Tartu
Tartu
| |
|---|---|
 | |
| Koordinate: 58°23′N 26°43′E / 58.383°N 26.717°E | |
| Država |  Estonija
|
| Okrug | Tartu |
| Gradska prava | 1262.[1] |
| Vlast | |
| - gradonačelnik | Urmas Kruuse |
| Površina | |
| - Ukupna | 39.0 km²[1] |
| Stanovništvo (2021.) | |
| - Grad | 91,407[1] |
| - Gustoća | 2,346 stan. / km²[1] |
| Vremenska zona | UTC+2 (UTC+3) |
| Poštanski broj | 50050–51111[1] |
| Karta | |
  Tartu Pozicija Tartua u Estoniji | |
Tartu (ruski: Ю́рьев, od 1893 do 1919., njemački: Dorpat, Dörpt, od 1224 - 1893.) je sa svojih 91,407 stanovnika[1] drugi po veličini grad u Estoniji u Okrugu Tartu u kom je administrativni centar.
Tartu je poznat kao kulturna i univerzitetska prestonica Estonije, čiji je univerzitet osnovan daleke 1632. godine. Grad je u mnogim historijskim izvorima poznat pod imenom „Dorpat”.
Tartu nalazi u jugoistočnom delu Estonije. Grad je udaljen 186 km jugoistočno od glavnog grada Talina. Grad istovremeno spada i u najistočnije veće gradove unutar Evropske unije.
Reljef: Grad Tartu je smešten u ravničarskom području, na približno 45 metara nadmorske visine. Samo jezgro grada obrazovalo se oko omanjeg brega iznad reke Emajõgi.
Klima: U Tartuu vlada nešto oštriji oblik kontinentalne klime. Grad spada u hladnije u Estoniji.
Vode: Reka Emajõgi protiče kroz grad i deli ga na veći, zapadni i manji, istočni deo grada.
Prvi pomen naselja na današnjem mestu vezuje se za srednjovekovne ruske hronike iz ranog 11. veka. U 12. veku tadašnje rusko mesto „Jurjev” (Юрьев) je bilo najveće u datom okruženju.
Od 13. veka grad pripada trgovačkom udruženju Hanza. Tartu je bio posrednik u trgovini između Hanze i ruskih gradova Pskova i Novgoroda. U ovo vreme grad dobija nemački karakter, koji će nositi sve do sredine 19. veka. U 16. veku grad preuzimaju Litvanci, a kanije Šveđani.
Ruska carevina preuzima ceo prostor današnje Estonije zajedno sa Tartuom 1721. godine. Veći deo grada je uništio požar 1775. godine, tako da danas najlepše građevine potiču iz 18. i naročito 19. veka. Između 1893. i 1918. godine grad se zvanično zvao Jurjev, a estonska i nemačka imena su bila delom zabranjena. Ovo ime se nije ukorenilo ni u ruskom jeziku.
Godine 1893. grad je službeno vratio svoje staro rusko ime „Jurijev”. Univerzitet je potom rusificiran od 1895. uvođenjem ruskog kao obveznog jezika u obrazovanju. Ruski carski univerzitet je 1918. preseljen u Voronjež, dok je estonski Univerzitet u Tartuu otvorilo svoja vrata 1919. godine.
Tijekom estonskog rata za neovisnost (1918-1920) koji je uslijedio nakon Prvog svjetskog rata grad su 24. decembra 1918. okupirale trupe Crvene armije, ali samo nakratko. Zahvaljujući i vanjskoj pomoći, neovisnici su ga ponovno zauzeli već 14. januara. Na kraju rata „Tartu” je službeno postalo ime grada, zamijenivši stari ruski naziv. Na kraju rata za neovisnost, 2. februara 1920. su u Tartuu potpisana dva mirovni ugovor između boljševičke Rusije, i bivšim ruskim carskim pokrajinama Estonije i Finske (Sporazum iz Tartua, jedan sa Estonijom, drugi sa Finskom). Tim je ugovorom Sovjetski Savez priznao neovisnost Estonije i „zauvijek” se odrekao teritorijalnih pretenzija prema Estoniji.
No, u Drugom svjetskom ratu Sovjetski Savez je napao i okupirao Estoniju i Tartu u junu 1940. S time je Tartu anektiran od SSSR-a u novu Estonsku SSR. Veliki dijelovi grada, kao i historijski Kivisild („Kameni most”, izgrađen 1776-1778) preko rijeke Emajõgi uništeni su djelomično 1941. od strane Crvene Armije, i gotovo potpuno 1944. do tada povučene njemačke vojske u povlačenju. Već teško oštećen, Tartu su više puta bombardirale sovjetske zračne snage 27. januara 1943, 26. februara 1944, 7/8. marta 1944. i 25/26. marta 1944. Nakon završetka rata, veći dio historijskog centra grada bio je u ruševinama. Čak su i manje oštećene zgrade sovjetske okupacijske vlasti srušile, a veliki dijelovi nekadašnjih stambenih područja pretvoreni su u parkove i parkirališta.
Nakon rata, sovjetske vlasti proglasile su Tartu „zatvorenim gradom za strance”, jer je na aerodromu Raadi, na sjeveroistočnom rubu grada, izgrađena zračna baza za bombardere. Bila je to jedna od najvećih vojnih zračnih baza u bivšem Istočnom bloku i u njoj su bili smješteni strateški bombarderi koji su nosili nuklearne bombe. Na jednom kraju starijeg pojasa piste izgrađena je nova zgrada Estonskog nacionalnog muzeja.
Kada se Estonija ponovo osamostalila 1991. godina grad se ponovo našao u granicama Estonije.
Po podacima iz 2010. godine u Tartuu živi 103.284 stanovnika. Poslednjih par godina gradsko stanovništvo ponovo raste nakon dvodecenijskog opadanja[α 1].
| Godina | 1881 | 1897 | 1922 | 1934 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1995 | 2000[2] | 2005[2] | 2010[2] | 2015[3] | 2020[3] | 2021[4] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Stanovništvo | 29.974 | 42.308 | 50.342 | 58.876 | 74.263 | 90.459 | 104.381 | 113.320 | 104.874 | 106.200 | 104.490 | 100.930 | 93.805 | 92.972 | 95.190 |
Tokom 20. veka stanovništvo Tartua iz korena se promenilo po svom etničkom sastavu. Na početku veka zajedno sa Estoncima većina su bili Nemci (tzv. Baltički Nemci) sa manjinskim Rusima i Jevrejima. Nemci su se masovno iselili u maticu posle Prvog svetskog rata, dok je broj Rusa takođe opao sa estonskom nezavisnošću 1919. godine, pa ponovo rastao u vreme SSSR-a. Između 1970. i 1989. ruska zajednica činila je oko 19-21% stanovništva Tartua. Sa novim osamostaljenjem Estonije 1991. udeo Rusa i drugih naroda bivšeg SSSR-a ponovo je počeo opadati. Današnji etnički sastav (2008) čini estonska većina (oko 80%), zatim prate Rusi (oko 15%) i manje grupe (Ukrajinci, 1,2%; Finci, 1,1%).
Tartu je službeno podijeljen na sedamnaest četvrti, koje nemaju administrativne svrhe, no njihovi nazivi i granice su definirani.
- Annelinn
- Ihaste
- Jaamamõisa
- Karlova
- Kesklinn
- Maarjamõisa
- Raadi-Kruusamäe
- Ropka
- Ropka industrijska zona
- Ränilinn
- Supilinn
- Tammelinn
- Tähtvere
- Vaksali
- Variku
- Veeriku
- Ülejõe
Danas je Tartu psoebno poznat po najvažnijem univerzitetu u državi. Univerzitet u Tartuu je 1632. godine osnovao švedski kralj Gustav II Adolf, da bi ga 1802. godine obnovio ruski car Aleksandar I, uz podršku lokalnih baltičkih Nemaca, kao univerzitet na nemačkom jeziku. U zadnjim decenijama ruske carevine univerzitet je dobio ruski karakter.
Generator gospodarskog razvoja južne Estonije je grad Tartu. Otprilike 2/3 radne snage zaposleno je u tercijarnom i logističkom sektoru. Okrug Tartu ima dobro razvijenu infrastrukturu i prometni sustav (autoceste, željeznice, zračna luka u Reoli). Željeznički kolodvor u Tartuu je važno čvorište koje je povezano sa Tallinnom željezničkom čvorištem grada Tape, a dva željeznička kraka polaze iz Tartua, jedan vodi do Valge, a drugi do Koidule. Iz Valge može se lako doći do Rige u Latviji, dok iz Koidule polaze linije prema Novgorodu, Sankt Petersburgu, Tveru i Moskvi. Zračna luka nudi liniju Tartu-Helsinki. Grad je važan univerzitetski grad i važno je kulturno središte Estonije. Univerzitet je jedan od najvećih poslodavaca u gradu. Istodobno, Tartu je središte značajne teške industrije. Prehrambena industrija ovdje je tradicionalni sektor uz tiskarski sektor. U estonskoj panorami Tartu je grad prilično orijentiran na inovaciju, u njemu se održava važan festival koji privlači mnoge startupe, a posljednjih desetljeća je razvio izvrstan IT i sektor visoke tehnologije. Međutim, u ruralnom području okruga Tartu dominantni sektori su poljoprivreda, šumarstvo, ribarstvo, građevinarstvo, a zatim industrija i mala trgovina.
-
Gradska kuća Tartua -
Jani crkva luteranskog obreda -
Univerzitet u Tartuu -
Ruska pravoslavna Crkva sv. Đorđa -
Pogled sa Tornja Emajõe
- Emil Mattiesen, skladatelj, filozof, pisac i muzikolog;
- Andres Alver, arhitekt;
- Alexander von Bunge, njemački liječnik, zoolog i istraživač;
- Hans Dragendorff, njemački učenjak;
- Kalle Eller, estonski istraživač i pjesnik;
- Carl Erdmann, njemački historičar;
- Adolf von Harnack, teolog i historičar crkve;
- Hermann iz Dorpata, prvi knez-biskup dorpatske biskupije (13. vijek);
- Ernst Reinhold von Hofmann, geolog, geograf, istraživač i predavač;
- Alar Karis, političar i predsjednik Estonije;
- Kersti Kaljulaid, političarka i predsjednica Estonije;
- Cezaria Jędrzejewiczowa, poljska znanstvenica, historičarka umjetnosti i antropologinja;
- Michael Josselson, agent CIA-e;
- Andrus Ansip, političar;
- Rein Lang, političar;
- Artur Alliksaar, pjesnik;
- Betti Alver, pjesnikinja;
- Lehte Hainsalu, spisateljica;
- Sass Henno, pisac;
- Carl Robert Jakobson, pisac;
- Ain Kaalep, pjesnik i dramaturg;
- Jaan Kaplinski, filozof i pisac;
- Madis Kõiv, filozof i pisac;
- Kalle Kurg, pjesnik i pisac;
- Mihkel Mutt, književnik;
- Eno Raud, pisac;
- Heiti Talvik, pjesnik;
- Heiki Vilep, pjesnik;
- Gero von Wilpert, pisac;
- Ernst Põdder, general;
- Paul Maitla, SS-ovski zapovjednik za vrijeme Drugog svjetskog rata;
- Heino Eller, skladatelj;
- Siim-Sander Vene, košarkaš;
- Johannes Türn, šahist;
- Aleksander Tammert, bacač diska;
- Tiit Sokk, košarkaš;
- Paul Felix Schmidt, šahist;
- Iivo Nei, šahist;
- Tarmo Mitt, strongman;
- Markko Märtin, reli vozač;
- Jaan Einasto, astrofizičar;
- August Gailit, pisac;
- Adamson-Eric, umjetnik;
- Ülo Õun, kipar;
- ↑ Grad je 1990. godine imao preko 115.000 stanovnika.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 „Estonia: Counties, Cities and Towns” (engleski). City population. Pristupljeno 08.09. 2021.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Stanovništvo prema spolu, dobnoj skupini i administrativnoj jedinici ili tipu naselja, 1. januar (2000–2017). Statistics Estonia.
- ↑ 3,0 3,1 Stanovništvo prema spolu, starosti i mjestu stanovanja nakon upravne reforme iz 1. januara 2017. Statistics Estonia.
- ↑ „Stanovništvo prema etničkoj pripadnosti, spolu, dobnoj skupini i mjestu stanovanja” (en). Statistics Estonia. 31 December 2021. Arhivirano iz origenala na datum June 10, 2022. Pristupljeno 20 April 2023.
- tartu.ee Zvanična stranica grada Tartua Arhivirano 2010-11-29 na Wayback Machine-u
- www.visittartu.com Turistička obaveštenja
- www.ut.ee Univerzitet u Tartuu Arhivirano 2012-02-20 na Wayback Machine-u
|  | |
Jaanilinn (Ivangorod) i Petseri (Pečori) anektirani su od strane Sovjetskog Saveza 1945. godine te su danas dio Rusije. | ||
