Dütsj Kezerriek

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Dütsj Kezerriek, óch waal 't Twieëde Riek, is de ónofficieel benaming vuur de periode tussje 1871 en 1918, oeë-in 't Dütsj Riek 'n semi-constitutioneel monarchie woar. 't Dütsj Kezerriek hoot officieel Dütsj Riek (Dütsj: Deutsches Reich), 'n benaming die verwees noa 't ouw Hillig Roeëms Riek. Dizze naam bleef óch noa d'r val van de monarchie gehandhaaf, en waal bis 1945, wie Nazi-Dütsjland d'r Twieëde Weltkreeg verloor.

In de gesjiedswetesjap maak me dök óngersjeed tussje dit kezerriek en d'r latere republikeinse tied. Boete de Dütsjtalige welt geldt mieëtstes de terminologie van d'r Arthur Moeller van den Bruck zieng book Das dritte Reich (1923). Heë numde 't Hillig Roeëms Riek 't Ieësjte Riek en e verwachde óch e Derde Riek. Nazi-Dütsjland maakde van dizze letste term officieel alling gebroek in de periode vuur d'r kreeg.

Gesjiechte

Vuurgesjiechte

Wie in 1806 d'r Rienbond woeëd gesjtich en Kezer Frans II troeënsaafsjtand deeg, woar 't sjloes mit 't Hillig Roeëms Riek. Durch de Franzuësisje Revolutie en de napoleontische krege goof 't in gans Europa nationalisme. Vuural d'r burgerie wunsjde zich 'ne nuie sjtaat, oeë-in alle Pruse vereinig woare. Dit woar 't begin van 'ne politieke sjtried tussje aanhangesj van de Groeët-Dütsje richting, die Uësteriek wole vereinige mit alle Dütsjtalige gebede, en aanhangesj van de Kling-Dütsje richting, die ing Dütsje natie oane Uësteriek bepleitde. De letste woare dök Prusisje nationaliste die Uësteriek es wiechtigste Dütsje sjtaat wole vervange. Uëver 't algeming woare Prusische nationaliste lüj van de burgerie die tot wiechtige posities woare ópgeklómme; de aode Prusisje adel woar hieël conservatief en sjtónge ieërder achter Uësteriek. 'n Oetzundering heijóp woar d'r Otto von Bismarck deë adelig, mar óch 'ne echte nationalis woar.

Noa 't Congres van Wenen in 1815 goof 't 39 Dütsje sjtate die zich vereinde in d'r Dütsje Bónd. Doamit behele ze hun zelfsjtandigheed. 'n Poging um in 't kader van de Meëtsrevolutie (1848/1849) e constitutioneel kezerriek op liberaal grónkveste te sjtichte mislökde wie Frederik Willem IV van Pruse de kezesjkroeën, die durch 't Frankfurter Parlement woeëd aangeboane, aafwees. Doabei hat heë gezag dat e de kroeën inkel oet heng van Dütsje vorste wool óntvange, wie gebroekelig tiedes 't Hillig Roeëms Riek.

Wie d'r Bismarck in 1862 premier van Pruse woeëd, begós e 'n actief politiek um de Kling-Dütsje optie ten oetveur te bringe durch sjtelselmieësig Uësteriekse ivlood i g'ne Dütsje Bónd aaf te breëke en tegeliek deë va Pruse te vergroeëte. De mach va Pruse woar al behuurlig vergroeët noa d'r nederlaag van Napoleon. Pruse bezat seër deë tied mit de Rienprovins e groeët mit 'n groeëte ópkómmende industrie, wat óch gebroek woeëd um de armee te modernisere. Uësteriek woar óp dit gebeed neet zoeë vernuiend en leep al flot 'ne militaire achtersjtand óp ten ópzichte van Pruse.

De Prusisch-Uësteriekse Kreeg van 1866, deë Uësteriek dan óch verloar, rizzelteerde in 'n wieër vergroeëting van 't Prusische uëverwich i g'ne bond durch de annexatie van de sjtate Sjleeswiek-Holstein, Hannover, Hesse-Kassel, Nassau en Frankfurt am Main en de sjtichting van d'r Noard-Dütsje Bond. De zudelige sjtate Bade, Beiere, Württemberg, Uësteriek, Liechtenstein en 't zudelig deel van Hesse-Darmstadt woare doava gee lid. In d'r Frans-Dütsje Kreeg van 1870-1871 vochte de Zuud-Dütsje sjtate waal mit aan d'r Prusische kank teëge Frankriek. D'r Bismarck greep doe die kans um oetintelig 'n Kling-Dütsje óplossing te bewerksjtellige.

De Reichsgründung

Wilhelm I weëd i g'ne sjpegelzaal van 't paleis i Versailles tot kezer oetgerope. Gans links sjteet d'r kroeënprins Friedrich Wilhelm (sjpieëder Friedrich III), zinne vadder Wilhelm I en Friedrich I van Bade, d'r Groeëthertog van Bade. In 't midde, in 't wit uniform, sjteet Otto von Bismarck en geliek rechs neëve 'm Graaf Helmuth von Moltke.

Óp d'r 18e jannewaar van 1871 vóng de Reichsgründung, de óprichting van 't kezerriek, plaatsj. I g'ne sjpegelzaal van 't Kesjtieël va Versailles woeëd Wilhelm I van Pruse durch de Dütsje vorste tot d'r Dütsje kezer oetgerope. Dat betekende evvel neet dat alles flot verleep. D'r Wilhelm accepteerde d'r kezerlige titel en zieng nui positie egelig mit teëgezin en d'r Beiesje kuëning Ludwig II woar alling noa ómkoping bereid tot touwtreëne.

Dit nui Dütsje Riek besjtóng oet de ouw sjtate van d'r Noard-Dütsje Bond, aagevuld mit Beiere, Württemberg, Bade en 't anger deel van Hesse-Darmstadt. 't Woar gaar neet, wie me dat in 1848 wool, 'n liberaal en constitutioneel monarchie, mar zjüs anti-liberaal en semi-constitutioneel. 't Riek woar óch sjterk militaristisch. 't Nui kezerriek sjtóng ónger Prusische herrsjersjap, mar de sjtate houwe óp kultoereel en besjtuurlig gebeed hun soevereniteet behaote. Zikker aan Beiere móste concessies weëde gedoa.

Politiek

't Dütsj Riek woar sjterk monarchaal en conservatief va zinjatoer en dat koam tot oetdrukking in zieng Gróndwet. D'r kezer woar d'r kuëning van Pruse oet 't hoes Hohenzollern. Bei de óprichting van 't kezerriek woar dat Wilhelm I. Heë houw 't rech um de Rieksregering te beneume en aaf te zette. Die regering besjtóng oet d'r Bondsroad, deë weer oet 58 aafgeveëdigde van de Dütsje bondsleng besjtónge, en d'r Rieksdaag, deë in totaal 382 (en seër 1873: 397) lede houw. Wieër sjloot d'r kezer internationaal verdrage, houw e 't letste woad uëver kreeg en vreë en 't ópperbevel uëver de armee. I sommige Zuud-Dütsje sjtate veurde evvel de lokaal monarche 't ópperbevel.

Ónger d'r kezer sjtóng d'r riekskanseleer en deë woar óch d'r vuurzitter van d'r bondsroad en bauw ummer d'r premier van Pruse. Ónger d'r riekskanseleer sjtónge de Staatssekretäre, wat d'r titel woar van d'r leider van e Reichsamt, e ministerie. Zie veurde 't beleid oet. D'r Rieksdaag woeëd jieëker drei joare verkoaze en seër 1888 jieëker vief joare. 't Keesrech woar alling vuurbehaote aa manslüj. In de praktiek houw dit controlerend orgaan beperkde beveughede uëver 't sjtaatshoof en neëve dat óch wieënig controlerende ivlood óp 't beleid. Dat woeëd jao vasgesjteld durch d'r kanseleer en alling heë lag verantwoading aaf aan d'r kezer. Waal keurde d'r Rieksdaag de vuurgesjtelde begroeëting al of neet good en sjtelde e wette vuur. Doaruëver houw d'r kezer praktisch nieks te zage, mar mieëtste zörgde de conservatief mieërderheed i g'ne bondsroad d'rvuur dat zieng wunsje en die van aristocratie gehonoreerd woeëte. In de Gróndwet woeëd wieër vasgelag dat d'r kezer alle wiechtige sjtaatszake zelf kós besjlisse wienieë heë dat wool. Kezer Wilhelm I maakde doa evvel geë gebroek van en bemuide zich óch gaar neet mit d'r Bismarck, doe riekskanseleer en zieng regering. Óp die meneer kós Bismarck zieng politiek oetveure en zinne sjtempel óp 't lank drukke. Wilhelm I zinne klingzoeën, Wilhelm II, woar egezinnig en maakde dök gebroek van de gróndwettelige meugelighede en wie Bismarck neet aan zieng wunsje wool voldoeë, kós e d'r Bismarck vervange durch d'r ónervare Leo von Caprivi. In combinatie mit 't gebrek aan mieë controlerende beveughede van 't parlement kós Wilhelm II zoeë zinne ege wil óplegke aan de politiek.

Oet de rechte vuur d'r kezer bleek dus dat 't riek ging volsjtendig constitutioneel monarchie woar, wie dat evvel waal 't geval woar i Nederland en Groeët-Brittannië. Dit woeëd vuural dudelig noa 1888: bis dan woeëd de politiek nog gedomineerd durch d'r Bismark, mar doanoa ummer mieë durch Wilhelm II.

D'r Bismarck zieng periode (1878-1890)

Portret van d'r Bismarck, mit óp d'r kop 'n *Pickelhaube*

Kezer Wilhelm I woeëd in feite gedomineerd durch d'r Bismarck zieng egezinnige perseunligheed en verzetde zich koom teëge zieng beleid. Evvel Bismarck woar 'ne conservatieve edelman in hat en nere en woar loyaal aan zinne monarch en behandelde d'r Wilhelm mit groeët resjpek. Óp die meneer houw d'r Bismarck de ruumde um zieng beleid oet te veure.

Bismarck probeerde ieësj, mit hulp van de liberale, d'r ivlood van de Katholieke Kirk te beperke. D'r conservatieve Paus Pius IX (1846-1878) vóng dat katholieke allerieësj "sjöap ónger de Kerk höar hoede" woare doanoa burgesj van 't lank. D'r prottestantiesje Bismarck wantrouwde um die reëde katholieke Centrumpartei en e vóng dat de Kirk te vöal ivlood oetoefende op de katholieke Pruse. Dit beteëkende 't begin van d'r Kulturkampf, oeë-i versjillende antiklerikaal besjlissinge woeëde genoame, wie de sjleting va sjoeële en kloeëstere. Doamit woar sjloes wie d'r de sjteun van katholieke nuëdig houw vuur anger doele en de in 1878 verkoaze Paus Leo XIII zich verzeunend ópsjtelde.

Wie 't doe nog agrarische Dütsjland rap industrialiseerde, sjloog d'r Bismarck 'n protectionistische richting in um de ópkómmende industrie te besjerme. Dit brach 'm in conflik mit de liberale, die vuur vrei handelsverkier woare. 'n Anger wichtig ankerpunt va zieng beleid woar 't beperke van d'r ivlood van de socialiste, einerzieds durch de óngerdrukkende Socialistewet van 1878 en angerzieds durch 't vergroeëte van de sociaal zikkerheed. In 1883 woeëd de krenkdeverzieëkering igeveurd, in 1884 'n óngevalleverzieëkering en in 1889 'n pensioenverzieëkering. 't Dütsj Riek woar doamit 't ieësjte lank in Europa dat sociaal vuurzeninge iveurde.

't Woar wieër Bismarck zieng doel um 't riek flot te modernisere en mieë eenheed te bringe in de wetgeëving, um oetintelig de enorm versjille tussje de Dütsje sjtate te verkleine. Dit leidde in 1872 tot de nationaal inveuring van 't metriek sjtelsel en op d'r ieësjte jannewaar van 1900 tot 't bürgerliches Gesetzbuch, dat óch hüj nog ummer geldingskrach hat.

De wilhelminische periode (1890-1918)

Wilhelm I sjtórf in 1888 en woeëd in dat joar, dat me óch wal 't dreikezerjoar numt, opgevolg durch zinne zoeën Frederich II, deë evvel al doeëdkrank woar wie heë zinne vadder kós opvolge. E sjtórf 99 daag later. Zinne zoeën en ópvolger woar Wilhelm II, deë hieël conservatief woar, mar angesj es zieng vuurgengesj óch bezónger impulsief. E óntsjloog Bismarck durch meningsversjille en doanoa koom de mach i zieng heng. Wilhelm II woar ginne vuursjtander van 't parlement en zörgde d'rvuur dat alling zjwake figure tot riekskanseleer woeëde benumd, zoeëdat e zinne zin kós durchdrieve. Óp internationeel vlak woar Wilhelm II óndiplomatiek en e zörgde regelmieësig vuur ónrauw. Wilhelm II en Bismarck zinne ópvolger Leo von Caprivi vervóng e sjtrategisch durch 'n agressief boetelandpolitiek, die gerich woar óp de verwerving van kolonië.

Relaties mit anger Europees leng woare dök grillig. Sóms zóch 't kezerriek ónger Wilhelm II touwnadering tot groeëtmachte wie Rusland en Groeët-Brittannië, sóms verbrook 't óch alle relaties durch sjpontaan acties, die vuur ónrauw zörgde. Zoeë koam de relatie mit Groeët-Britannië hendig ónger drök te sjtoa wie Dütsjland de Boere in Zuud-Afrika sjteunde in hunne sjtried teëge de Britte. D'r ópbouw van de kaiserliche Marine rónk de ieëwwisseling woar 't deepdepunt en houw de vorming van bondgenootsjappe tot gevolg. Alle groeëte Europees leng woare verwikkeld in 'ne wedloop, mar Dütsjlank koam geïsoleerd te ligke. Italië trok zich trük van de Triple Alliante, oeëdurch alling Uësteriek-Hongarieë uëverbleef. Dat riek woeëd óch sjteeds zjwaker durch 't ópkómmende nationalisme van de etnische minderhede binne höar grenze.

Ieësjte Weltkreeg

Betrach Ierste Wereldoorlog veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

Noa de moard op Franz Ferdinand in Sarajevo óp d'r 28e juni 1914 lepe de sjpanninge tussje de Triple Entente enerzieds en de Triple Alliantie angerzieds hoeëg óp. 'ne Kreeg tussje Servië en Uësteriek-Hongarieë kós weëde vuurkómme, mar durch de bondgenootsjappe en 't feit dat Wilhelm II greun leech goof vuur d'r aanval óp 't Belsj en Frankriek, óntsjtóng e vöal groeëter conflik. D'r Groeëte Kreeg woar e feit. Aanvankelig woare de sjtriedende partieë enthousias: me dach dat me vuur Krismes de uëverwinning óp de teëgesjtendere houw behold en me weer flót heives kós goa. De wirkeligheed woar evvel hieël angesj. De geallieerde boane heftig teëgesjtand wie de Pruse woare ópgeruk tot Noard-Frankriek en de Belsje sjtad Ieper, oeëdurch 'ne loopgravekreeg óntsjtóng. D'r pries van dizze kreeg woar vuur de Pruse vöal hoeëger es verwach. D'r kreeg in de loopgrave zörgde vuur gigantische verleze, mar oetintelig verloar Dütsjlank óch d'r kreeg. Boetedat sjtelde de geallieerde blokkade, wat tot ernstige tekót aan grónksjtoffe en eëtesware. Sociaal probleme die i gans Europa besjtónge nome durch d'r kreeg wieër touw. 't Vertrouwe in de conservatief regering en in d'r kezer noom aaf. Ummer mieë politieke partieë wole dat d'r kezer aaf zouw treëne en in de Noard-Dütsje havesjteë koame matroeëze in soldoate in ópsjtank. Socialiste en communiste krege wink in de zeile.

Óngergank

Kezer Wilhelm II op de sjtasie van Eesjde

In 't letste joar kós 'ne wapesjtilsjtand weëde geteëkend mit Rusland, dat óp dat moment intern woar versjöard durch de Russische Rivvolutie en 'ne börgerkreeg. In d'r meëts 1918 leidde dit tot de Vreë van Bres-Litovsk. Heidurch kóste Pruse tróppe van 't oeësfront weëde ingezat aan 't wesfront. Dit letste offensief, dat de gesjichde i-góng es de Kaiserschlacht, mislökde.

In d'r oktober van 1918, koom 'ne moand vuur d'r wapesjtilsjtand, woeëd d'r liberale Prins Max von Baden benumd tot riekskanseleer, deë gesjik woeëd geach vuur óngerhandelinge mit de geallieerde. De VS eisde democratische hervorminge en 'n semi-constitutioneel monarchie. D'r Rieksdaag kreeg mieë mach, mar durch sociaal sjpanninge en 't gebrek aan voodsel en grónksjtoffe óntsjtónge in alle groeëte sjteë ópsjtande: ieësj in de havesjteë Kiel, Hamburg en Wilhelmshaven en vervolges in alle anger sjteë van beteëkenis. 't Goof 'n anarchie. Óp d'r 7e november woeëd Kuënig Ludwig III von Bayern aafgezet en de rippebliek oetgerope. D'r sociaaldemocraat Friedrich Ebert woeëd vuurluipig hoof van de nüj regering. De mieëtste partieë i g'ne Rieksdaag wole aanvankelik waal wieër mit 'n constitutioneel monarchie vuur 't lank. Wie me evvel zóch noa 'ne gesjikde ópvolger vuur Wilhelm II reep d'r vuuraansjtoande socialis Phillip Schneidemann de rippebliek oet vuur de communiste vuur te zieë die 'tzelfde wole doeë. 'n Vuurtzetting van de ouw monarchie bleek noe ónmeugelig. Kezer Wilhem II woar óp d'r daag van zieng aafzetting in 't Belsje sjtedje Spa en e dósj neet mieë trük te goa noa ege lank. Óch wole de geallieerde 'm arrestere vuur kreegsmisdade. D'r insigste oetweëg woar vlöchte noa e neutraal lank kótbei en dat woar Nederland. Óp d'r 10e november koam e per trein aan óp de sjtasie van Eesjde en vroog e um asiel. Tot zinne doeëd in 1941 woeënde e in Nederland: ieësj i Kesjtieël Ameronge en sjpieëder in Hoes Doorn. D'r Friedrich Ebert woeëd begin 1919 Reichspräsident van de nui Weimarrepubliek.

Territorium

Grenze

't Dütsj Kezerriek besjloog 540.766 km² en woeëd kloksgewies begrens durch Denemarke, Roesland, Uësteriek-Hongarieje (Silezië, Moravië, Boheme, Uësteriek boave de Enns, Salzburg, Tirol-Vorarlberg), Zjwitserland, Frankriek, Luxemburg, 't Belsj, Neutraal Moresent en Nederland.

't Lank kande versjillende dreilengpunte, oeëvan 't dreikezerpunt (Dreikaisereck) bei Myslowitz in Opper-Silezië 't bekinds woar. Hei grensde 't Dütsj Kezerriek aan de kezerrieke Uësteriek-Hongarieje en Roesland. Doaneëve goof 't óch e veerlengpunt oeë Dütsjland grensde aan 't Belsj, Nederland en Neutraal Moresent.

Bondsleng

't Dütsj Kezerriek besjtóng oet 25 bondsleng, oeëvan veer kuëninkrieke, zes groeëthertogdomme, vief hertogdomme, zeve vorstedomme en drei vrei hanzesjteë. Doaneëve goof 't 't riekslank Elzas-Lotharinge zoeëwie 't hertodom Lauenberg, dat woeëd geregeerd i personeel unie mit Pruse en in 1876 gans bei dat kuëninkriek woeëd ingelief.

Dees sjtate lete Boetelandse Zake en defensie uëver aan 't riek, mar kóste heijóp mit hunne ege sjtum i g'ne bondsroad ivlood oetoefene. De kling sjtate houwe rilletief groeëte ivlood, angesj zouw Pruse te vöal dominere.

	Sjtaatsvörm	Sjtaat	Hoofsjtad	Óppervlakde	Sjtumme
	Kuëninkriek	Beiere	München	75.870 km²	6
	Kuëninkriek	Sakse	Dresden	14.992 km²	4
	Kuëninkriek	Pruse mit Lauenburg*	Berlien	348.702 km²	17
	Kuëninkriek	Württemberg	Stuttgart	19.511 km²	4
	Groeëthertogdom	Baden	Karlsruhe	15.067 km²	3
	Groeëthertogdom	Hesse(-Darmstadt)	Darmstadt	7688 km²	3
	Groeëthertogdom	Mecklenburg-Schwerin	Schwerin	13.126 km²	2
	Groeëthertogdom	Mecklenburg-Strelitz	Neustrelitz	2929 km²	1
	Groeëthertogdom	Oldenburg	Oldenburg	6428 km²	1
	Groeëthertogdom	Sakse(-Weimar-Eisenach)	Weimar	3611 km²	1
	Hertogdom	Anhalt	Dessau	2299 km²	1
	Hertogdom	Brunswiek	Brunswiek	3672 km²	2
	Hertogdom	Saksen-Altenburg	Altenburg	1323 km²	1
	Hertogdom	Sakse-Coburg en Gotha**	Coburg en Gotha	1977 km²	1
	Hertogdom	Sakse-Meiningen	Meiningen	2468 km²	1
	Vorstedom	Lippe (noe Kreis Lippe)	Detmold	1215 km²	1
	Vorstedom	Reuss jónger linie	Gera	826 km²	1
	Vorstedom	Reuss ouwer linie	Greiz	316 km²	1
	Vorstedom	Schaumburg-Lippe	Bückeburg	340 km²	1
	Vorstedom	Schwarzburg-Rudolstadt***	Rudolstadt	940 km²	1
	Vorstedom	Schwarzburg-Sondershausen***	Sondershausen	862 km²	1
	Vorstedom	Waldeck(-Pyrmont)********	Arolsen	1121 km²	1
	Vrei Hanzesjtad	Breme	Breme	256 km²	1
	Vrei Hanzesjtad	Hamburg	Hamburg	413 km²	1
	Vrei Hanzesjtad	Lübeck	Lübeck	297 km²	1
	Riekslank	Elzas-Lotharinge*****	Sjtraasburg	14.517 km²	3
* Bis 1876 i personeel unie mit Pruse, doanoa bei dat lank ingelief. Hertogdom Sakse-Coburg en Hertogdom Sakse-Gotha in personeel unie. Dizze doebelsjtaat houw evvel mar inne stum. *** De twieë Schwarzburgiesjse vorstedomme woare seër 1909 i personeel unie vereind. **** Dit is e zelfsjtandig lank mit ege vors, mar besjtuurd durch Pruse. *** Seër 1911 i g'ne Bondsroad.

Bevolking

Betrach Lebensraum veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

't Dütsj Riek houw in 1880 'n gemiddelde bevolkingsdichde van 83,7 lüj per km², wiewaal 't groeëte regionaal versjille goof. 't Woar doamit minder dichbevolk wie 't Belsj, Nederland, 't Vereinig Kuëninkriek en Italië. In 1900 leëfde 54,3% van de bevolking in dörper of sjteë mit mieë es 2000 lüj.

De groeëtste etnische minderheed in 't Dütsj Kezerriek vörmde de Pole (5,5% van de bevolking) en die woeënde vuural in de Prusisje oeësprovinse Silezië, Posen en Wes-Pruse. Dees gebede woare durch de Silezische Krege (1740-1763) en de Poolse Delinge aan Pruse gekómme.

Noa de Pruse natievurming woeëd 'n versjterkde tendens tot germanisering van dees oeësgebede zichbaar. In 1876 woeëd 't Dütsj tot innige besjtuurstaal oetgerope. De Kolonisatiewet van 1886 houw tot gevolg dat mieë Pruse zich in dees gebede ginge vestige. Óch d'r Bismarck zinne Kulturkampf trof etnische Pole, die i mieërderheed katholiek woare. Dees germaniseringstendense woare óch hieël good zichbaar in Zuud-Sjleeswiek, oeë 't van aodsher 'n Deense minderheed guëf en in dele van 't Rienland en de sjtreek tussje Kleef, Düsseldörp en Jlabbach, oeë 't Nederlands en versjillende Limburgse en Kleverlandse dialekte gekald woeëde. Rónk 1900 goof 't óngevier 80.000 lüj die 't Nederlands sjprake en 140.000 modertaalsjpreëkesj van 't Deens. 't Goof doe óch al migrantegemeensjappe oet Zuud-Europa.

Bevolkingsdichde
Religie: roze (prottestants), blauw (katholiek)

Ikkenomie, wetesjap en techniek

De ikkenomie woar aanvankelik óngeliek verdeeld uëver 't Dütsj riek: Pruse en 't zude woare agrarische, dewiel 't i g'n Rienprovins, vuural in 't Ruhrgebeed en i g'n regio rónk Saarbrücken al industrieel good óntwikkeld woare. Aan 't ing van de 19e ieëw industrialiseerde in flot tempo óch 't mien- en sjtaalgebeed Silezië en groeëte sjteë wie München, Berlien en Hamburg. De bevolking woar dök good ópgeleid en durch de lieërplich noom 't analfabetisme aaf. De Dütsje universitete gruide flot oet tot wichtige insjtitute óp 't gebeed van exacte wetesjappe en ingenieursópleidinge. Dütsje wetesjappesj houwe 'n leidinggeëvende positie in disciplines wie wiskunde, sjemie en natoerkunde en dat bleek oet de vöal kiere dat Pruse d'r Nobelpries krege, deë doe nog pas ingesjteld woar. Vöal aafgesjtoedeerde werkde in de gruiende technische en sjemische industrie. In dit tiedsbesjtek woeëde talrieke nui bedrieve ópgerich, oeë-ónger Krupp, Thyssen, Bayer, Bosch, Siemens AG, Mercedes-Benz en Benz & Cie. Vöal verbeëteringe en oetvindinge óp 't gebeed van elektriciteet, masjientechniek en de beginnende auto- en vleegmesjiengproductie koame van Pruse. Rónk 1890 woar de Dütsje ikkenomie sjterker es de bis dan touw dominante Britse ikkenomie. Zikker aan d'r vuuroavend van d'r Ieësjte Weltkreeg woeëd dees koppositie ummer wieër oetgebouwd en breidde de kreegsindustrie zich in 't kader van d'r wapewedloop mit de Britte flot oet.

Kolonië

Wie 't Twieëde Riek in 1871 'n eenheed woar, woar 't in feite te laat um mit de besjtaande koloniaal machte wie 't Vereinig Kuëninkriek, Frankriek, Portugal, 't Belsj en Nederland te concurrere. In d'r 17e ieëw houw 't keurvorstedom Brandeburg-Pruse al hei en doe handelsposte en kolonië, mar dit koloniaal riek woar kling en neet van belank. De ierste Dütsje kolonië woeëde verworve durch private óngernumminge die ze sjpieëder aan d'r sjtaat uëverdroge. Rónk 1900 bezat 't kezerriek e koloniaal riek dat te vergelieke woar mit dat van de genumde leng, wiewaal óch dit riek vöal klingder en neet zoeë wiechtig wie de anger woar.

'n Ech koloniaal beleid goof 't in de beginjoare óch neet. Doava woar pas sjprake wie d'r Bismarck, aanvankelik teëgesjtander van de verwerving van (nui) kolonië, in 't kader van 't Congres van Berlien noa Brits vuurbeeld handelspunte van sjtaatsbesjerming vuurzoog. Allerieësj koam in d'r april van 1884 't durch d'r Adolf Lüderitz verworve Dütsj-Zuudwes-Afrika ónger Dütsje besjerming te sjtoa. In juli dat joar volgde Togoland en d'r Adolph Woermann zieng bezittinge in Kameroen en in d'r fibberwaar van 1885 't durch d'r Carl Peters verworve Dütsj-Zuudoeës-Afrika (óch waal Tanganjika en hüh heesj 't Tanzania). In d'r mei van dat joar woeëde óch Kezer Wilhelmsland en d'r Bismarckarsjipel (bei Papoea-Nui-Guinea) in bezit genómme. Volges Kezer Wilhelm II woar 't bezit van e koloniaal riek neet alling wiechtig, mar vuural absoluut noeëdzakelik. In dit joar woeëd óch Nauru óngerdeel van dit riek, in 1898 de Sjinese sjtad Jiaozhou (Kiautschou), in 1899 de Caroline, Mariane, Palau en Samoa

De Dütsje kolonië houwe in 1914 'ne umvank van 2,3 mieljoeën km² (4,5 kier zoeë groeët wie Dütsjlank zelf). 't Riek kosde bis dan touw egelig alling mar geld aan administratie, besjtuur en militair protectie. Dit woare uëveriges óch de argumente van d'r Bismarck um neet al te vöal energie te sjteëke in e groeët koloniaal riek. Ze begóste e bietsjke rendabel te weëde wie d'r Ieësjte Weltkreeg oetbrook. In dizze kreeg woeëde alle kolonië, boete Taganjika, veroverd durch de geallieerde. Dütsjland raakde mit 't Verdraag van Versailles in 1919 alle kolonië weer definitief kwiet.

Discussie in de gesjiedswetesjap

De óprichting van 't kezerriek woar vuur de Pruse va groeët belank. I samehank mit 't sjtreve noa 'ne kling-Dütsje sjtaat woeëd Pruses, wat doe al seër e paar ieëwe 'n regionaal mach woar, 'n wichtige rol touwgedich in de vurming van dizze nuie Dütsje sjtaat. Wie d'r Ieësjte Weltkreeg oetbrook, woeëd vuur 't ieësj gesjproake uëver 'ne Sonderweg, 't idee dat Pruses 'n aafwiekende óntwikkeling van 'n adelsherrsjappie noa 'n democratie hat óngergegange. Pas wie de Weimarrepubliek woar ópgerich, besjouwde me 't Twieëde Riek es 'n periode in de Dütsje gesjichde. Wichtig woar doe de vroag, of Pruses sjuldig woar aan d'r kreeg en weë de sjood zouw mótte drage. De mieëtste historici woare neet va mening dat 't kezerriek verantwoardelik kós weëde gesjteld vuur d'r kreeg. In 't Derde Riek goof 't enerzieds historici die dit sjtankpunt verteëgewoardigde, angerzieds goof 't óch lüj die 't kezerriek es 'n "unvollendetes Reich" besjouwde. Noa d'r Twieëde Weltkreeg woeëd dit Derde Riek ónger Adolf Hitler gezieë es vuurtzetting van 't kezerriek en in 't bezónger i verband gebrach mit de politiek van Bismarck. De twieëde hoofsjeet van d'r 20e ieëw woeëd gedomineerd durch de Fischer-controverse en de Historikerstreit, de vroag noa de continuïteet van agressief Dütsj boetelands beleid en de betekenis en d'r oersjpronk van d'r Holocaus en 't nationaalsocialisme.

Nuët

Gijbels, J.; Lagae, K.; van Niewenhuyse, K. Hoe historici geschiedenis schrijven: de Eerste Wereldoorlog en de historische praktijk. Leuve: Universitaire Pers Leuven, 2017.
Pieter, S. Het elfde uur: 11 november 1918, de gewelddadige laatste dag van de Eerste Wereldoorlog. Amsterdam: Overamstel Uitgevers, 2018.
Tietz, H. "South Sleswick and the Lower Rhine, where is that?", in The Lower Rhine And South Sleswick: Two Border Regions And Their Relation To Their Neighbours And Minorities. 2014, p. 1-13
Statistik des Deutschen Reichs. Band 150: Die Volkszählung am 1. Dezember 1900 im Deutschen Reich. Berlien 1903.

Extern linke

Commons

In de categorie German Empire van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje