Jicchak Arad

Jicchak Arad (hebr. ‏יצחק ארד‎), ur. jako Icchak Rudnicki, ps. „Tolka” (ur. 11 listopada 1926 w Święcianach, zm. 6 maja 2021 w Tel Awiwie) – izraelski wojskowy, generał (tat alluf), historyk, 1972–1993 przewodniczący zarządu instytutu Jad Waszem.

Jicchak Arad

‏יצחק ארד‎

Tolka

Jicchak Arad (2016)
Imię i nazwisko urodzenia	Icchak Rudnicki
Data i miejsce urodzenia	11 listopada 1926 Święciany
Data i miejsce śmierci	6 maja 2021 Tel Awiw
Zawód, zajęcie	żołnierz, historyk
Tytuł naukowy	doktor
Uczelnia	Uniwersytet Telawiwski
Stanowisko	przewodniczący zarządu Jad Waszem (1972–1993)
Odznaczenia

Urodził się na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, część dzieciństwa spędził w Warszawie. Od młodości był związany z ruchem syjonistycznym. Krótko po rozpoczęciu niemieckiej okupacji uciekł wraz z siostrą do radzieckiej strefy okupacyjnej. Po inwazji Niemiec na ZSRR znalazł się w getcie w Święcianach. Uciekłszy zeń w 1943, dołączył do radzieckiej partyzantki. Po ponownym zajęciu Kresów i Litwy przez Armię Czerwoną uczestniczył przez pewien czas w zwalczaniu litewskiego ruchu niepodległościowego, współpracując, a według innych źródeł służąc bezpośrednio w strukturach NKWD. Wiosną 1945 nielegalnie przedostał się do Polski, skąd po kilku miesiącach wyemigrował do Palestyny. W szeregach Hagany, a następnie Sił Obronnych Izraela walczył w wojnie o niepodległość Izraela oraz w późniejszych wojnach między Izraelem a państwami arabskimi. Służbę wojskową zakończył w randze generała brygady. Następnie poświęcił się badaniu historii Zagłady Żydów. Był wieloletnim przewodniczącym zarządu Jad Waszem, autorem licznych książek i artykułów, wykładowcą uniwersyteckim.

W 2006 został oskarżony o popełnienie zbrodni wojennych podczas służby w szeregach radzieckiej partyzantki i NKWD. Dochodzenie, które litewska prokuratura prowadziła w jego sprawie, zostało jednak umorzone w 2008 z powodu braku przekonujących dowodów winy.

Życiorys

Młodość

Urodził się jako Icchak Rudnicki w Święcianach na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej. Był synem Chai i Izraela Mendla Rudnickich. Na co dzień w domu rodzinnym posługiwano się jidysz, niemniej Icchak znał dobrze język polski oraz był zaznajomiony z polską kulturą.

Przed wybuchem II wojny światowej rodzina Rudnickich przeniosła się do Warszawy, gdzie ojciec znalazł zatrudnienie jako kantor w synagodze. Chaja zajmowała się w tym czasie domem i dziećmi. Icchak uczęszczał do szkoły, w której językiem wykładowym był hebrajski. Po latach wspominał, że już będąc dzieckiem zetknął się z przejawami antysemityzmu.

W okresie międzywojennym należał do młodzieżowej organizacji syjonistycznej „Ha-No’ar ha-Cijoni”.

II wojna światowa

Po rozpoczęciu niemieckiej inwazji na Polskę pozostał w Warszawie, gdzie wraz z rodziną przeżył oblężenie miasta. W obliczu narastających szykan i represji, którymi niemieccy okupanci poddawali ludność żydowską, rodzice zdecydowali, aby wysłać Icchaka i jego dwa lata starszą siostrę Rachelę do dziadków w Święcianach w radzieckiej strefie okupacyjnej. 24 grudnia 1939 rodzeństwo nielegalnie przekroczyło niemiecko-radziecką linię demarkacyjną.

W Święcianach uczęszczał do szkoły z językiem rosyjskim jako językiem wykładowym, w której uczniów poddawano intensywnej indoktrynacji w duchu marksistowsko-leninowskim. W wydanej w 1979 autobiografii wypowiadał się krytycznie o rządach radzieckich, wskazując, że doprowadziły one do likwidacji wszystkich niezależnych żydowskich instytucji i organizacji, a także spowodowały pauperyzację wielu Żydów. W okresie okupacji radzieckiej kontynuował działalność w ruchu syjonistycznym, tym razem w warunkach konspiracyjnych. Mimo to lata 1940–1941 wspominał jako „jeden z najszczęśliwszych okresów w swoim życiu”.

Po inwazji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 Święciany znalazły się pod okupacją niemiecką. Pod koniec września, gdy Niemcy i ich litewscy kolaboranci rozpoczęli przygotowania do masowych egzekucji Żydów na poligonie pod Nowymi Święcianami, Rudnicki wraz z grupą kolegów uciekł z miasta. Przez wiele dni błąkał się po okolicznych lasach, przez pewien czas przebywał także w getcie w Głębokiem. Odnaleziony przez siostrę, pod koniec grudnia wrócił do Święcian i zamieszkał w tamtejszym getcie.

Pracował jako robotnik przymusowy w warsztatach, w których naprawiano i konserwowano zdobyczną broń radziecką. Wstąpił do podziemnej organizacji, która działała w getcie. Początkowo zajmował się gromadzeniem broni oraz pozyskiwaniem w Judenracie funduszy na jej zakup. Docelowo jego organizacja dążyła, aby w momencie rozpoczęcia przez Niemców likwidacji getta wywołać zbrojne powstanie, które umożliwiłoby jak największej liczbie Żydów ucieczkę do lasu, gdzie zamierzano zawczasu przygotować obóz dla uciekinierów. Planów tych jednak nie zrealizowano. W lutym 1943, zdając sobie sprawę, że całkowita likwidacja getta jest nieuchronna, Rudnicki z grupą towarzyszy ze święciańskiej konspiracji postanowił uciec do lasu. Ukrywali się tam na własną rękę przez blisko dwa miesiące. W tym czasie udał się do getta wileńskiego, gdzie nawiązał kontakty z przywódcami Farejnikte Partizaner-Organizacje. Ostatecznie wiosną 1943 jego grupa dołączyła do radzieckiej partyzantki.

Rudnicki służył początkowo w oddziale im. Czapajewa, wchodzącym w skład partyzanckiej brygady im. Woroszyłowa, którą dowodził Fiodor Markow. Później dołączył do oddziału „Żalgiris” złożonego z przerzuconych zza linii frontu litewskich komunistów (gdy ten został przekształcony w brygadę, znalazł się w składzie oddziału „Vilnius”). Jednostki te operowały w lasach wokół jeziora Narocz oraz na obszarze pomiędzy Kozianami i Hoduciszkami. W ich szeregach 1943–1944 walczył z Niemcami i ich kolaborantami, uczestnicząc m.in. w akcjach wymierzonych w transport kolejowy. Na rozkaz dowództwa przyjął konspiracyjne nazwisko „Anatolij Kunicki”; w ten sposób narodził się jego partyzancki pseudonim „Tolka” (zdrobnienie imienia Anatolij), którego używał także po wojnie. W autobiografii twierdził, że musiał sobie radzić z antysemityzmem towarzyszy z brygady Markowa. Za walkę w partyzantce został odznaczony medalem „Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej” pierwszej klasy.

Gdy wojska radzieckie ponownie zajęły Kresy i Litwę, przez pewien czas służył „pod jurysdykcją Armii Czerwonej i NKWD”. Na przełomie 1944 i 1945 miał pełnić służbę na Wileńszczyźnie oraz w okolicach Kowna. Ten epizod w jego życiorysie pozostaje najbardziej kontrowersyjny i niewyjaśniony . Według źródeł litewskich Rudnicki był w tym okresie etatowym pracownikiem radzieckich służb specjalnych, pełniącym funkcję pełnomocnika okręgowego wydziału NKWD w gminie Hoduciszki . On sam zaprzeczał jednak, jakoby był etatowym funkcjonariuszem NKWD, przyznając jedynie, że NKWD wykorzystywało jego dawny oddział partyzancki do różnych zadań , które we wspomnieniach opisywał jako „zwalczanie wrogich elementów”, w tym głównie „litewskich, nazistowskich kolaborantów”, „litewskich nacjonalistów”, a także niemieckich żołnierzy, którzy po rozbiciu oddziałów usiłowali przedrzeć się na drugą stronę frontu. Andrzej Żbikowski podkreślał, że rekrutowanie byłych partyzantów było w tym czasie standardową praktyką NKWD, stąd trudno przesądzać, do jakiego stopnia praca Rudnickiego w radzieckich organach bezpieczeństwa była kwestią jego własnego wyboru .

W czasie Zagłady straciło życie ponad 30 członków jego rodziny, w tym oboje rodzice. Z najbliższej rodziny przeżyła siostra Rachela, która po wojnie wyemigrowała do Palestyny.

Kariera wojskowa i naukowa w Izraelu

Generał brygady i szef szkolenia oficerów Sił Obronnych Izraela (1970)

W kwietniu 1945, zagrożony aresztowaniem przez władze radzieckie, nielegalnie przedostał się do Polski. Zatrzymał się w Łodzi, odwiedził zrujnowaną Warszawę, przez pewien czas był także członkiem kibucu zorganizowanego przez syjonistyczną organizację „Gordonia”. W lipcu 1945 nielegalnie przekroczył granicę Polski, po czym – posługując się fałszywymi dokumentami – przez Czechosłowację i Austrię dotarł do Włoch. Stamtąd 12 grudnia 1945 na pokładzie statku „Hanna Senesh” przedostał się nielegalnie do Brytyjskiego Mandatu Palestyny.

W Palestynie przyjął nazwisko Arad i zamieszkał w kibucu Jagur. Początkowo jego głównym zajęciem była pomoc żydowskim uchodźcom w potajemnym przedostawaniu się na terytorium Palestyny. W 1946 wstąpił w szeregi Hagany. Ukończył kurs pilotażu, został także członkiem elitarnej formacji Palmach. Jako pilot przeprowadzał misje zwiadowcze i patrolowe. Po ogłoszeniu w 1948 niepodległości przez Izrael rozpoczął służbę w Siłach Obronnych Izraela. Walczył w I wojnie izraelsko-arabskiej (1948–1949), biorąc udział m.in. w operacjach „Nachszon” i „Chorew”, a także w bitwach o Jerozolimę. W późniejszych latach walczył w wojnie sueskiej (1956) oraz w wojnie sześciodniowej (1967).

W czasie I wojny izraelsko-arabskiej był ekspertem od wyburzeń i dywersji. Później jego kariera wojskowa była związana z wojskami pancernymi. Służył w 7 Brygadzie Pancernej, następnie był dowódcą 9. batalionu w 401 Brygadzie Pancernej (1954–1955). W 1956, podczas działań na Synaju, został dowódcą batalionu pancernego 27 Brygady Pancernej. Następnie został mianowany zastępcą dowódcy 37 Brygady Pancernej, 1962–1966 był szefem szkolenia w wydziale szkoleniowym, a w 1967 został szefem sztabu 36 Dywizji Pancernej. W 1972 przeszedł w stan spoczynku w randze generała brygady. Był w tym czasie szefem szkolenia oficerów. Powrócił do służby na trzy miesiące podczas wojny Jom Kipur (1973).

Po zakończeniu kariery wojskowej poświęcił się badaniu historii Holokaustu. W 1968, będąc jeszcze w czynnej służbie, podjął studia na Uniwersytecie Telawiwskim, uwieńczone uzyskaniem tytułu doktora filozofii na podstawie pracy o zagładzie getta wileńskiego. 1972–1981 był wykładowcą tej uczelni. Wykładał także na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie oraz gościnnie na uczelniach w USA.

Jest zaliczany do grona czołowych historyków Holokaustu. Był jednym z pierwszych, którzy badali działalność żydowskiego ruchu oporu oraz zbrodnie dokonywane przez niemieckie Einsatzgruppen na tyłach frontu wschodniego. Jego monografia poświęcona obozom zagłady akcji „Reinhard”: Bełżcowi, Sobiborowi i Treblince, uznawana jest za pracę „fundamentalną” dla opisywanego zagadnienia. Równie wysoko oceniana jest jego monografia poświęcona gettu wileńskiemu. Arad był także wydawcą i edytorem dokumentów źródłowych z okresu Zagłady, w tym anglojęzycznego wydania Dziennika Kazimierza Sakowicza.

1972–1993 był przewodniczącym zarządu instytutu Jad Waszem. Mimo że od 1967 Izrael nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z ZSRR i jego satelitami, Arad zdołał doprowadzić do nawiązania roboczej współpracy między Jad Waszem a instytucjami archiwalnymi z państw bloku wschodniego. W okresie gdy zarządzał instytutem powstały tam m.in. Dolina Zabitych Wspólnot, upamiętniająca ponad 5 tys. żydowskich wspólnot z różnych krajów Europy, które zostały zniszczone przez Niemców w czasie Zagłady, Plac Getta Warszawskiego z rzeźbą ku czci bojowników żydowskiego ruchu oporu (dłuta Natana Rapaporta), a także Pomnik Dziecka Holokaustu (projektu Moshego Safdie). Po odejściu ze stanowiska pozostał związany z Jad Waszem, będąc m.in. wiceprzewodniczącym rady instytutu.

Wypowiadał się przeciwko uznaniu Hołodomoru za zbrodnię ludobójstwa. Był jednym z sygnatariuszy listu poparcia dla prof. Jana Grabowskiego, wystosowanego przez badaczy Holokaustu w związku z jego sporem z Redutą Dobrego Imienia – Polską Ligą przeciw Zniesławieniom (2017). Wypowiadał się krytycznie na temat nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej oraz późniejszej wspólnej deklaracji premierów Polski i Izraela (2018).

7 czerwca 1993 Uniwersytet Mikołaja Kopernika przyznał mu tytuł doktora honoris causa.

Jego monografia The Holocaust in the Soviet Union została w 2009 nagrodzona przez amerykańską Jewish Book Council nagrodą National Jewish Book Award.

Oskarżenia o zbrodnie wojenne

W wydanej w 1979 autobiografii Arad opisywał m.in. swój udział w „akcjach zaopatrzeniowych” przeprowadzanych przez żydowską i radziecką partyzantkę w polskich i litewskich wsiach, w zbrojnym rajdzie na litewską wieś Girdėnai, a także w schwytaniu, torturowaniu i zamordowaniu oficera Armii Krajowej. Wspominał ponadto, że w marcu 1945 uczestniczył w całodniowym starciu, podczas którego doszczętnie wybito oddział litewskich partyzantów.

W artykule z 22 kwietnia 2006 litewska gazeta „Respublika”, bazując m.in. na fragmentach wspomnień Arada, opisała jego służbę w partyzantce radzieckiej i NKWD, oskarżając go o współudział w mordach i grabieżach na polskiej i litewskiej ludności cywilnej. W maju tegoż roku, po otrzymaniu materiałów z Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy, litewska prokuratura rozpoczęła dochodzenie w sprawie Arada. Był podejrzewany o służbę w strukturach NKWD, popełnianie zbrodni na ludności polskiej i litewskiej podczas służby w radzieckiej partyzantce (w tym o uczestnictwo w masakrze w Koniuchach), a także o udział w akcji rozbicia oddziału partyzanckiego „Tigras” Litewskiej Armii Wolności w marcu 1945 roku. Podobne oskarżenia wysunięto pod adresem Racheli Margolis i Fani Brancowskiej.

W odpowiedzi na te oskarżenia Arad konsekwentnie zaprzeczał, jakoby kiedykolwiek zabił z zimną krwią jeńca lub osobę cywilną . Twierdził, że nigdy nie sympatyzował z komunizmem, podkreślając, że wstąpił do radzieckiej partyzantki, gdyż dawała ona uciekinierowi z getta największą szansę na przeżycie. Zaprzeczał także, jakoby był etatowym pracownikiem NKWD . Utrzymywał ponadto, że w Koniuchach nie doszło do masakry, lecz do regularnej bitwy z proniemiecką samoobroną. Jego obrońcy twierdzili, że za postawieniem mu zarzutów stały motywy polityczne. Podkreślali, że do momentu wszczęcia śledztwa przeciwko Aradowi niepodległa Litwa nie wniosła podobnych oskarżeń przeciwko jakiemukolwiek nie-Żydowi, a zwłaszcza przeciwko Litwinom – byłym kolaborantom, którzy współpracowali z Niemcami przy eksterminacji litewskich Żydów. Antony Polonsky sugerował, że zarzuty mogły mieć związek z faktem, że Arad jako członek specjalnej komisji historycznej, która badała dzieje Litwy pod okupacją niemiecką i radziecką, stanowczo wypowiadał się na temat współudziału Litwinów w Zagładzie .

Wszczęcie dochodzenia przeciwko Aradowi zostało przyjęte z oburzeniem przez władze Izraela i międzynarodowe organizacje żydowskie . Ostatecznie postępowanie przygotowawcze, które prowadziła litewska prokuratura, zostało umorzone w 2008 ze względu na brak przekonująych dowodów jego winy.

Prezydent Litwy Valdas Adamkus stwierdził we wspomnieniach, iż wobec braku przekonujących dowodów, które świadczyłyby o winie Arada, osobiście wywarł nacisk na prokuraturę, aby ta zamknęła śledztwo. Chciał w ten sposób doprowadzić do normalizacji nadszarpniętych stosunków dyplomatycznych z Izraelem.

Życie prywatne

W czerwcu 1948 poślubił Michal (zm. 2015), z którą miał troje dzieci (dwóch synów i córkę).

Zmarł w maju 2021 w szpitalu w Tel Awiwie. Został pochowany w kibucu Enat.

Publikacje

• The Partisan: from the Valley of Death to Mount Zion (1979, ISBN 0-89604-011-9)
• Ghetto in flames. The struggle and destruction of the Jews in Vilna in the Holocaust (1980, 1982, 1987, ISBN 0-89604-043-7)
• Documents on the Holocaust: selected sources on the destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union (1982, 1989, 1999, ISBN 978-0-8032-1050-9, współautor)
• Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps (1987, 1999, ISBN 0-253-34293-7)
• The Einsatzgruppen reports: selections from the dispatches of the Nazi Death Squads’ campaign against the Jews July 1941 – January 1943 (1989, ISBN 978-0-89604-058-8)
• The Holocaust in the Soviet Union (2009, ISBN 978-0-8032-2059-1)
• In the shadow of the Red Banner: Soviet Jews in the war against Nazi Germany (2010, ISBN 978-965-229-487-6)
• liczne artykuły na łamach „Yad Vashem Studies”

Bibliografia

• Yitzhak Arad: The Partisan: from the Valley of Death to Mount Zion. New York Holocaust Library, Schocken Books, 1979. ISBN 0-89604-011-9. (ang.).
• Joseph Berger. Yitzhak Arad, 94, Survivor Who Led Holocaust Study Center in Israel, Dies. „The New York Times, NY edition”, 2021-05-23. (ang.). 
• Robert Kuwałek: Obóz zagłady w Bełżcu. Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2010. ISBN 978-83-925187-8-5.
• Ewa Rogalewska: Icchak Arad – świadek, żołnierz, historyk. W: Grzegorz Czerwiński, Jarosław Ławski (red.): Uczeni żydowscy. Białystok: Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego, Wydawnictwo Alter Studio, 2016, seria: Żydzi wschodniej Polski. ISBN 978-83-63470-72-2.
• Piotr Zychowicz: Wybory Icchaka Arada. rp.pl, 2008-07-12. [dostęp 2021-11-30].