Maddenin hâlleri sayfasının kaynağını görüntüle

{{Kötü çeviri|tarih=Ağustos 2022}}

Bir fizik terimi olarak '''maddenin hâli''', maddenin aldığı farklı fazlardır. Günlük hayatta [[madde]]nin dört farklı hâl aldığı görülür. Bunlar; [[katı]], [[sıvı]], [[gaz]] ve [[plazma]]dır. Maddenin başka hâlleri de bilinir. Örneğin; [[Bose-Einstein yoğunlaşması]] ve [[nötron-dejeneje maddesi]]. Fakat bu hâller olağanüstü durumlarda gerçekleşir, çok soğuk ya da çok yoğun maddelerde. Maddenin diğer hâllerininde, örneğin [[quark-gluon plazma]]lar, mümkün olduğuna inanılır fakat şu an sadece teorik olarak bilinir. 
Tarihsel olarak, maddenin özelliklerindeki niteleyici farklılıklara dayanarak ayrım yapılır. Katı hâldeki madde bileşen parçaları ile ([[atom]]lar, [[molekül]]ler ve [[iyon]]lar ile) bir arada tutulur ve böylece sabit hacim ve şeklini korur. Sıvı hâldeki madde hacmini korur fakat bulunduğu kabın şeklini alır. Bu parçalar bir arada tutulur ama hareketleri serbesttir. Gaz hâlindeki madde ise hem hacim olarak hem de şekil olarak bulunduğu kaba ayak uydurur.Bu parçalar ne beraber ne de sabit bir yerde tutulur. Maddenin plazma hâli ise, nötr atomlarda dahil, hacim ve şekil olarak tutarsızdır. Serbestçe ilerleyen önemli sayıda iyon ve elektron içerirler. Plazma, evrende maddenin en yaygın şekilde görülen hâlidir.<ref>Evrendeki malzemelerin %99 ‘undan daha fazlasının plazma olduğu belirtilir. Örneğin, {{Kitap kaynağı|yazar=D. A. Gurnett, A. Bhattacharjee|başlık=Introduction to Plasma Physics: With Space and Laboratory Applications|yıl=2005|url=http://books.google.com/?id=VcueZlunrbcC&pg=PA2|sayfa=2|isbn=0-521-36483-3|yayıncı=Cambridge University Press|yer=Cambridge, UK}} and {{Kitap kaynağı|yazar=K Scherer, H Fichtner, B Heber|başlık=Space Weather: The Physics Behind a Slogan|yıl=2005|url=http://books.google.com/?id=irHgIUtLi0gC&pg=PA138|sayfa=138|isbn=3-540-22907-8|yayıncı=Springer|yer=Berlin}}. Essentially, all of the visible light from space comes from stars, which are plasmas with a temperature such that they radiate strongly at visible wavelengths. Most of the ordinary (or [[baryon]]ic) matter in the universe, however, is found in the [[Outer space#Intergalactic|intergalactic medium]], which is also a plasma, but much hotter, so that it radiates primarily as X-rays. The current scientific consensus is that about 96% of the total energy density in the universe is not plasma or any other form of ordinary matter, but a combination of [[cold dark matter]] and [[dark energy]].</ref>

[[Dosya:Four Fundamental States of Matter.png|küçükresim|sağ|upright=2.14|Maddenin dört ana hâli. Saat yönüne doğru sırasıyla; katı, sıvı, plazma ve gaz, [[buz]]dan [[heykel]], bir su [[damla]]sı, bir [[tesla bobini]]nden gelen elektrik atlaması ve bulutların etrafındaki hava.]]

== Dört ana hâl==
===Katı===

[[Dosya:Stohrem.jpg|küçükresim|sağ|Bir kristal katısı: [[stronsiyum titanate]]. Parlak atomlar [[Stronsiyum|Sr]] ve daha karanlıklar [[Titanyum|Ti]].]]

{{Ana|Katı}}

Katılarda parçacıklar (iyonlar, atomlar ya da moleküller) sıkı sıkı bir arada tutulmuştur. [[Parçacıklar arasındaki bağlanma]] güçlüdür. Bu yüzden bu parçalar serbestçe hareket edemezler fakat titreşim oluşturabilirler. Bu yüzden bir katı sabittir, belli bir hacmi ve şekli vardır. Katıların şekli sadece bir kuvvet tarafından değiştirilebilir. Örneğin kırılabilir ya da kesilebilir. Örnekte, [[kristal haldeki katı|kristal hâldeki katı]]da, parçacıklar (atomlar, moleküller ya da iyonlar) düzenli bir sırada toplanmışlardır. Birden çok, farklı [[kristal yapı]]lar vardır ve aynı madde birden fazla yapıya (ya da katı fazda) sahip olabilir. Örneğin, [[demir]]in kütle merkezi 912&nbsp;°C den az sıcaklıkta kübik yapıya sahiptir. 912 ve 1394&nbsp;°C sıcaklık arasında ise [[yüzey merkezli kübik]] yapıya sahiptir. [[Buz]]un çeşitli sıcaklıklarda ve basınçlarda var olan on beş kristal yapısı bilinir.<ref>
{{Kitap kaynağı
 |yazar=M.A. Wahab
 |yıl=2005
 |başlık=Solid State Physics: Structure and Properties of Materials
 |yayıncı=Alpha Science
 |sayfalar=1-3|isbn=1-84265-218-4
}}</ref>

[[Cam]]lar ve diğer kristal olmayan yani uzun vadeli diziler hariç kendine özgü billurlaşmıs bir biçimi olmayan katılar termal denge durumunda değillerdir. Bu yüzden bunlar maddenin klasik olmayan hâli olarak aşağıda tanımlanmıştır. 
Katılar eritilerek sıvılara, sıvılarda dondurularak katılara dönüşebilirler. Bunun yanında, katılar direkt olarak [[süblimleşme]] ile gaz hâline dönüşebilirler. 
===Sıvı===
[[Dosya:Teilchenmodell Flüssigkeit.svg|küçükresim|Klasik tek atomik sıvının yapısı. Atomlar çok fazla yakın komşuya sahip, uzun aralıkları yok]]
{{Ana|Sıvı}}
Bir sıvı neredeyse sıkıştırılamayacak [[akışkanlık]]tadır yani bulunduğu kabın şeklini alır. Fakat basınçtan bağımsız olarak, (neredeyse) sabit bir hacimde kalır. Eğer [[sıcaklık ve basınç]] sabitse, belli bir hacmi vardır. Katı hâldeki bir madde [[erime noktası]]nın üstünde ısıtılırsa, yani verilen basınç maddenin [[üçlü nokta]]sından daha yüksek olursa, bu katı sıvılaşmaya başlar. Moleküller arası (ya da atomlar, iyonlar arası) kuvvetler de önemlidir. Fakat, moleküllerin birbirleriyle ilişki kurması yeterli enerjiye sahiptir ve yapıları hareketlidir. Bu da verilen sıvının tanımlanamaması anlamına gelir ama bulundukları kap ile tanımlanırlar. Hacimleri genellikle katılardan daha büyüktür .En çok bilinen örneği ise su, H<sub>2</sub>O dur. En yüksek sıcaklıkta verilen bir sıvı [[kritik sıcaklık]]ta var olabilir.<ref name="White">
{{Kitap kaynağı
 |yazar=F. White
 |yıl=2003
 |başlık=Fluid Mechanics
 |url=https://archive.org/details/fluidmechanics00whit_184
 |sayfa=[https://archive.org/details/fluidmechanics00whit_184/page/n909 4]
 |yayıncı=[[McGraw-Hill]]
 |isbn=0-07-240217-2
}}</ref>

===Gaz===

[[Dosya:Gas molecules.gif|küçükresim|sağ|Gaz molekülleri arasındaki alan çok fazladır. Bağları çok zayıf ya da hiç yoktur. "Gaz" molekülleri hızlı ve serbest hareket ederler.]]

{{Ana|Gaz}}
Bir gaz sıkıştırılabilir. Gazlar bulundukları kabın şekline uymak zorunda değillerdir. Hem de bulundukları kabı genişletebilirler.

Bir gazda moleküller yeterli [[kinetik enerji]]ye sahiplerdir. Bu yüzden moleküller arası uygulanan kuvvet çok azdır (ya da [[ideal gaz]]larda sıfırdır) ve moleküller arası uzaklık, moleküler boyutlarından çok daha büyüktür. Bir gaz şekil ve hacim tanımlamasına sahip değildir. Ama bulundukları kabı kaplarlar. Bir sıvı sabit basınçta ve [[kaynama noktası]]nda ısıtma ile ya da sabit sıcaklıkta basınç azaltılarak bir gaza dönüştürülmüş olabilir.

Bir gazın [[kritik sıcaklık]] değeri altındaki sıcaklıklarda soğutma olmadan tek başına sıkıştırılması ile bu gaz sıvılaştırılabilir. Buna [[vapor]] adı da verilir. Katının (ya da sıvının) gaz basıncının [[buhar basıncı]]na eşit olduğu durumlarda, bir buhar bir sıvı (ya da katı )ile denge içinde olabilir.

Sıcaklığı ve basıncı sırasıyla kritik sıcaklık ve [[kritik basınç]] tan yüksek olan bir [[süperkritik akışkan]] (SCF)gazdır.Bu durumda, sıvı ve gazlar arasında ayrım kaybolur. Bir süperkritik akışkan, bir gazın fiziksel özelliklerine sahiptir.Fakat bazı yararlı uygulamalara yol açan durumlarda yüksek yoğunluğu çözücü özellik sunar. Örneğin; [[kafein]]sizleştirilmiş kahve<ref name="Turrell">sanayisinde [[süperkritik karbon dioksit]], [[kafein]] [[özü]]nü çıkarmak için kullanılır.

{{Kitap kaynağı
 |yazar=G. Turrell
 |yıl=1997
 |başlık=Gas Dynamics: Theory and Applications
 |url=http://books.google.com/?id=-6qF7TKfiNIC&pg=PA3
 |yayıncı=[[John Wiley & Sons]]
 |sayfalar=3-5|isbn=0-471-97573-7
}}</ref>

===Plazma===
[[Dosya:Electron Sea (Plasma).jpg|küçükresim|sağ|bir plazmada, elektronlar çekirdekten sökülerek bir elektron denizi oluşturulur. Böylece elektriği iletme özelliği kazanırlar.]]

{{Ana|Plazma (fizik)}}

Bir plazmanın gazlarda da olduğu gibi, belirli bir şekli ya da hacmi yoktur. Gazların aksine, plazmalar elektrik akımını iletirler. Manyetik alan ve elektrik akımı üretirler ve elektromanyetik kuvvetlere karşılık verirler. Pozitif yüklü çekirdek, serbetçe hareket eden ayrılmış elektronların "deniz"inde yüzebilir. Aslında elektrik yapmak için plazma özel meselesi sağlayan bu elektron "deniz " dir.

Maddenin plazma hâli genellikle yanlış anlaşılır ama gerçekte dünya üzerinde oldukça yaygındır ve insanların çoğu bu plazma hâlini farkında olmadan düzenli olarak gözlemlerler. [[Ateş]], [[ışıklandırma]], [[elek kıvılcımları]], [[Floresans|floresan lambaları]], [[neon ışık]]lar, plazma televizyonlar ve yıldızlar plazma hâlindeki ışıklandırılmış maddelerin örnekleridir. 
Bir gaz genellikle bir plazmaya iki şekilde dönüştürülür. Bunlar; iki nokta arasındaki voltaj farki ve son derece yüksek sıcaklığa maruz bırakmak ile gerçekleşir.

Maddeyi yüksek sıcaklıklarda ısıtmak elektronların atomlardan ayrılmasına sebep olur. Böylece serbest elektronlar meydana getirilir. Çok yüksek sıcaklıklarda, örneğin yıldızlarda bulunan, elektronların aslında “serbest” olduğu ve çok yüksek sıcaklıktaki plazmanın bir elektron denizinde yalın bir şekilde yüzdüğü farzedilir.

{{Termodinamik}}

==Faz geçişleri==

{{Ana|Faz geçişleri}}

{{Geniş resim|Physics matter state transition 1 tr.png|800px|Bu şema maddenin dört hâlinin geçişleri ile gösterilir.}}

Maddenin hâli, faz geçişleri ile de ayırt edici özellik olur. Bir faz geçişi yapıdaki bir değişimi gösterir ve özelliğindeki ani bir değişim ile ayırt edilebilir. Herhangi bir hâlden başka bir hâle geçen madde bir [[faz dönüşümü]] ile ayırt edilebilir. Suyun birçok farklı katı hâli olduğu söylenebilir.<ref>{{Web kaynağı | yazar = M. Chaplin | tarih = 20 Ağustos 2009 | başlık = Water phase Diagram | url = http://www.lsbu.ac.uk/water/phase.html | çalışma = Water Structure and Science | erişimtarihi = 23 Şubat 2010 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160122115100/http://www1.lsbu.ac.uk/water/phase.html | arşivtarihi = 22 Ocak 2016 | ölüurl =evet}}</ref> [[Süperiletkenlik|Süper iletkenliğin]] görünüşü faz dönüşümü ile ilişkilendirilir. Yani, süper iletkenlik hâlleri vardır. Örnek olarak, [[demir manyetizması]] hâli, faz geçişleri ile ayrılır ve ayırt edici özellikleri vardır. 
Hâl değişimi gerçekleştiğinde, aşamaların ara adımları [[mezofaz]] olarak adlandırılır. Böyle fazlar [[sıvı kristal]] teknolojisinin tanımı ile kullanılır.<ref>
{{Kitap kaynağı
 |yazar=D.L. Goodstein
 |yıl=1985
 |başlık=States of Matter
 |url=https://archive.org/details/statesofmatter0000good
 |sayfalar=|yayıncı=[[Dover Publications|Dover Phoenix]]
 |isbn=978-0-486-49506-4
}}</ref><ref>
{{Kitap kaynağı
 |yazar=A.P. Sutton
 |yıl=1993
 |başlık=Electronic Structure of Materials
 |sayfalar=10-12|yayıncı=Oxford Science Publications
 |isbn=978-0-19-851754-2
}}</ref>

Verilen maddenin hâli ya da fazı [[basınç]] ve [[sıcaklık]] koşullarına bağlı olarak diğer aşamalara geçiş için değişebilir; Örneğin, sıcaklık artışı ile katıdan sıvıya geçişler. [[Mutlak sıfır]] civarlarında, bir madde [[katı]] hâlde bulunur. Eğer bu maddeye ısı verilirse [[erime noktası]]nda sıvılaşarak erir,[[kaynama noktası]]nda gazlaşır ve eğer yeterince yüksek derecede ısıtılırsa [[plazma]] hâline geçer. Plazma hâlinde elektronlar oldukça enerjilidir bu yüzden atomlarından ayrılırlar. 
Maddenin formları moleküllerden oluşturulmaz ve farklı güçler tarafından düzenlenen formlarda maddenin durumları olarak düşünülebilir. [[Süperakışkanlık|Süperakışkanlar]] ([[Fermiyonik yoğuşma]] gibi) ve [[quark–gluon plazma]] örnekleridir. 
Kimyasal Denklemlerde maddenin katı hâli için (k), sıvı için (s), gaz için (g) ile gösterilebilir. Sulu [[çözelti]] için ise (aq) ile gösterilir. Kimyasal denklemlerde plazma hâlindeki maddeler nadiren kullanılır. Bu yüzden plazma hâlini tanımlamak için standart bir sembol yoktur. 
==Klasik olmayan hâller==
=== Cam ===
{{Ana|Cam}}
{{Çoklu resim
 | image1    = Silica.svg
 | alt1      = Atoms of Si and O; each atom has the same number of bonds, but the overall arrangement of the atoms is random.
 | width1    = 200
 | image2    = SiO² Quartz.svg
 | alt2      = Si ve O atomlarının düzenli altıgen deseni, Her bir köşede bir Si atomu ve her iki tarafın merkezinde O atomu.
 | width2    = 200
 | footer    = Altbilgi şematik gösterimi:  belirleyici kimyasal birleşiminin rastgele bir ağ  formu (solda)  ve kristal kafes yapısı (sağda).
}}

Kristal olmayan ya da şekilsiz bir katı olan [[cam]], sıvı hâline doğru ısıtıldığında bir [[cam geçişi]] gösterir. Camlar oldukça farklı tip malzemeden yapılabilir. Örneğin; inorganik ağlar (silisik asit tuzu eklenerek yapılmış pencere camı), metal alaşımları, iyonik erimeler, sulu çözeltiler, moleküler sıvılar ve polimerler gibi. 
Termodinamiksel olarak, bir cam kendi kristal parçalarına uyarak [[yarı kararlı]] bir hâlde bulunur.

=== Kristallerin bazı derecelerdeki bozuklukları ===

Bir plastik [[kristal]], uzun menzil dizilimi ile bir moleküler katıdır ama tutunan bileşen moleküller serbestçe döner. [[Konumsal cam]]larda bu serbestlik derecesi bastırılmış düzensiz hâlde donmuştur.

Benzer olarak, Dönen camlarda manyetik düzensizlik donmuştur.

===Likit (Sıvı) Kristal Hâl===
{{Ana|Sıvı Kristal}}

Kristal sıvı hâli akışkan sıvılar ile düzenli katılar arasında özelliklere sahiptir. Genellikle, bir sıvı gibi akabilirler ama uzun menzili düzen gösterirler. Örneğin, [[nematik kristal]], 118–136&nbsp;°C arasındaki sıcaklık aralığında olan [[para-azoxyanisole]] gibi uzun çubuk moleküllerden oluşur.<ref>{{Dergi kaynağı|başlık=Phase Transitions of Liquid Crystal PAA in Confined Geometries|yazar=Shao, Y.; Zerda, T. W.|dergi=Journal of Physical Chemistry B|yıl=1998|cilt=102|sayı=18|sayfalar=3387-3394|doi=10.1021/jp9734437 | issn=1520-5207 }}</ref> Bu hâlde, moleküller sıvılar gibi akışkandır ama her nokta aynı yöndedir (aynı alan çevresinde) ve serbestçe hareket edemezler.

Kristal sıvıların diğer bir çeşidi bu hâldeki ana madde yazısında bahsedilir. Birçok çeşidi teknolojik açıdan öneme sahiptir. Örneğin, [[kristal sıvı gösterimleri]]

===Manyetik düzenleme===
[[Geçiş metal]] atomlarının kimyasal bağ formu almamış ve bağlanmamış kalan elektronlarından gelen [[manyetik moment]]leri vardır. Bazı katılarda, farklı atomların manyetik momentleri düzene geçer ve ferromanyetik, antiferromanyetik, ferrimanyetik formları alabilir. 
[[Ferromanyetik]] maddelerde –örneğin katı [[demir]]- her atomun manyetik momenti, manyetik etki alanı içinde aynı yönde hizalanır. Eğer alanlar da sıralıysa, katı geçici manyetiktir; harici bir manyetik alan bulunmasa da manyetikliği devam eder. [[Mıknatıs]], [[Curie noktası]]na (demir için 768&nbsp;°C) kadar ısıtıldığında [[manyetik]]lik kaybolur.

[[Antiferromanyetik]] maddeler birbirine eşit ve karşıt iki manyetik moment ağı barındırır. Bu ağlar birbirini yok eder ve böylece manyetizm sıfırlanır. Örneğin, [[nikel(II) oksid|nikel(II) oksit]] (NiO) ‘de, nikel atomlarının yarısı momentlerini bir yönde, kalan yarısı tam tersi yönde hizalar.

[[Ferrimanyetik]] maddelerde, manyetik momentler karşıt yöndedir ancak birbirine eşit büyüklükte değildir, böylece birbirini sıfırlayamazlar. Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> bu duruma örnektir, Fe<sup>2+</sup> ve Fe<sup>3+</sup> iyonları farklı manyetik momentlere sahiptir.

===Mikrofaz ayrışması===
{{Ana| Kopolimer}}
[[Kopolimer]]ler periyodik nanoyapıların çeşitli dizinlerini oluşturmak için mikrofaz ayrışması geçirebilir. Mikrofaz ayrışması, [[yağ]] ve [[su]] arasındaki faz ayrımına bakarak anlaşılabilir. Bloklar arasındaki kimyasal uyumsuzluk sebebiyle, blok kopolimerler benzer bir ayrışma içine girer. Ancak bloklar [[kovalent bağ]] ile bağlı oldukları için yağ ve su gibi tekrar karışamazlar. Her bloğun uzunluğuna ve genel blok topolojisine bağlı olarak, her biri kendi madde fazında pek çok [[morfoloji]] gözlenebilir.

==Düşük sıcaklık hâlleri==

===Süper akışkan===
[[Dosya:Liquid helium Rollin film.jpg|küçükresim|Superakışkan fazındaki sıvı [[helyum]] bir [[Rollin film]]’inde kabın duvararına sürünür. Sonuçta, kaptan damlar.]]
{{Ana|Süperakışkanlık}}
Mutlak sıfır yakınlarında bazı sıvılar bir ikinci sıvı formunda '''superfluid'' olarak belirtilir. Çünkü, [[akışkanlık|akışkanlığı]] sıfırdır (ya da sonsuz akışkanlık vardır; sürtünmesiz akmak gibi].Bu 1937’de, süper akışkan forumunda olan 2.17 K [[lambda sıcaklığı]]nın altındaki [[helyum]] için keşfedilmiştir. Bu hâldeyken, kendi kabından dışarı çıkmaya kalkışır.<ref>{{Web kaynağı | yazar = J.R. Minkel | tarih = 20 Şubat 2009 | başlık = Strange but True: Superfluid Helium Can Climb Walls | url = http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=superfluid-can-climb-walls | çalışma = [[Scientific American]] | erişimtarihi = 23 Şubat 2010 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131212214953/http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=superfluid-can-climb-walls | arşivtarihi = 12 Aralık 2013 | ölüurl =hayır}}</ref> Ayrıca sonsuz [[termal iletkenlik]] sahibidir. Böylece hiçbir sıcaklık düşümü süper akışkan forumunda olamaz. Bir süper akışkanı dönen bir kaba yerleştirdiğimizde girdap ile sonuçlanır.

Bu özellikler, [[Bose–Einstein yoğuşması]]nın formu  yaygın izotop olan [[helium-4]] teorisine açıklanır. Son zamanlarda [[Fermionic yoğuşması|Fermiyonik yoğuşması]] süper akışkanları  nadir izotop olan [[helium-3]] ve [[lithium-6]] tarafından düşük sıcaklıklarda bile oluşturulmuştur.<ref>{{Web kaynağı | yazar = L. Valigra | tarih = 22 Haziran 2005 | url = http://web.mit.edu/newsoffice/2005/matter.html | başlık = MIT physicists create new form of matter | yayıncı = [[Massachusetts Institute of Technology|MIT News]] | erişimtarihi = 23 Şubat 2010 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131211202945/http://web.mit.edu/newsoffice/2005/matter.html | arşivtarihi = 11 Aralık 2013 | ölüurl =hayır}}</ref>

===Bose–Einstein yoğuşması===
[[Dosya:Bose Einstein condensate.png|sağ|küçükresim|[[Rubidium|Rubidiyum]] gazındaki hız soğuklaştırılmış gibidir: başlangıç malzemesi solda, Bose–Einstein yoğuşması sağda.]]
{{Ana|Bose-Einstein yoğunlaşması}}
[[Albert Einstein]] ve [[Satyendra Nath Bose]] "Bose–Einstein yoğuşması" ‘ nı 1924’te tahmin etmiştir. Bazen maddenin beşinci hâli olduğunu düşünmüşlerdir. Bose–Einstein yoğuşmasında, madde bağımsız parçacık gibi davranmayı durdurur ve tek kuantum hâline düşer.

Gaz fazında, Bose–Einstein yoğuşması onaylanmamış teorik tahmin olarak kalmıştı. 1955’te, [[Eric Cornell]] ve [[Carl Wieman]]’nin [[Colorado Üniversitesi]]ndeki araştırma grubu ilk yoğuşma deneyini ürettiler. Bose–Einstein yoğuşması katıdan daha  "soğuk" tur. Atomlar çok benzer (ya da aynı) [[kuantum seviyesi]]ne ulaştığında gerçekleşir. Bu da [[mutlak sıfır]] (-273.15&nbsp;°C) ' a çok yakındır.

===Fermiyonik yoğunlaşma===
{{Ana|Fermiyonik yoğuşma}}
''Fermiyonik yoğunlaşma '', Bose-Einstein yoğunlaşmasına benzer fakat [[fermiyon]]lardan oluşur. [[Pauli ilkesi]] fermiyonların aynı kuantum durumuna girmesini engeller, fakat bir çift fermiyon bozon gibi davranabilir ve böyle çiftler daha sonra bir kısıtlama olmadan aynı kuantum durumuna girebilir

===Rydberg molekülü===
[[Rydberg maddesi]], güçlü bir ideal olmayan plazma [[metastabl durum]]larından biridir. Heyecanlı atomların yoğunlaşmasıyla form alır. Bu atomlar eğer kesin bir sıcaklığa ulaşırsa [[iyon]]lara ve [[elektron]]lara da dönüşebilir. Nisan 2009'da ''[[Nature (dergi)|Nature]]'', Rydberg atomundan ve zemin atomundan Rydberg molekülü oluşumunu bildirdi. Deneyde ultra soğuk rubidyum atomları kullanıldı,<ref>
{{Dergi kaynağı
 |yazar=V. Bendkowsky ''et al''.
 |yıl=2009
 |başlık=Observation of Ultralong-Range Rydberg Molecules
 |dergi=[[Nature (dergi)|Nature]]
 |cilt=458 |sayfa=1005
 |doi=10.1038/nature07945
 |pmid=19396141
 |sayı=7241
|bibcode= 2009Natur.458.1005B }}</ref> böyle bir madde hâlinin olabileceğini kanıtladı.<ref>{{Web kaynağı | yazar = V. Gill | tarih = 23 Nisan 2009 | başlık = World First for Strange Molecule | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8013343.stm | yayıncı = [[BBC News]] | erişimtarihi = 23 Şubat 2010 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151209145401/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8013343.stm | arşivtarihi = 9 Aralık 2015 | ölüurl =hayır}}</ref> Deney çok soğuk rubidyum atomları kullanılarak yapıldı.

===Kuantum Hall hâli===
{{Ana|Kuantum Hall etkisi}}
''Kuantum Hall hâli'', anlık akışa dik yönde ölçülen kuantize [[Hall voltajı]]nı arttırır. ''[[Kuantum Hall yörüngesi durumu]]'' elektronik cihazların daha az enerji tüketmesi ve daha az ısı üretmesinin önünü açacak teorik bir fazdır. Bu, maddenin Kuantum Hall durumunun bir türevidir.

===Garip madde===
{{Ana|Garip madde}}
[[Garip madde]],[[Tolman-Oppenheimer-Volkoff sınırı]]na yakın (yaklaşık 2-3 [[güneş kütlesi]]) bazı nötron yıldızları içinde bulunabilen kuark maddenin bir türüdür. Düşük enerji durumlarında kararlı olabilir

===Fotonik madde===
{{Ana|Fotonik madde}}
Fotonik maddede, fotonlar kütleleri varmış gibi davranır ve birbirleriyle etkileşime girerler, fotonik moleküller dahi oluşturabilirler. Bu durum fotonların kütleleri olmaması ve etkileşime girememeleri gibi genel özelliklerine aykırıdır

==Yüksek enerji hâli==

===Madde bozunması===
{{Ana|Bozunmuş madde}}
Oldukça yüksek basınç altında, sıradan maddeler bir takım egzotik durum değişimlerine uğrayarak [[bozulmuş madde]] olarak bilinen duruma geçerler. Bu şartlarda, maddenin yapısı [[Pauli dışlama prensibi]]yle desteklenir. [[Astrofizikçi]]lerin bu duruma büyük ilgileri vardır, [[nötron yıldız]]ları ve [[beyaz cüce]]lerde var olan yüksek basınç durumunun [[nükleer füzyon]] için kullanıldığına inanılır.

[[Elektron-dejenere madde]] [[beyaz cüce]]'nin içinde bulunur. Elektronlar atomlarına bağlı kalır fakat yakın atomlara transfer edilebilir. Nötron-dejenere madde [[nötron yıldızı]]nda bulunur. Büyük çekim basıncı atomlara büyük bir sıkıştırma basıncı uygular ki elektronlar protonlarla ters beta bozunması yoluyla birleşmek zorunda kalır, sonuç olarak çok yoğun bir nötron yığını elde edilir. (Normalde atomik çekirdeğin dışındaki [[serbest nötronlar]]ın [[yarılanma ömrü]] 15 dakikanın altındadır, fakat nötron yıldızında, atomun çekirdeğinde olduğu gibi diğer etkenler nötronları stabilize eder.)

===Kuark-gluon plazması===
{{Ana|Kuark-gluon plazması}}
Kuark-gluon plazması, [[kuramsal zerre]]lerin [[gluon]]lar denizinde (kuramsal zerreleri bir arada tutan [[güçlü kuvveti]] ileten atomaltı parçalar), serbestçe ve bağımsızca hareket edebildiği (parçaların sürekli bağlı olması yerine) duruma denir. Bu; molekülleri atomlara bölmek ile benzer. Bu durum kısaca [[parçacığın ivmesi]]nde elde edilebilir ve bilim adamlarının sadece teoride kalmayıp, bireysel quarklarınn özelliklerini gözlemlemesine izin verir.

Quark-gluon plasma 2000'de [[CERN]]'de keşfedildi.

===Renkli cam yoğuşması===
{{Ana|Renkli-cam yoğuşması }}
Renkli cam yoğuşması, atomik nötronların ışığın hızına yakın ilerlediğinin varlığını teorize edilmesinin bir çeşididir. Einstein'ın görelilik teorine göre, yüksek enerjili çekirdek, hareketinin yönü boyunca uzunluğu kısaltılmış ya da sıkıştırılmış görülür. Sonuç olarak, çekirdeğin içindeki gluonlar sabit bir gözlemciyi gluonik duvar gibi görünür. Çok yüksek enerjilerde, gluonların bu duvarda ki yoğunluğu çok yüksek şekilde artıyormuş gibi görünür. Quark-gluon plazmanın duvarların çarpışmasında üretilmesinin tersine, rengi cam yoğuşması sadece duvarlarla ifade edilir ve parçacıkların gerçek özlellikleri sadece yüksek enerji koşulları altında gözlenir.

==Diğer ileri sürülen hâller==

===Süper katı===
{{Ana|Süperkatı}}
Bir değiştiğinde süper sıvı özellikleri ile dağınık şekilde sipariş edilen malzeme (diğer bir deyişle, bir katı veya kristal) olduğunu. Benzer bir süper sıvı, bir değiştiğinde sürtünme hareket edebilir ama sert bir şekli korur. Bir değiştiğinde sağlam olsa da, birçok karakteristik özellikleri birçok konuda.<ref>başka bir devlet olduğunu iddia diğer katı farklı sergiler.Süper katı  is a spatially ordered material (that is, a solid or crystal) with superfluid properties. Similar to a superfluid, a supersolid is able to move without friction but retains a rigid shape. Although a supersolid is a solid, it exhibits so many characteristic properties different from other solids that many argue it is another state of matter.</ref><ref>
{{Dergi kaynağı
 |yazar=G. Murthy ''et al''.
 |yıl=1997
 |başlık=Superfluids and Supersolids on Frustrated Two-Dimensional Lattices
 |dergi=[[Physical Review B]]
 |cilt=55
 |sayı=5 |sayfa=3104
 |doi=10.1103/PhysRevB.55.3104
|arxiv = cond-mat/9607217 |bibcode= 1997PhRvB..55.3104M }}</ref>

===Süper Cam===
{{Ana|Silikon}}
Süper cam, [[süperakışkanlık|süperakışkan]]lığı ve dondurulmuş biçimsiz yapısı ile ayırt edici özelliği olmuş bir maddedir.

===Karanlık madde===
{{Ana|Karanlık madde}}
Evrenin kütlesinin yaklaşık % 83'ünü karanlık maddeden oluşmasına rağmen, karanlık madde [[elektromanyetik radyasyon]]u emmediği ve yayılmadığı için birçok özelliği bir gizem olarak kalır. Buna karşın, karanlık maddenin neden yapıldığı ile ilgili birçok teori vardır. Bu nedenle karanlık maddenin var olduğunu varsayılırken ve evrenin büyük çoğunluğunu oluştururken. Özellikleri bilinmez ve spekülasyon yaratır. Çünkü karanlık madde sadece [[yerçekimi]]nin etkilerinden dolayı gözlemlenir.<ref name="Trimble 1987">{{Dergi kaynağı | yazarbağı= Virginia Trimble |soyadı=Trimble | ad=Virginia | başlık=Existence and nature of dark matter in the universe | url= https://archive.org/details/sim_annual-review-of-astronomy-and-astrophysics_1987_25/page/425 | dergi=[[Annual Review of Astronomy and Astrophysics]] | cilt=25 | sayfalar=425-472| yıl=1987 |bibcode=1987ARA&A..25..425T|doi= 10.1146/annurev.aa.25.090187.002233 }}</ref><ref>{{Web kaynağı | soyadı = Hinshaw | ad = Gary F. | başlık = What is the universe made of? | çalışma = Universe 101 | yayıncı = NASA website | tarih = 29 Ocak 2010 | url = http://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_matter.html | erişimtarihi = 17 Mart 2010 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150808180538/http://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_matter.html | arşivtarihi = 8 Ağustos 2015 | ölüurl =evet}}</ref>

===Equilibrium gel===
{{Ana|Denge jeli}}
[[Denge jeli]] Laponite denilen sentetik bir çamurdan yapılmıştır. Diğer jellerin yapısının aksine, yapısı boyunca aynı tutarlıkta ve sabit kalır. Yani katı kütle parçalarına ayrılmaz ve daha çok sıvı kütlenindir. Denge jel filtrasyon kromatografisi, sıvı bağlayıcı ligandın hesaplanması için kullanılan bir tekniktir.<ref>{{Web kaynağı | soyadı = Cartlidge | ad = Edwin | başlık = New State of Matter Seen in Clay | çalışma = Technology | yayıncı = Science Now website | tarih = 12 Ocak 2012 | url = http://news.sciencemag.org/physics/2010/12/new-state-matter-seen-clay | erişimtarihi = 10 Eylül 2013 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140405045530/http://news.sciencemag.org/physics/2010/12/new-state-matter-seen-clay | arşivtarihi = 5 Nisan 2014 | ölüurl =evet}}</ref>

==Kaynakça==
{{Kaynakça|2}}

== Dış bağlantılar ==
{{Commons kategori|State of aggregation}}
* [http://web.mit.edu/newsoffice/2005/matter.html 2005-06-22, MIT News: MIT physicists create new form of matter]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20131211202945/http://web.mit.edu/newsoffice/2005/matter.html |tarih=11 Aralık 2013 }} Citat: "... They have become the first to create a new type of matter, a gas of atoms that shows high-temperature superfluidity."
* [http://www.sciencedaily.com/releases/2003/10/031010075634.htm 2003-10-10, Science Daily: Metallic Phase For Bosons Implies New State Of Matter]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150205222403/http://www.sciencedaily.com/releases/2003/10/031010075634.htm |tarih=5 Şubat 2015 }}
* [http://www.sciencedaily.com/releases/2004/01/040115074553.htm 2004-01-15, ScienceDaily: Probable Discovery Of A New, Supersolid, Phase Of Matter]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150205223304/http://www.sciencedaily.com/releases/2004/01/040115074553.htm |tarih=5 Şubat 2015 }} Citat: "...We apparently have observed, for the first time, a solid material with the characteristics of a superfluid...but because all its particles are in the identical quantum state, it remains a solid even though its component particles are continually flowing..."
* [http://www.sciencedaily.com/releases/2004/01/040129073547.htm 2004-01-29, ScienceDaily: NIST/University Of Colorado Scientists Create New Form Of Matter: A Fermionic Condensate]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150106072211/http://www.sciencedaily.com/releases/2004/01/040129073547.htm |tarih=6 Ocak 2015 }}
* [http://vega.org.uk/video/subseries/30 Short videos demonstrating of States of Matter, solids, liquids and gases by Prof. J M Murrell, University of Sussex]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150225150308/http://www.vega.org.uk/video/subseries/30 |tarih=25 Şubat 2015 }}

{{Maddenin halleri}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Maddenin hâlleri| ]]