Surds
Surds
©MATIZHA T 2017
ZITA
Zita izwi rinoshandiswa kusheedza kana kudoma vanhu, mhuka, miti nzvimbo nezvimwe
zvinhu. Zita chipandi chakakosha pamutauro weChiShona.
Mhando dzemazita
Kune mhando dzakasiyana-siyana dzemazita;
Mazita evanhu
Mazita evanhu ese anonyorwa achitanga nevara guru pakutanga, ringave zita remudumba,
remhuri kana redzinza kana zita remadunhurirwa sokuti; Munashe, Garanewako,
Murwarazhizha. Mazita evanhu anonyorwa akabatanidzwa, haaparadzaniswi chero rikareba
sei.
Mazita enzvimbo
Mazita enzvimbo ese anonyorwa achitanga nevara guru pakutanga. Pane ukama huripo
pakati pemazita evanhu nenzvimbo sezvo mazita enzvimbo zhinji, makomo, zvikoro,
nezvimwe achibva pemazita evanhu sokuti, Musiiwa, Shamva, Rutope, Gutu, Muvhinzi.
Kuumbwa kwezita
Zita rakaumbwa nezvivakiso zviviri zvinoti; chivakashure nedzitsi sekuti;
Chivakashure - + - dzitsi
ru - + - kukwe
va - + - ramu
dzi -+ - mbo
Madzitsi emazita
Madzitsi emazita akawanda chaizvo. Dzitsi rimwe chete rinogona kushanda nezvivakashure
zvakasiyana-siyana zvibudisa mazita anoreva zvakasiyana-siyana sezvakaita dzitsi /-ramu/
rinogona kubatana nezvikashure zvinoti;
mu- (mu-ramu) kuve babamukuru, mainini, maiguru, babamunini vemumwe munhu
chi- (chiramu)- kuita nekutaura kwababamukuru namainini kana maiguru
nababamunini
u- (u-ramu) tsika, unhu nemaitiro babamukuru, mainini, maiguru, babamunini
vemumwe munhu.
Zvivakashure zvemazita
Chivakashure mavara (zvivakazwi) anovamba zita. Zvivakashure zvemazita muChiShona
makumi maviri nechimwe uye mhandonyana dziri pamhando idzi. Zvoreva kuti hakuna zita
reChiShona risina chivakashure uye mazita ose anopinda muzvikwata (mipanda) iyoyi.
Mupanda 1
Munowanikwa mazita anechekuita nevanhu. Chivakashure ndi /mu-/ kana /mw-/ sokuti
Mupanda 1a
Mazita emupanda uyu haana chivakashure. Kana zvakadaro chivakashure chinomirirwa naø-
(null prefix) zvingorewa kuti neChiShona “chivakashure (prefix) hachipo (null)“. Munowanikwa
mazita chaiwo evanhu,mhuka, Mwari etc (maProper nouns) sokuti:
Tenzi ø- -tenzi
Sahwira ø- -sahwira
Tinotenda ø- -tinotenda
Mupanda 2
Mazita emumupanda 1 anenge ava muuzhinji. Chivakashure ndi/va-/ kana /v-/ kana dzitsi
richitanga nemavara /-a-;-e-;-i-;-o-;-u-/ sokuti:
vene v- + -ene
vana v- + -ana
Mupanda 2a
Mazita ari mumupanda uye ane chivakashure /va-/ kuChiManyika chivakashure anenge ari /a-/
(usakanganisike nechivakashure /a-/ chechiZezuru chirimumupanda 2b) sokuti:
aShe a- + -she
atete a- + -tete
Ziva kuti pane mutsauko pakati pechivakashure cheChiManyika /a-/ na/a-/ veChiZezuru.
Sezvinoratidzwa nezvirevo zveChiManyika zvizere:
Mupanda 2b
Mazita emupanda uyu ane chekuita nevanhu uye ane chivakashure /a-/ CheChiZezuru sokuti:
ambuya a- + -mbuya
amai a- + -mai
Mupanda 3
mw- + -eya
mw- + -edzi
m- + -oto
mu- + -ti
mu- + -goti
Mupanda 4
Chivakashure chemazita emupanda uyu ndi /mi-/ kana /m-/ kana /mw-/. Munowanikwa mazita
anenge abva mumupanda 3 ava muuzhinji sokuti:
Mupanda 5
Mazita mazhinji emupanda uyu haana chivakashure chiri pachena kunze kwemazita mashoma
akafanana narize sokuti:
Chivakashure chinotorwa kubva kusungawirirano yemazita emupanda uyu anowa /ri-/ sokuti
jira iri.Madzitsi emupanda uyu anotorwa kubva pamazita ari mumupanda 6 anowa ari mazita
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
emupanda 5 anenge ava muuwandu. Sokuti kana ari jira kana awanda tinoti machira. Zita rekuti
machira riri mumupanda 6 uye dzitsi racho anenge ari -chira. Saka tichitevedzera zvatataura
pamusoro zita rokuti jira rakaumbwa sezvizvi:
Panewo mazita anotanga na/z-/ uyo anenge ari chivakashure chisingatsananguri (primary
prefix) z- uyu anomiririwa nari- kana dzitsi richitanga na/-a,-e, -i/ sokuti:
Mupanda 6
Mupanda 7
Mazita emupanda uyu anechivakashure /chi-/ kana /ch-/ ndokunge dzitsi richitanga nenzvovera
sokuti:
Mupanda 8
Mupanda 9
imba N- + -mba
huni N- + -huni
mbudzi N- + -mbudzi
hama N- + -kama
huku N- + -kuku
Mupanda 10
Chivakashure chemupanda uyu ndi/dzi-/ asi vamwe vana mazvikokota veShona vanoti
chivakashure chemupanda uyu ndi-/N-/ kufanana nechivakashure chemupanda 9.
Mupanda 11
Mupanda 12
Mupanda 13
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
Chivakashure chemazita emupanda uyu ndi/tu-/ kana kuti /tw-/ dzimwewo nguva /twu-/.
Mumupanda uyu munowanzowanikwa mazita emupanda 12 kana achinge ava muuzhinji sokuti:
Mupanda 14
Chivakashure chemupanda uyu ndi /u-/,/hu-/ kana /hw-/. Mumupanda uyu munowanikwa mazita
akabva pahunhu hwevanhu kana mabasa evanhu sokuti:
uroyi u- + -royi
Mupanda 15
Mazita ari mumupanda uyu akabva muzviito uye akavakwa zvakasiyana nemamwe mazita.
sokuti:
Mupanda 16
Mupanda 17
Mupanda 17a
Mazita emumupanda uyu anoratidza nzvimbo uye haana chivakashure chiiripachena. Kushaikwa
kwechivakashure kunomirirwa naø- sokuti:
zasi ø- + -zasi
mberi ø- + -mberi
Mupanda 18
Munowanikwa mazita anoratidza nzvimbo zvakare asi anenge aine chivakashure /mu-/ sokuti.
Mupanda 19
Munowanikwa mazita erurimi rweChikaranga. Chivakashure chinenge chiri /sv-/ kana /svi-/
sokuti:
Mupanda 21
Zvivakashure zvakafanana
-mazita ane zvivakashure zvakafanana anopinda mumipanda yawo sokuti: /mu-/
-mukomana
-musikana
-muroora
-/mu-/ ndicho chivakashure chemazita aya zvichireva kuti ose anopinda mumupanda
mumwe chete. Mupanda 1.
-mazita ane zvivakashure zvakasiyana-siyana haagoni kupinda mumupanda mumwe chete.
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
Ushoma neuzhinji
-mazita ari muhushoma anopinda pawo ega ari muzhinji anopinda pawo ega kana kuti
mazita ari mumupanda mumwe chete anobva muushona achienda muuzhinji zvakafanana,
Sokuti mupanda 1 musikana, mukwasha; mupanda 2 vasikana, vakwasha
Sungawirirano
Mazita ane sungawirirano yakafanana anopinda mumupanda mumwe chete. Sungawirirano
zvinoreva chisazitasingwi chezita sokuti; iro, iwo, iyo sezvimwe. Muenzaniso;
Iro garwe
Iro gomo
Iro sadza
Zvinoreva kuti mazita garwe, gomo, sadza ane sungawirirano iro saka anopinda mumupanda
mumwe chete, mupanda 5.
Chisazitasingwi (Pronoun)
Chisazitasingwi inzwi rinomirira kana kushanda panzvimbo yezita patinenge tichitaura. Sokuti:
Kuumbwa kwezvisazitasingwi
Mupanda Chisazitasingwi
1 iye
2 ivo
3 iwo
4 iyo
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
Mupanda Chisazitasingwi
5 iro
6 iwo
7 icho
8 izvo
9 iyo
10 idzo
11 irwo
12 iko
13 itwo
14 ihwo
15 ipo
16 iko
17 iko
18 imo
19 isvo
21 iro
Zvisazitasingwi zvose zvinotanga nevara rimwe chete /i-/. Vara iri rinodaidzwa kuti chitsigiri
(stabiliser). Pane dzimwewo nguva chisazitasingwi chinimorira mupanda wezita, maumbirwo
acho anowirirana nechivakashure chemupanda wemazita vachinomirira sokudai:
2 i-v-o va-
7 i-ch-o chi-
8 i-zv-o zvi-
11 i-rw-o rw-
12 i-k-o ka-
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
13 i-tw-o twu-
14 i-hw-o hw-
15 i-k-o ku-
16 i-p-o pa-
17 i-k-o ku-
18 mu-
19 i-sv-o svi-
21 i-r-o zi-
Maumbirwo
Chipauro (Adjective)
Maumbirwo ezvipauro
Mienzaniso
Zvivakashure zvezvipauro
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
Madzitsi ezvipauro
Muenzaniso
1) Zvipauro zveruvara.
3) Zvemamiriro echinhu
4) Zveuwandu hwezvinhu
Mhando dzezvipauro
Kune mhando mbiri dzezvipauro: zvipauro chaizvo (true adjectives) nemamwe manzwi omutauro
weChishona anoshandiswa sezvipauro (derived adjectives)
Chiratidzi (Demonstrative)
Maumbirwo ezviratidzi
u- + -yu uyu
i- + -chi ichi
u- + -rwu urwu
u- + -y- + -o uyo
i- + -ch- + -o icho
Kana chiratidzi chichidzokorodzwa zvinoreva kuti vara rekutanga i- kana rimwewo vara rinosiiwa.
Chiverengo (Enumerator)
Maumbirwo echiverengo.
chi- + -i chii?
Madzitsi echiverengo
a) -mwe
b) – mwe
i) Mwananyi wabarwa?
Chisarudzi/Chinan’anuri (Selector)
Madzitsi echisarudzi
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
b) /-ye/ kana /-ya/ Dzitsi iri rinobuditsa pfungwa dzechinhu chambotaurwa asi chisiri kuonekwa.
Chinhu chacho chinenge chichizivikanwa nevanhu vari kutaura.
Maumbirwo echisarudzi
chi- -pi
u- -pi
va- -ye
Chirevamwene (possesive)
chikoro chedu
pamba pasekuru
murume wake
mapadza avasekuru
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
Muenzaniso wekupedzisira pamusoro unoratidza kuti tinogona kushandura zita kuti riite
chirevamwene: a- + vasekuru. Mawara anoshandiswa kushandura zita kanazvidudzira mazita
kuiita zvirevamwene anonzi zvivakashure zvezvirevamwene (possessive concords). Mimwe
mienzaniso yekushandiswa kwemazita nezvidudziramazita kuumba zvirevamwene.
Mwana wa-sekuru
Chikoro cha-vakuru
Motokari dze-hurumende
Nyika ye-Zimbabwe
Jira ra-vo
Maumbirwo echirevamwene
Sokuti:
w-+-a-+-sekuru= wasekuru
y-+-e-+-Zimbabwe
re-+-kuchekesa nyama
cho-+-kurovesa vanhu
Mhando dzezvirevamwene
e) Zvinoratidza nzvimbo sokuti: kwaZvimba (dunhu raIshe Zvimba), maMutasa (dunhu raIshe
Mutasa)
i) Chiwedzera sa- (Chinobatanidzwa nemazita emupanda 1a,3,5 ne9) sokuti sa-musha (3), sa-
zita (5) sa-chigaro (1a) nasa-imba (9)
Maumbirwo
a- + -no- + -peng- + -a
Chirewauwandu (Quantitave)
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
Maumbirwo echirewauwandu
Muenzaniso
Madzitsi echirevauwandu
3) -mene (Dzitsi iri rinoreva kuti pachako/pachezvake, pauzima, pasina chimwe kana zvimwe
zvawedzerwa)
Chiito (Verb)
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
Kune mhando dzezviito dzakati wandei muChishona asi mhando dzose idzi dzakafanana
pakuumbwa kwadzo nekuti dzine mudzi.
Maumbirwo ezviito
va-cha-b-a
ku-end-a
b) Mudzi/dzitsi- vara kana mavara asingashanduki pakuumbwa kwechiito ichi kunyangwe chiito
chacho chikavandudzwa nenzira dzakasiyana siyana. Mudzi chinhu chakakosha kwazvo
pakuumbwa kwechiito nokuti haushanduki uye unogona kubatanidzwa nemamwe mavara akaita
serebeso nezviratidza nguva nemuiti kubuditsa pfungwa dzakasiyana dzechiito.
Nzvovera
-e murove
-i haadi
-a vakaba
1. Kune zviito zvizere zveChishona zvine midzi yevara rimwechete kana mawara akawanda
paChirungu anonzi masimplex radicals. Mienzaniso:
kumhanya -mhany-
kuba -b-
2. Kune zviito zvine midzi yakabva kune mamwe manzwi emutauro weChishona (derived) sokuti:
3. Kune zviito zviri muChishona zvakabva kune mimwewo mitauro kunyanya Chiringu
(adopted/borrowed verbs)
kufambafamba -famb-famb-
kutambatamba -tamb-tamb-
Zviito zvinoitika nenguva sokuti arikuba zinoreva kuti chiitiko ichi chekuba chirikutoitika panguva
iyoyo tichizvisiyanisa nokuti akaba kana kuti achaba. Kunewo zviito zvisinga nguva mazviri:
Zviito zvine madonzvo anoti: rekutuma (imperative mood), rekuita (infinitive mood) nerekurudziro
( hortative mood). Heinoi mienzaniso:
kutamba (rekuita)
ngatidyei (kurudziro)
iba (rekutuma)
ti-cha-b-a
va-no-end-a
mu-cha-dzok-a
Mhando dzezvitaridzanguva
Ndaenda makuseni.
Vaenda izvozvi.
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
Dhora rakadonha.
Takaenda nezuro.
Ndinonzi Rudo.
Vachaenda mangwana.
Aigara kwaChirumhanzu.
Vanga vasirovana.
ta -ka- takadya
ti-no- tinoenda
Pakutuma kana kurayira vanhu vakawanda tinoshandisa vara (-i) kupedzisa chiito.
Imbai/imba musaimbe/usaimbe
Tambai/tamba musatambe/usatambe
Midzi yezviito inogona kuvedzerwa kuti ireve zvakada kuti siyanei zvichienderana nechishuwo
chemutauri. Kune nzira dzakasiyana siyana dzekuvedzera nadzo midzi yezviito. Nzira idzi
dzinonzi rebeso dzezviito kana kuti zvivanduriro zvezviito vamwewo vanyori navana mazvikokota
veShona vanodzidaidza kuti zvivanduridzo. Izvi zvinongoenderana ne
Rebeso idzi dzinoburitsa pachena chaita kuti zvaitika, kana kuti zvichaitika kana zvirikuitika
zviitike. Sekuburitswa pachena kunoitwa nemienzaniso iri pazasi.
3. Vakagerana misoro.
Chindori (Copulative)
Zvinogoneka muChiShona kuti munhu ataure chirevo chakazara asingashandise chiito. Izvi
zvinogoneka tichishandisa mavara anonzi zvindori. Vamwe vanamuzvinafundo weShona
vanodaidza mavara aya kuti zviwedzera zvezvirevo zvisina zviito pachirungu mavara aya ose
anonzi macopulatives.
ndi-ye ndi-ni
ndi-po ndi-hwo
ndi-ro ndi-wo
2. Chiwedzera /i-/ chinobatanidzwa nemazita nezvipauro zvemupanda 5,9 ne10 kuti zviite
zvindori sokuti:
he-uno (chiratidzi)
Kupatsanura Zviito
Mienzaniso
richapinzika yakabvisika
Mhinduro
a) tiza
-a nzvovera yekupedzisira.
b) handidyi
-ndi- chiratidzamuiti
c) vanotaurirana
va- chiratidzamuiti
-a nzvovera yekupedzisira.
d) musabe
mu- chiratidzamuiti
-e nzvowera yekupedzisira.
e) tichavarovesa
ti- chiratidzamuiti
-va- chiratidzamuitirwi
-a nzvovera yekupedzisira
Ona kuti -es- inogona kuita rebeso yekonzero kana kuti sakiso zvichienderana nekuti chirevo
chacho chashandiswa zvakaitwa sei. Rebeso yesakiso haigone kudzokororwa sokuti
tichavarovesesa inenge iri rebeso yenyanyiso yakadzokorodzwa kaviri.
f) vakarongonora
va- chiratidzamuiti
-a nzvowera yekupedzisira
g) rwaichekererwa
-rwa- chiratidzamuitirwi
-a nzvowera yekupedzisira.
h) tairambidzwa
t- chiratidzamuiti
-a nzvowera yekupedzisira
i) inodyika
-i- chiratidzamuitirwi
-a nzvowera yekupedzisira.
j) zvamutswa
-zv- chiratidzamuitirwi
-a nzvowera yekupedzisira.
k) richapinzika
-ri- chiratidzamuitirwi
-a nzvowera yekupedzisira
k) yakabvisika
y-/ya- chiratidzamuiti
-a nzvowera yekupedzisira
Zvakaitika runganai?
2. Kushandisa /-pi/
3. Kushandisa /-su/
MUTAURO (GRAMMAR) NOTES: O’ LEVEL
©MATIZHA T 2017
5. Kushandisa /-ngei?/ kana /-nei?/ kana /-ngenyi?/ kana nemhaka yei uyewo dzimwe nguva
hwai (kubva pana why wekuChirungu)
8. Kushandisa -ani/-ani?
9. Kushandisa nhai?
Sokuti: Makadiiko?
Sokuti:Vati murume?
Vatodzokera?