insanlara çox az halda təsir edir, çünki onlarda heç bir simptom olmur və ya yüngül ola bilər.[17] İmmuniteti yaxşı olan insanlar müalicə olmasalar da müayinə olmalıdılar.[18]

Kriptokokok pnevmoniyası mərkəzi sinir sisteminə yayıla bilər, xüsusən də immuniteti zəif olan insanlarda.[19]

Ağciyər kriptokokkozu bütün dünyada geniş yayılıb. Ağciyər düyünləri onun ən ümumi rentgenoloji xüsusiyyəti olduğundan, klinik və radioloji cəhətdən ağciyər xərçəngi, vərəm və digər ağciyər mikozlarını imitasiya edə bilir. Ağciyər kriptokokkozu kriptokok meningitinin proqnozunu pisləşdirir.[16]

Kriptokokk meningit

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yayılmış kriptokok meningit

Kriptokokk meningitin (beyin qişasının infeksiyası, beyni əhatə edən toxuma) müşahidə edilən və ya tanınmayan ağciyər infeksiyasından göbələyin yayılması nəticəsində yarandığı düşünülür. Meningit olduqda tez-tez beyin boyunca gizli yayılma müşahidə olunur.

Hüceyrə imunitetində qüsurları olan insanlar, məsələn, QİÇS xəstələri, yayılmış kriptokokkoza xüsusilə həssasdırlar.

Kriptokokkoz hətta müalicə olunsada ölümcül halları çox olur. 2009-cu ilə qədər, dünyada hər il təxminən 958000 yoluxmadan 625000 ölümlə nəticələnir.[20] K. neoformans infeksiyası daha çox immun çatışmazlığı olan şəxslərdə (məsələn, QİÇS) fürsətçi infeksiya kimi özünü göstərsə də, K. gattii tez-tez immuniteti zəif olan insanları yoluxdurur.[21]

Kriptokokkoz (həm K. neoformans, həm də K. gattii) QİÇS xəstəliyi olan yetkinlərdə meningitin dominant və aparıcı[22] etioloji agentidir. Sağlam insanlarda isə “yeni” xəstəlik hesab olunur.[23]

Müalicəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlkin müalicə (induksiya müalicəsi) üçün oral flusitozin ilə birlikdə venadaxili amfoterisin B tövsiyə olunur.[24]

QİÇS-lə yaşayan insanlarda ölüm halı daha yüksək olur (10-həftədə 30-70%), lakin amfoterisin B və flusitozinlə müalicə onlara da tövsiyə olunur. Flusitozinin olmadığı ölkələrdə flukonazol amfoterisinlə birlikdə istifadə edilməlidir.[25] Amfoterisin B-lə əsaslı induksiya terapiyası flukonazol monoterapiyasına nisbətən daha böyük mikrobioloji aktivliyə malikdir və 10 həftədən sonra sağ qalma nisbəti 30% daha yüksəkdir.[26][27]

Heyvanlarda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kriptokokkoz pişiklərdə, itlərdə və bəzən atlarda da müşahidə olunur. Bu, pişiklərdə ən çox görülən dərin göbələk xəstəliyidir, adətən xroniki burun və sinus infeksiyaları və dəri xoraları ilə nəticələnir.

Kriptokokkoz daha çox it və pişiklərdə olsa da iribuynuzlu mal-qara, qoyun, keçi, atlar, vəhşi heyvanlar və quşlar da yoluxa bilərlər. İnfeksiya mənbələri torpaq, quş qığı və göyərçin nəcisidir.[28][29]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Disease Ontology (ing.). 2016.
  2. ↑ Monarch Disease Ontology release 2018-06-29. 2018-06-29 2018.
  3. ↑ 1 2 3 "ICD-11 - ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics". icd.who.int. 1 August 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 June 2021.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Maziarz, Eileen K.; Perfect, John R. "Cryptococcosis". Infectious Disease Clinics of North America. 30 (1). 2016: 179–206. doi:10.1016/j.idc.2015.10.006. ISSN 0891-5520. PMC 5808417. PMID 26897067.
  5. ↑ 1 2 3 "Symptoms of C. neoformans Infection | Fungal Diseases | CDC". www.cdc.gov (ingilis). 14 January 2021. 27 June 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 June 2021.
  6. ↑ Johnstone, Ronald B. 25. Mycoses and Algal infections // Weedon's Skin Pathology Essentials (2nd). Elsevier. 2017. səh. 446. ISBN 978-0-7020-6830-0. 2023-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-15.
  7. ↑ 1 2 "Where C. neoformans Infection Comes From | Fungal Diseases | CDC". www.cdc.gov (ingilis). 2 February 2021. 28 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 June 2021.
  8. ↑ Sabiiti, Wilber; May, Robin C. "Mechanisms of infection by the human fungal pathogen Cryptococcus neoformans". Future Microbiology. 7 (11). November 2012: 1297–1313. doi:10.2217/fmb.12.102. ISSN 1746-0921. PMID 23075448. 2021-06-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-15.
  9. ↑ Walter JE, Atchison RW. Epidemiological and immunological studies of Cryptococcus neoformans. J Bacteriol. 1966 Jul;92(1):82-7. doi: 10.1128/JB.92.1.82-87.1966. PMID 5328755; PMCID: PMC276199.
  10. ↑ Beatson M, Harwood M, Reese V, Robinson-Bostom L. Primary cutaneous cryptococcosis in an elderly pigeon breeder. JAAD Case Rep. 2019 May 7;5(5):433-435. doi: 10.1016/j.jdcr.2019.03.006. PMID 31192987; PMCID: PMC6510938.
  11. ↑ Barron MA, Madinger NE. "Opportunistic Fungal Infections, Part 3: Cryptococcosis, Histoplasmosis, Coccidioidomycosis, and Emerging Mould Infections". Infections in Medicine. November 18, 2008.
  12. ↑ Alanazi, Abdulaziz H.; Adil, Mir S.; Lin, Xiaorong; Chastain, Daniel B.; Henao-Martínez, Andrés F.; Franco-Paredes, Carlos; Somanath, Payaningal R. "Elevated Intracranial Pressure in Cryptococcal Meningoencephalitis: Examining Old, New, and Promising Drug Therapies". Pathogens. 11 (7). July 2022: 783. doi:10.3390/pathogens11070783. PMC 9321092 (#bad_pmc). PMID 35890028 (#bad_pmid).
  13. ↑ Setianingrum, Findra; Rautemaa-Richardson, Riina; Denning, David W. "Pulmonary cryptococcosis: A review of pathobiology and clinical aspects". Medical Mycology. 57 (2). February 2019: 133–150. doi:10.1093/mmy/myy086. PMID 30329097. 2022-10-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-18.
  14. ↑ Meningitis: cryptococcal: Overview // Medical Reference: Encyclopedia. University of Maryland Medical Center. September 2010. 2013-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-16.
  15. ↑ Tucker JS, Guess TE, McClelland EE. The Role of Testosterone and Gibberellic Acid in the Melanization of Cryptococcus neoformans. Front. Microbiol. 2020 Aug 13;11:1921. doi: 10.3389/fmicb.2020.01921. PMID 32922377; PMCID: PMC7456850.
  16. ↑ 1 2 Setianingrum F, Rautemaa-Richardson R, Denning DW. Pulmonary cryptococcosis: A review of pathobiology and clinical aspects. Med Mycol. 2019 Feb 1;57(2):133-150. doi: 10.1093/mmy/myy086. PMID 30329097.
  17. ↑ Choi KH, Park SJ, Min KH, Kim SR, Lee MH, Chung CR, Han HJ, Lee YC. Treatment of asymptomatic pulmonary cryptococcosis in immunocompetent hosts with oral fluconazole. Scand J Infect Dis. 2011 May;43(5):380-5. doi: 10.3109/00365548.2011.552521. Epub 2011 Jan 28. PMID 21271944.
  18. ↑ Saag MS, Graybill RJ, Larsen RA, Pappas PG, Perfect JR, Powderly WG, Sobel JD, Dismukes WE. Practice guidelines for the management of cryptococcal disease. Infectious Diseases Society of America. Clin Infect Dis. 2000 Apr;30(4):710-8. doi: 10.1086/313757. Epub 2000 Apr 20. PMID 10770733.
  19. ↑ Brizendine KD, Baddley JW, Pappas PG. Pulmonary cryptococcosis. Semin Respir Crit Care Med. 2011 Dec;32(6):727-34. doi: 10.1055/s-0031-1295720. Epub 2011 Dec 13. PMID 22167400.
  20. ↑ Park BJ, Wannemuehler KA, Marston BJ, Govender N, Pappas PG, Chiller TM. "Estimation of the current global burden of cryptococcal meningitis among persons living with HIV/AIDS". AIDS. 23 (4). 2009-02-20: 525–30. doi:10.1097/QAD.0b013e328322ffac. PMID 19182676.
  21. ↑ D’Souza, C. A.; və b. "Genome Variation in Cryptococcus gattii, an Emerging Pathogen of Immunocompetent Hosts". mBio. American Society for Microbiology. 2 (1). 2011-02-08: e00342–10. doi:10.1128/mBio.00342-10. PMC 3037005. PMID 21304167.
  22. ↑ Traoré FA, Cissoko Y, Tounkara TM, Sako FB, Mouelle AD, Kpami DO, Traoré M, Doumbouya M. Étiologies des méningites lymphocytaires chez les personnes vivant avec le VIH suivies dans le service des maladies infectieuses de Conakry [Causes of lymphocytic meningitis in people with HIV admitted to the Infectious Disease department of Conakry]. Med Sante Trop. 2015 Jan-Mar;25(1):52-5. French. doi: 10.1684/mst.2014.0391. PMID 25466555.
  23. ↑ Pasquier E, Kunda J, De Beaudrap P, Loyse A, Temfack E, Molloy SF, Harrison TS, Lortholary O. Long-term Mortality and Disability in Cryptococcal Meningitis: A Systematic Literature Review. Clin Infect Dis. 2018 Mar 19;66(7):1122-1132. doi: 10.1093/cid/cix870. PMID 29028957.
  24. ↑ "Practice Guidelines for the Management of Cryptococcal Disease". Infectious Disease Society of America. 2010. 2018-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-17.
  25. ↑ World Health Organization. "Rapid advice: Diagnosis, prevention and management of cryptococcal disease in HIV-infected adults, adolescents, and children". February 21, 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 August 2012.
  26. ↑ Rhein, J; Boulware DR. "Prognosis and management of cryptococcal meningitis in patients with HIV infection". Neurobehavioral HIV Medicine. 4. 2012: 45. doi:10.2147/NBHIV.S24748.
  27. ↑ Rajasingham, Radha; Rolfes, M.A.; Birkenkamp, K.E.; Meya, D.B.; Boulware, D.R. Farrar, Jeremy (redaktor). "Cryptococcal Meningitis Treatment Strategies in Resource-Limited Settings: A Cost-Effectiveness Analysis". PLOS Medicine. 9 (9). 2012: e1001316. doi:10.1371/journal.pmed.1001316. PMC 3463510. PMID 23055838.
  28. ↑ "Deep Fungal Infections". 2010-04-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  29. ↑ Akira Takeuchi, D. V. M. "Feline Cryptococcosis – WSAVA 2003 Congress – VIN". Vin.com. July 2014. 2007-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-17.

Ədəbiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kriptokokkoz&oldid=7514564"