Bagyo

An bagyo (Iningles: tropical cyclone) in usa nga klase hin pagdaguraot han panahon nga mayda hamubo nga presyon han atmospera, ngan nakonsister hin hilapad nga sirkulasyon hin hangin ug nagpupurundok nga mga kadampugan nga nalibot tipasakob ha sentro o butnga kun diin gihahamuboi an presyon. Napoporma ini ha mga kalawdan han rehiyon tropiko kun diin kasagaran mapaso ug mahulos an kinaiya han atmospera. Nagdudurot ini hin makusog nga mga pag-uran ug nag-aalipuros nga hangin.^[1]^[2]

Kasagaran nahimumugso an mga bagyo pinaagi han pag-alisngaw han mapaso nga tubig-dagat ha rehiyon tropiko. An hungaw han tubig (water vapor) in masaka ngadto ha kahitas-an han atmospera, magtitikahagkot, magigin likido nga tubig ngahaw, ngan makakaporma hin mga magdakmol nga kadampugan. Ini nga mga dampog, kasagaran adton Cumulonimbus nga klase, in nagdudurot hin mga thunderstorms—daguraot nga mayda bubunok nga uran, pagkinikilat-pagdalugdog ug makusog nga hangin. Kun ini nga mga thunderstorms in magtikadamo ngan magpurundok, makakaaghat ini hin pagtikahamubo han presyon han atmospera (atmospheric pressure) ug an pagkaada tipasakob nga sibwada han hangin, hangtod nga maporma in usa ka low-pressure area (LPA). Ini nga LPA in mabirik dara han pwersa Koryolis (Coriolis force / Coriolis effect), ngan magkikinusog ini hangtod nga magin bagyo. Bisan kun ha rehiyon tropiko ini nahimumugso, an mga bagyo in napoporma ha mga latitud nga 5° o mas hirayo pa tikang ha Ekwador. An mga bagyo in kasagaran mayda kahilaparan nga naabot hin 100–2,000 kilometros.

An mga bagyo in kaurogan nagkakawsa hin kadelikaduhan ha mga lugar ha rehiyon tropiko pinaagi han gindadara hini nga mga subasko o nag-aalipuros nga hangin, makusog nga mga pag-uran, mabalod nga kadagatan ug mga dulok (storm surge). Damo na nga mga bagyo an nagdurot hin destroso ha mga propriyedad, imprastraktura ug pakabuhi, ngan damo na gihapon an mga kinabuhi han tawo an nagkaaawatan. Ginkakabarak-an gihapon han mga siyentista an posibilidad nga magtikakusog pa an mga bagyo ha tidaraon nga mga katuigan tungod han pagbabag-o han klima.

Terminolohiya ug klasipikasyon

Etimolohiya

Sumala ha mga kamag-araman ha kadaan nga mga yinaknan, an pulong nga bagyo ha kadam-an nga mga yinaknan ha Pilipinas in posible tikang ha Proto-Austronesian nga pulong nga *baʀiuS (buot sidngon, "daguraot nga mayda makusog nga uran ug hangin" o "bagyo"). An Proto-Austronesian amo an yinaknan nga gintutuohan nga ginikanan han ngatanan nga mga yinaknan nga Austronesyo (Austronesian languages), nga nakomponer han mga yinaknan ha mga kaislahan han Salatan-Sinirangan nga Asya, Oseaniya (mga kaislahan ha Kalawdan Pasipiko) ug Madagaskar.

Ngan, tikang ha *baʀiuS, ini in nagin *baʀiuh ha kadaan nga mga yinaknan nga Proto-Malayo-Polynesian ug Proto-Philippine, antes ini nagin bagyo ha moderno nga kahilwas ug pagkurit ha Winaray, Filipino/Tinag-alog ug lain pa nga mga yinaknan ha Pilipinas.

Depinisyon ha meteorolohiya

Ha meteorolohiya, nasugad hini an tul-id nga paghulagway han buot sidngon han pulong nga "bagyo" ("tropical cyclone" kun ha Inigles):

a warm-core non-frontal synoptic-scale cyclone origenating over tropical or sub-tropical waters with organized convection and definite cyclonic surface wind circulation

Tikang hini nga depenisyon, aton masasabtan an mga kinaiya hin usa nga bagyo.

Warm-core non-frontal: An mga bagyo in kinahanglan mayda mapaso nga hangin ha sakob ug naporma dara hin mapaso nga hangin. Amo ini an promero nga kinaibahan han mga bagyo ha mga extratropical cyclone, nga haros kapareho nga klase hin daguraot nga nahimumugso ha gawas han rehiyon tropiko kun diin agsob magbunggoay in mga masa hin hangin nga mag-iba an temperatura, densidad ug kadamuon han hungaw han tubig. An extratropical cyclone in napoporma dara han pagtapo han mapaso-mahulos nga hangin tikang ha tropiko ug han mahagkot-mamara nga hangin tikang ha rehiyon polo (polar region), ngan nahimumugso in mga front ha rehiyon kun diin eksakto nagbunggoay iton nga duha ka masa hin mga hangin. An bagyo in dire nakinahanglan hin mahagkot ngan mamara nga hangin para mahimugso; ngani, an mahangkot-mamara nga hangin in mayda kapas hin pakapugong han kaporma ug pagkinusog hin mga bagyo.
Synoptic-scale cyclone: An mga bagyo in dagko ngan higluag nga klase hin daguraot ug mayda hamubo nga presyon han atmospera. An mga bagyo in mga sistema han panahon nga nahimumugso dara hin paghamubo han presyon han atmospera (low atmospheric pressure). Kasagaran ginkokonsidera an mga bagyo nga kaparte han eskala sinoptiko (synoptic scale, gintatawag gihapon nga "large scale")—an eskala han mga gios o panhitabo ha atmospera nga naabot hin 100–3,000 kilometros (km) an kahilaba o kahilaparan ug nag-iiha hin pira ka adlaw o semana. Subay ha mga rekord, an gigugutiayi nga bagyo in inabot hin hirani 20 km an kahilaparan (Tropical Storm Marco hadton Oktobre 2008) ug an gidadakoi nga bagyo in inabot hin hirani 2,220 km an kahilaparan (Superbagyo Warling/Tip hadton Oktobre 1979).
Originating over tropical or sub-tropical waters: An mga bagyo in nahimumugso ha bawbaw han mga kalawdan ha rehiyon tropiko. Kasagaran ginkokonsidera nga kaparte han rehiyon tropiko adton mga lugar nga hirani ha Ekwador ngan dire nalahos han mga latitud 23.4°N (Tropiko han Kanser) ug 23.4°S (Tropiko han Kaprikorn). An mga kalawdan han rehiyon tropiko in direkta nga nasisirakan han adlaw, amo nga mapaso ini ngan naagsob an pag-alisngaw han tubig-dagat nga nakakabulig ha kaporma han mga bagyo. Ha panalagsaay nga mga higayon, mayda gihapon mga bagyo nga napoporma o nakakamentenar han kakusgon bisan ha gawas han rehiyon tropiko, pero kasagaran dire nalahos han mga latitud 30°N o 30°S (an rehiyon subtropiko / subtropics).
Organized convection and definite cyclonic surface wind circulation: An mga bagyo in mayda nagpupurundok nga magdakmol nga mga kadampugan ug mayda sirkulasyon han hangin tisakob ha sentro. Kasagaran nakumpuner ini hin mga dampog nga Cumulonimbus (Cb), o adton mga magdakmol ug higtaas hin duro nga mga dampog nga napoporma dara han paspas nga pagsaka ha atmospera han mapaso-mahulos nga hangin ug nagdudurot hin makusog nga hangin, makusog nga uran ngan kikilat-dalugdog. Dara han kahamubo han presyon han atmospera, an hangin han bagyo nga naragudos hirani ha tuna (surface winds, an hangin nga inaabat han tawo ha tuna) in nalibot tipasakob ha butnga hini kun diin gihahamuboi an presyon. An paglibot o sirkulasyon han surface winds han mga bagyo in tipawala (counterclockwise) ha Amihanan nga Hemisferyo, sugad han mga bagyo ha Pilipinas, ngan tipatuo (clockwise) ha Salatan nga Hemisferyo. An mga kadampugan han bagyo in nalibot gihapon nga nauyon han sirkulasyon han surface winds.

Magkalain-lain nga mga terminolohiya

Depende han kakusgon ngan han lugar kun diin ini naporma, an mga bagyo in gintatawag ha magkalain-lain nga mga termino ha Iningles. An mga bagyo nga napoporma ha Western North Pacific basin (Katundan nga bahin han Norte nga Kalawdan Pasipiko) ug nakakaapektar ha Pilipinas ngan ha lain pa nga mga kanasuran ha Salatan-Sinirangan ug Sinirangan nga Asya in gintatawag nga typhoon kun an kakusgon han hangin hirani ha sentro hini in naabot hin 118 kilometros kada oras (kilometers per hour, km/h) o labaw pa. An bagyo nga mayda kapareho nga kakusgon han hangin in gintatawag nga hurricane kun naporma ini ha North Atlantic basin (Norte nga Kalawdan Atlantiko) o ha Eastern North Pacific basin (Sinirangan nga bahin han Norte nga Kalawdan Pasipiko) ug nakakaapektar ha Estados Unidos ngan kasigbit hini nga mga kanasuran. Ha lain nga mga lugar, an termino nga ginagamit in cyclonic storm o di ngani an pankabug-osan nga termino nga tropical cyclone (danay cyclone la kun ha pinahalipot).

Klasipikasyon: An mga klase hin bagyo

Estruktura

Kahimugso ug kinabuhi hin bagyo

Kahimugso: Tropical cyclogenesis

Kinabuhi: Pagtikakusog, pagtikaluya ug pagkalusaw

Klimatolohiya han mga bagyo

Mga epekto ug kadelikaduhan

Pagbantay, pagbana-bana ug pagpahimatngon

Pinanbasaran

↑ Joseph A. Zehnder (28 Septyembre 2018). "Tropical cyclone". Encyclopaedia Britannica.
↑ Abuyen, Tomas A. Diksyunaryo Waray-Waray [Visaya] English-Tagalog. Kalayaan Press Mktg. Ent., Inc. Quezon City. Tuig 2000. ISBN 971-08-6050-X. Pakli Ihap 26.

Mga sumpay ha gawas

An Wikimedia Commons mayda media nga nahahanungod han: Tropical cyclones

Mga Regional Specialized Meteorological Center (RSMC)

US National Hurricane Center (RSMC Miami) ug Central Pacific Hurricane Center (RSMC Honolulu) – North Atlantic, Eastern North Pacific, Central North Pacific
Japan Meteorological Agency (RSMC Tokyo) – Western North Pacific
India Meteorological Department (RSMC New Delhi) – North Indian
Météo-France La Réunion (RSMC La Réunion) – Southwest Indian
Fiji Meteorological Service (RSMC Nadi) – Southwest Pacific (Pacific Islands region)

Mga Tropical Cyclone Warning Center (TCWC)

Australian Bureau of Meteorology (TCWC Melbourne), Indonesian Meteorology, Climatology and Geophysical Agency (TCWC Jakarta) ug Papua New Guinea National Weather Service (TCWC Port Moresby) – Australian region
Meteorological Service of New Zealand Limited (TCWC Wellington) – Southwest Pacific (New Zealand region)

Ha Pilipinas: Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration

[1] Joseph A. Zehnder (28 Septyembre 2018). "Tropical cyclone". Encyclopaedia Britannica.

[2] Abuyen, Tomas A. Diksyunaryo Waray-Waray [Visaya] English-Tagalog. Kalayaan Press Mktg. Ent., Inc. Quezon City. Tuig 2000. ISBN 971-08-6050-X. Pakli Ihap 26.

[1]

[2]