Verkleinwoord

'n Verkleinwoord (of diminutief) is 'n vorm van 'n woord wat dui op 'n kleiner vorm van 'n voorwerp. Dit word gevolglik hoofsaaklik met selfstandige naamwoorde gebruik, maar ander woorde kan ook verklein word. Verkleiningsvorme het soms 'n figuurlike, simpatieke, sarkastiese of eufemistiese betekenis, en word ook soms vir troetelname gebruik.

Verkleinwoorde in Afrikaans

In die meeste tale word 'n verkleiningsvorm gevorm deur 'n agtervoegsel en/of 'n ekstra verbuiging van die oorspronklike woord. In Afrikaans word die agtervoegsels -tjie, -jie, -pie, -kie en -ie saam met 'n paar verboë vorms gebruik. Hierdie vorme asook die gebruik van verkleiningsvorme stem grootliks ooreen met die gebruik in Nederlands.

Die gebruik van verkleinwoorde is so algemeen in Afrikaans dat die verkleiningsvorme in enkele gevalle meer algemeen geword het as die aanvanklike vorm, of selfs die enigste algemeen gebruikte vorm geword het. Byvoorbeeld: bietjie, netjies, baadjie, mandjie, boontjie, vlokkie, seeperdjie.

In sekere gevalle word slegs 'n verkleinde vorm van 'n woord gebruik, al is die aanvanklike vorm steeds in gebruik. In sekere gesegdes word 'n sekere verkleiningsvorm altyd gebruik, byvoorbeeld Hy het sy bloutjie teëgekom, Boontjie kry sy loontjie. In party gevalle is die verskil in betekenis tussen die aanvanklike en die verkleinde vorm so groot dat hulle nie werklik uitruilbaar is nie. So byvoorbeeld is 'n nuweling 'n groentjie, maar nooit 'n groen of 'n groene nie. By babadiere word verkleinwoorde baie gebruik, byvoorbeeld leeutjie vir 'n welpie, eerder as leeu.

Soms kan verkleining ook dui op 'n verandering in betekenis of gevoel. So is figuurlike gebruik, simpatie, sarkasme of eufemisme moontlik teenwoordig in die gebruik van 'n verkleinwoord. Byvoorbeeld, Is jou hartjie seer? (simpatie), Die omie het 'n boepie, of Die mannetjie sal sy moses teëkom (sarkasme), Ons het 'n probleempie (eufemisme). Verkleinde vorms kan ook gebruik word vir troetelname: Bokkie kan gebruik word vir 'n geliefde, maar daardie betekenis is minder algemeen in bok.

Alhoewel verkleining hoofsaaklik by selfstandige naamwoorde gebruik word, kom dit ook voor by ander woordsoorte. Bywoorde kan verklein word, byvoorbeeld saggies, stilletjies. Verkleining van 'n byvoeglike naamwoord kan gebruik word om die woord te verander in 'n selfstandige naamwoord. Byvoorbeeld slim -> slimmie, lank -> langetjie. Werkwoorde word ook soms verklein, veral as met klein kinders gepraat word, byvoorbeeld slapies, werkies. Verkleinwoorde kan ook verder verklein word; dit is veral algemeen by woorde wat normaalweg slegs in hulle verkleinde vorme gebruik word, byvoorbeeld baadjietjie, boompietjie.

Die uitspraak van die -tjie en -djie as -kie, asook die verandering in uitspraak by sekere verkleiningsvorme (byvoorbeeld bootjie, bladjie, glasie, handjie) is waarskynlik die deel van Afrikaanse uitspraak wat die verste verwyderd is van die spelling. Dit is egter nie moeilik vir mense wat Afrikaans grootgemaak is nie, aangesien verkleinwoorde gewoonlik baie gebruik word wanneer met klein kinders gepraat word. Soms gaan so 'n gepraat met kinders gepaard met oorronding, veral om simpatie aan te dui: Ôg, het mômmô se bôbôtjie seurgekrui?

Aangesien al drie klanke -tjie en -djie en -kie as -kie uitgespreek word, ontstaan 'n paar gevalle waar verskillende verkleinwoorde dieselfde of baie soortgelyk uitgespreek word. Vergelyk byvoorbeeld boortjie (klein boor) en boordjie (klein boord, of 'n boordjie). In die meeste gevalle sorg verbuigings van die voorafgaande klanke van die onverboë woord dat gevalle onderskei kan word. So word bakkie en badjie nie identies uitgespreek nie, aangesien die vokaal in die tweede geval verbuig word na 'n ai-klank. Enkele gevalle is egter selfs op skrif identies en slegs konteks kan aandui watter woord verklein is. Vergelyk byvoorbeeld houtjie (klein hout) en houtjie (klein hou).

Voorbeelde

album - albumpie
bal - balletjie
blad - blaaitjie
donkie - donkietjie
ertjie - ertjietjie
foto - foto'tjie
gat - gatjie
gesin - gesinnetjie
glas - glasie
graf - graffie
graaf - grafie
huis - huisie
man - mannetjie
mandjie - mandjietjie
meisie - meisietjie
Le Roux - Le Rouxtjie
pad - paadjie
rabbi - rabbi'tjie
riem - riempie
skilpad - skilpadjie
son - sonnetjie
taak - takie
tafel - tafeltjie
tak - takkie
Terblanche - Terblanche'ie
vygie - vygietjie
dogter - dogtertjie
sambreel - sambreeltjie

Syfers en letters

Syfers

1'etjie of 1'tjie = enetjie of eentjie
2'tjie = tweetjie ((nl) tweetje)
3'tjie = drietjie ((nl) drietje)
4'tjie = viertjie ((nl) viertje)
5'ie = vyfie ((nl) vijfje)
6'ie = sessie ((nl) zesje)
7'tjie = sewetjie ((nl) zeventje)
8'ie = aggie (vergelyk Nederlands achtje)
9'tjie = negetjie ((nl) negentje)
10'tjie = tientjie ((nl) tientje)
11'ie = elfie ((nl) elfje)
12'ie = twaalfie ((nl) twaalfje)
13'tjie = dertientjie ((nl) dertientje)
14'tjie, 15'tjie, 16'tjie, 17'tjie, 18'tjie, 19'tjie (alles eindig met -tientjie; (nl) -tientje)
20'ie, 30'ie, 40'ie, 50'ie, 60'ie, 70'ie, 80'ie, 90'ie (alles eindig met -tiggie; (nl) -tigje)
23'ie, 36'ie, 49'ie, 51'ie, 68'ie, 74'ie, 87'ie, 99'ie (alles eindig met -tiggie; (nl) -tigje)
100'jie = honderdjie ((nl) honderdje)
1 000'jie = duisendjie ((nl) duizendje)
1 000 000'tjie = miljoentjie ((nl) miljoentje)
1 000 000 000'jie = miljardjie ((nl) miljardje)
1 000 000 000 000'tjie = biljoentjie ((nl) biljoentje)
1 000 000 000 000 000'jie = biljardjie ((nl) biljardje)
1 000 000 000 000 000 000'tjie = triljoentjie ((nl) triljoentje)
1 000 000 000 000 000 000 000'jie = triljardjie ((nl) triljardje)
1 000 000 000 000 000 000 000 000'tjie = kwadriljoentjie ((nl) quadriljoentje)
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000'jie = kwadriljardjie ((nl) quadriljardje)
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'tjie = kwintiljoentjie ((nl) quintiljoentje)
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'jie = kwintiljardjie ((nl) quintiljardje)
1 688 177 614 814 127 456 565 466 813 849 199'ie (eindig met -tiggie;(nl) -tigje)

Uitgeskryf: eenkwintiljard seshonderd agt-en-tagtigkwintiljoen eenhonderd sewe-en-sewentigkwadriljard seshonderd-en-veertienkwadriljoen agthonderd-en-veertientriljard eenhonderd sewe-en-twintigtriljoen-vierhonderd ses-en-vyftigbiljard vyfhonderd vyf-en-sestigbiljoen vierhonderd ses-en-sestigmiljard agthonderd-en-dertienmiljoen agthonderd nege-en-veertigduisend eenhonderd nege-en-negentiggie.

1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'tjie = seksiljoentjie / heksiljoentjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'jie = seksiljardjie / heksiljardjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'tjie = septiljoentjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'jie = septiljardjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'tjie = oktiljoentjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'jie = oktiljardjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'tjie = noniljoentjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'jie = noniljardjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'tjie = desiljoentjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'jie = desiljardjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'tjie = undesiljoentjie
1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000'jie = undesiljardjie

Letters:

a'tjie
b'tjie
c'tjie
d'tjie
e'tjie
f'ie
g'tjie
h'tjie
i'tjie
j'tjie
k'tjie
l'etjie
m'etjie
n'etjie
o'tjie
p'tjie
q'tjie
r'etjie
s'ie
t'tjie
u'tjie
v'tjie
w'tjie
x'ie
y'tjie
z'tjie

Eenlettergrepige woorde wat op -ng eindig

H.J.J.M. van der Merwe skryf in 1970 in Die korrekte woord

(b) alle eenlettergrepige woorde op -ng ... kry net 'n -etjie toegevoeg

Die Nuwe taalgids (1992) deur A. Coetser sê:

By eenlettergrepige woorde wat op g eindig, is die verkleiningsuitgang gewoonlik -etjie

Die AWS stel:

* Reël 15.8: Woorde wat op -ng in 'n beklemtoonde lettergreep eindig, kry 'n verkleiningsvorm met -etjie..

Voorbeelde:

ding - dingetjie
gang - gangetjie
ghong - ghongetjie
jong(e) - jongetjie
kring - kringetjie
lange - langetjie
long - longetjie
rang - rangetjie
ring - ringetjie
slang - slangetjie
sprong - sprongetjie
stang - stangetjie
string - stringetjie
tang - tangetjie
tong - tongetjie
wang - wangetjie

Samestellings met sulke eenlettergrepige woorde behou die verkleiningsuitgang:

bêredingetjie - bêre + dingetjie
bierblikringetjie - (bierblik) + ringetjie
blikringetjies - blik + ringetjies
bloutongetjie - blou + tongetjie
doringtangetjie - doring + tangetjie
draadringetjie - draad + ringetjie
drinkdingetjie - drink + dingetjie
erdslangetjie - erd + slangetjie
eetdingetjie - eet + dingetjie
grondslangetjie - grond + slangetjie
gustangetjie - gus + tangetjie
haartangetjie - haar + tangetjie
ingangetjie - in + gangetjie
kleintongetjie - klein + tongetjie
knypgangetjie - knyp + gangetjie
koeëltangetjie - koeël + tangetjie
koeldrankblikringetjie - (koeldrankblik) + ringetjie
kousbandslangetjie - (kousband) + slangetjie
kruipgangetjie - kruip + gangetjie
kunslongetjie - kuns + longetjie
leertongetjie - leer + tongetjie
luislangetjies - lui + slangetjies
metaalringetjie - metaal + ringetjie
metaaltongetjie - metaal + tongetjie
naelstringetjie - nael + stringetjie
pasgangetjie - pas + gangetjie
peuseldingetjie - peusel + dingetjie
riettongetjie - riet + tongetjie
rydingetjie - ry + dingetjie
skaaptongetjie - skaap + tongetjie
skerppunttangetjie - (skerppunt) + tangetjie
skoentongetjie - skoen + tongetjie
skubringetjies - skub + ringetjies
snydingetjie - sny + dingetjie
soetdingetjie - soet + dingetjie
soldeertangetjie - soldeer + tangetjie
speeldingetjie - speel + dingetjie
splintertangetjie - splinter + tangetjie
suikertangetjie - suiker + tangetjie
swart-en-geel-grondslangetjie - (swart-en-geel-grond) + slangetjie
sygangetjie - sy + gangetjie
veertangetjie - veer + tangetjie
veterringetjie - veter + ringetjie
weesjongetjie - wees + jongetjie
ystangetjie - ys + tangetjie

Beklemtoonde eind-ng lettergreep (AWS):

gesang - gesangetjie (meerlettergrepige woord)

Meerlettergrepige -ling/-eling/-ing/: -etjie of -nkie?

Wat Afrikaanse verkleinwoorde betref, kan Nederlandse taalreëls hier eenvoudig nie altyd toegepas word nie. Byvoorbeeld:

Dieselfde grondwoord:

(af) hapering - haperinkie (volgens die HAT)

(nl) hapering - haperingetje

Afleiding:

(af) doring - dorinkie

(nl) doorn - doorntje

Agtergrond

In 1970 skryf H.J.J.M. van der Merwe in sy Die korrekte woord:

Die verkleinwoorde word min of meer soos volg gevorm:
(a) alle meerlettergrepige woorde op -ing/-ling kry -kie (met verdwyning van die -g): garinkie, herhalinkie, pierinkie, koninkie; ens.;
(b) alle eenlettergrepige woorde op -ng en meermale meerlettergrepige woorde op -eling kry net 'n -etjie toegevoeg: gangetjie, ringetjie, bannelingetjie, vreemdelingetjie, ens. In laasgenoemde gevalle is die taal blykbaar alweer besig met gelykmaking en dikwels hoor 'n mens: bannelinkie, vreemdelinkie, ens.

Om hierdie rede verskyn verskillende verkleinwoorde in ou grammatikaboeke:

Huurling word *huurlinkie (meerlettergrepige woord wat op -ling eindig, want "huur" is die stam)
Leerling word *leerlinkie (meerlettergrepige woord wat op -ling eindig, want "leer" is die stam)
Sendeling word sendelingetjie (meerlettergrepige woord wat op -eling eindig, want "send" (stuur) is die stam)
Vreemdeling word vreemdelingetjie (meerlettergrepige woord wat op -eling eindig, want "vreemd" is die stam)
Banneling word bannelingetjie (meerlettergrepige woord wat op -eling eindig, want "ban" is die stam)
Wandeling word wandelinkie (meerlettergrepige woord wat op -ing eindig, want "wandel" is die stam).

Maar hier ontstaan die probleem:

Eersteling word eerstelingetjie/*eerstelinkie (meerlettergrepige woord wat op -eling / -ling eindig = is die stam nou "eerst" of "eerste"?)

Veranderde spelreëls

Nuwe taalgids (1992)^[1] skryf:

1. By die verkleining van meerlettergrepige woorde wat op g eindig, is die verkleiningsuitgang -kie en die -g val weg:

koning - koninkie
piesang - piesankie
verbetering - verbeterinkie
aansluiting - aansluitinkie

2. By eenlettergrepige woorde wat op g eindig, is die verkleiningsuitgang gewoonlik -etjie.

ring - ringetjie
tong - tongetjie
gang - gangetjie
long - longetjie

Maar by hierdie spelreëls is die verskeie woorde met -ling, -eling en -ing nie behandel nie.

In 'n Studiegids (2010)^[2] word die AWS se spelreëls geïgnoreer. Daar staan:

-kie Net woorde met meer as een lettergreep wat op =ing eindig [behalwe =ling;...] en waarvan die slotlettergreep nie beklemtoon word nie, vorm die verkleining met =k, terwyl die g wegval

Hierdie voorstel ignoreer verkleinwoorde soos bestelling - bestellinkie. Bestellingetjie is onafrikaans.

Volgens die gesaghebbende AWS is die spelreëls:

* Reël 15.8: Woorde wat op ng in 'n beklemtoonde lettergreep eindig, kry 'n verkleiningsvorm met -etjie. Met kommentaar (b): 'n woord wat eindig op die agtervoegsel -ling, kry ook 'n verkleiningsvorm met -etjie, byvoorbeeld: eersteling - eerstelingetjie; leerling - leerlingetjie; tweeling - tweelingetjie.

Maar net in die volgende reël staan daar:

* Reël 15.9: 'n Woord wat op ng in 'n niebeklemtoonde lettergreep eindig, kry 'n verkleiningsvorm met -kie, terwyl g wegval. Met die voorbeeld wandeling > wandelinkie.

- Van nader beskou moet mens egter let op die woordbou self.

Om verwarring uit te skakel kan dus gestel word:

1. Indien die meerlettergrepige woord waarskynlik op 'n -ling of -eling eindig, wat (dikwels) regstreeks 'n persoonsnaam vorm en/of na 'n mens of mense kan verwys (wat ook vermensliking insluit), word dit "-lingetjie":

banneling - bannelingetjie ((ver)ban + -ling)
dopeling - dopelingetjie (doop + -ling)
drenkeling - drenkelingetjie ((ver)drink + -ling)
eersteling - eerstelingetjie (eerste + -ling)
huurling - huurlingetjie (huur + -ling)
leerling - leerlingetjie (leer + -ling)
liefling - lieflingetjie (lief + -ling; vergelyk ook (nl) lieveling) (lieflinkie is wel reeds deur die ou taalreëls (1970) ingeburger)
nuweling - nuwelingetjie (nuut + -ling)
sendeling - sendelingetjie (send + ling)
swakkeling - swakkelingetjie (swak + ling)
vreemdeling - vreemdelingetjie (vreemd + ling)

2. Die res van die meerlettergrepige woorde wat op -ing eindig kry almal -nkie (wandeling > wandelinkie, bevalling (sien onder) > bevallinkie, e.a.)

Let veral op die stam: bepaal of die woorde konsonantverdubbeling het of 'n klinker weggelaat het.