بی‌بی مریم بختیاری
بی‌بی مریم بختیاری | |
|---|---|
 سردار مریم بختیاری در سال ۱۳۱۳ خورشیدی | |
| زادهٔ | ۱۲۵۳ منطقه بختیاری |
| درگذشت | ۱۳۱۶ (۶۳ سال) اصفهان، ایران |
| مدفن | تکیه بختیاری‌ها |
| ملیت | ایرانی |
| شناخته‌شده برای | از زنان مبارز عصر مشروطیت |
| دوره | دوران مشروطه |
| جنبش | جنبش مشروطه |
| همسر(ها) | علیقلیخان چهارلنگ فتح‌الله‌خان سردار ارشد |
| فرزندان | علیمردان خان محمدعلی‌خان مصطفی‌قلی‌خان سهراب‌خان |
| والدین | حسینقلی خان ایلخانی |
| خویشاوندان | علیقلی خان سردار اسعد (برادر) نجفقلی صمصام‌السلطنه (برادر) |
| جوایز | نشان پادشاهی آلمان |
بی‌بی مریم بختیاری (زادهٔ ۱۲۵۳ منطقه بختیاری – درگذشته ۱۳۱۶ اصفهان) مشهور به سردار مریم بختیاری، نویسنده ایرانی و از زنان فعال در انقلاب مشروطه بود. خانوادهٔ بی‌بی‌مریم از بانفوذترین خاندان‌های ایرانی در دوره قاجار به‌شمار می‌آمد. پدرش؛ حسین‌قلی‌خان ایلخانی (از خوانین ایل بختیاری) و برادران او؛ علیقلیخان سردار اسعد (از رهبران انقلاب مشروطه) و نجفقلی صمصام‌السلطنه (دو دوره رئیس‌الوزرای ایران) و نیز عموزادگان وی، از رجال شناخته‌شده دوران قاجار و پهلوی محسوب می‌شدند. او مادر علیمردان خان بختیاری بود.[۱] بی‌بی‌مریم از پیشگامان مطالبات حقوق زنان و از مدافعان ملّی سرزمین ایران در خلال جنگ جهانی اول به‌شمار می‌آمد.[۲]
زندگی‌نامه
[ویرایش]بی‌بی مریم بختیاری، دختر حسینقلی خان ایلخانی در سال ۱۲۵۳ در منطقه بختیاری زاده شد.[۳] او از زنان باسواد و روشنفکر عصر خود بود، که همزمان با وقوع انقلاب مشروطه، به طرفداری از حقوق زنان برخاست. وی فنون اردوکشی نظامی و لشکر داری را از پدر و برادرانش آموخت و آموزه‌ها را در زمان نبردهای انقلاب مشروطه؛ در فتح تهران و نیز فتح اصفهان، همچنین در جنگ جهانی اول به کار بست. وی از سرمایه مادی و معنوی خانواده خود برای تشکیل یک هنگ از سواران بختیاری، برای مبارزه با اشغال‌گران روس و انگلیس، در جنگ جهانی اول استفاده کرد.[۴]
فتح تهران
[ویرایش]بی‌بی مریم، یکی از مشوقان اصلی سردار اسعد بختیاری برای فتح تهران محسوب می‌شد. وی طی نامه‌ها و تلگراف‌های مختلف بین سران ایل بختیاری و سخنرانی‌های مهیج، افراد ایل را جهت مبارزه با استبداد صغیر در زمان محمدعلی‌شاه قاجار، آماده می‌کرد و همواره به عنوان یکی از شخصیت‌های ضداستعماری و استبدادی عصر قاجار مطرح بود.[۵]
بی‌بی مریم بختیاری، پیش از فتح تهران، مخفیانه با عده‌ای سوار وارد تهران شد و در خانه پدری حسین ثقفی، منزل کرد. به مجرد حمله سواران بختیاری به فرماندهی علیقلیخان سردار اسعد، به تهران، پشت بام خانه را که مشرف به میدان بهارستان بود، سنگربندی کرد و با عده‌ای سوار بختیاری، از پشت سر با قزاق‌های طرفدار محمدعلی‌شاه، مشغول نبرد شد. در این رویداد، او شخصاً تفنگ به دست گرفت و با قزاقان جنگید. نقش او در فتح تهران، میزان محبوبیتش را در ایل بختیاری و مجاهدین مشروطه‌خواه، افزایش داد و طرفداران بسیاری یافت، به طوری که به لقب سرداری مفتخر شد.[۶]
البته متن زیر بخشی از مصاحبه با محمود کرم‌پور، از نوادگان بی‌بی‌مریم، دارای دانشنامهٔ فوق‌لیسانس تاریخ از کشور فرانسه است:[۱]
آیا سردار مریم در ماجرای فتح تهران نقش داشت؟
بی‌بی مریم با فتح تهران ارتباطی نداشته و هرگز در سال ۱۲۸۴ شمسی تهران نبوده. او فقط سپاه بختیاری را بدرقه کرد. وقتی برادرش علیقلی خان می‌خواست از جونقان عبور کند باید از سورشجان می‌گذشت تا به شهرکرد و راه کاشان برود و بی‌بی مریم هم او را بدرقه می‌کند. بی‌بی مریم خودش به تهران نیامد و تنها سال‌ها بعد برای درمان به تهران آمد. می‌گویند بی‌بی مریم روی پشت‌بام مجلس هم آمد، اما اینطور نیست. بی‌بی مریم شخصیت جنگی نداشت.
البته هر بی‌بی بختیاری، جنگ را می‌شناخت و تفنگ در دست می‌گرفت، ولی بی‌بی مریم خانم سنگینی بود و اینکه روی ساختمان مجلس برود ابداً اینطور نبوده است. بی‌بی مریم شخصیتش ورای این بود که تفنگ دست بگیرد و روی بام مجلس برود. سردار اسعد هم جلوی مجلس تیراندازی نکرد بلکه قدرت سیاسی داشت
انقلاب مشروطه
[ویرایش]منزل بی‌بی مریم، پناهگاه بسیاری از آزادی‌خواهان عصر مشروطه بود. به طوری که هنگام فتح اصفهان، توسط روس‌ها در جنگ جهانی اول، فن کاردف؛ کاردار سفارت آلمان، به خانه بی‌بی مریم بختیاری پناه برد و مدت ۳ ماه و نیم در پناه او بود. کاردف پس از شکست بختیاری‌ها از روس‌ها و کشته شدن ۵۸ نفر از سواران بختیاری، راهی کرمانشاه شد و از آنجا به برلن رفت.[۷]
به پاس حمایت‌های بی‌بی مریم از کاردار سفارت آلمان در خلال جنگ جهانی اول، ویلهلم دوم (امپراتور آلمان) کمان تمثال میناکاری و الماس‌نشان و نیز صلیب آهنین، که در آن هنگام، مهم‌ترین نشان امپراتوری آلمان بود، را برای او ارسال کرد.[۸] جریان مبارزات سردار مریم بختیاری با بریتانیایی‌ها در طی قرارداد ۱۹۱۹ و نیز کودتای ۱۲۹۹ همچنان ادامه یافت، به طوری که محمد مصدق، حاکم وقت فارس، در زمان کودتای ۱۲۹۹، پس از مخالفت و عزل از اصفهان، راهی منطقه بختیاری شد و مدت‌ها مهمان بی‌بی مریم بود.[۹]
محمدابراهیم باستانی پاریزی؛ از مورخان معاصر، در خصوص بی‌بی مریم می‌نویسد:
در این کوهستان زنی می‌زیسته که برابر ۱۰۰ مرد، در سرنوشت تاریخ معاصر ایران دخیل بوده است. منظورم بی‌بی مریم بختیاری است، که وقتی در جنگ بین‌الملل اول، ایرانیان وطن‌خواه ابتدا از اولتیماتوم روس و بعد از هجوم انگلیسی‌ها، ناچار به مهاجرت و آواره کوهستان شدند، این زنِ نامدار، همه آنان را پناه داد.[۱۰]
روزنامه خاطرات
[ویرایش]بی‌بی‌مریم زنی باسواد و روشنفکر بود و از معدود زنان زمان خویش بود، که حوادث عصر خویش را می‌نوشت. کتاب خاطرات بی‌بی‌مریم سال‌ها پس از درگذشتش، منتشر شد، که در آن دربارهٔ دوران کودکی و نوجوانی، شرح زندگی و حوادث سیاسی تا پایان دوره مشروطیت را نوشته است. خاطرات، به قلمی ساده و روان، از سال ۱۲۹۶ هجری شمسی ثبت شده است.[۱۱]
بی‌بی‌مریم در ابتدای خاطراتش اینطور نوشته است:
به امید خداوند که امیدوارم فرصت بدهد به بنده که یک زن ایرانی و از ایل بختیاری می‌باشم، روزنامه خاطرات خود را ساده و مختصر بنویسم. به تاریخ ماه شعبان المبارک ۱۳۳۶ هجری قمری.[۱۲]
خانواده ایلخانی
[ویرایش]پدر بی‌بی‌مریم، حسینقلی خان ایلخانی بود، که در زمان حیات، به مدت ۳۰ سال حاکم بلامنازع ایل بختیاری بشمار می‌آمد. بی‌بی‌مریم دارای ۶ برادر و ۱۱ خواهر، از همسران متعدد پدرش بود. برادران وی که هر کدام به نحوی در تاریخ معاصر ایران نقش آفرین بودند عبارتند از: اسفندیار خان، نجفقلی صمصام‌السلطنه، امیرقلی‌خان، علیقلی خان سردار اسعد، خسروخان سردار ظفر و یوسف خان امیر مجاهد.
خانواده بی‌بی‌مریم که به خاندان ایلخانی شهرت داشتند، در اواخر دوره قاجار سمت‌های گوناگونی را در مقاطع مختلف برعهده داشتند. پس از انقلاب مشروطه، برادران و عموزادگان او در مناصبی چون وزارت، نمایندگی مجلس شورای ملی و رئیس‌الوزرایی (نجفقلی صمصام‌السلطنه برادر بزرگتر او) حضوری فعال داشتند. بسیاری از رجال سیاسی و نویسندگان آزادی‌خواه ایرانی همچون علی‌اکبر دهخدا، ملک الشعرای بهار و وحید دستگردی با خانواده بی‌بی مریم و نیز با خود او، ارتباط و معاشرت داشتند.[۱۳] در دوره پهلوی اول و دوم نیز نسل‌های بعدی خاندان ایلخانی در محیط سیاسی و اجتماعی حضوری فعال داشتند، که می‌توان به افرادی چون: جعفرقلی خان بختیاری، تیمور بختیار و شاپور بختیار اشاره کرد.[۱۴]
درگذشت
[ویرایش]سردار مریم بختیاری، در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، ۳ سال پس از اعدام فرزند ارشدش؛ علیمردان خان در شهر اصفهان در گذشت.[۱۵][۱۶] او در تکیه میرفندرسکی تخت فولاد در اصفهان به خاک سپرده شد.[۱۷]
در فرهنگ عامه
[ویرایش]زندگی بی‌بی مریم سوژه سریال تلویزیونی، بانوی سردار، ساخته پرویز شیخ طادی، از شبکه سوم سیما، پخش شده است.[۱۸]
جستارهای وابسته
[ویرایش]پانویس
[ویرایش]- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ حیدری، محسن (۱۳۹۳). مقدمه‌ای بر شناخت زندگی و اندیشه سردار مریم بختیاری. تهران: تمتی. صص. ۱۳۳. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۵۲۱۶-۳-۰.
- ↑ ««سردار مریم» تنها زن سردار ایرانی». خبرگزاری فارس.
- ↑ «روایتی از بی‌بی مریم بختیاری؛ بانویی از جنس آزادی‌خواهی». خبرگزاری مهر. ۷ بهمن ۱۳۹۷.
- ↑ حیدری، محسن (۱۳۹۳). مقدمه‌ای بر شناخت زندگی و اندیشه سردار مریم بختیاری. تهران: تمتی. صص. ۱۴۷. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۵۲۱۶-۳-۰.
- ↑ «تحریف زندگی یک شیرزن/ سریال «بانوی سردار» زندگی یک شخصیت بزرگ تاریخ ایران‌زمین را قربانی سیاست‌زدگی کرده است». روزنامه سازندگی. ۱۴ شهریور ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ نوامبر ۲۰۱۹.
- ↑ «بی‌بی مریم، زن مشروطه‌خواه». دنیای اقتصاد. ۵ تیر ۱۳۹۷.
- ↑ ««بی‌بی مریم»؛ زنی که افسران آلمانی را نجات داد». ایسنا. ۲۰ تیر ۱۳۹۷.
- ↑ «سردار بی بی مریم بختیاری، زن مبارز عصر مشروطه». موسسه مطالعات تاریخ معاصر.
- ↑ «تولید سریال‌های بی بی مریم و علیمردان خان بختیاری». خبرگزاری صدا و سیما. ۷ اسفند ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اوت ۲۰۱۹.
- ↑ ««سردار مریم» تنها زن سردار ایرانی/ عکس». خبرآنلاین. ۲۵ آذر ۱۳۹۷.
- ↑ «زنی که لقب «سردار» گرفت». خبرگزاری مشرق. ۱۹ فروردین ۱۳۹۴.
- ↑ «نویسنده کتاب "سردار بی‌بی مریم بختیاری "». روزنامه جوان.
- ↑ «نشست" سردار بی بی مریم بختیاری به روایت اسناد منتشر نشده "». سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران. ۳۰ آبان ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اوت ۲۰۱۹.
- ↑ عبدالله شهبازی. «شاپور بختیار و ناسیونالیسم ایرانی». مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ Oehler, J. 'Bibi Maryam: A Bakhtiari tribal woman', in Edmond, B and N. Yaghoubian (ed) Struggle and Survival in the Modern Middle East. University of California Press, 2006. شابک ۹۷۸۰۵۲۰۲۴۶۶۱۴, 426 Pages (Pages 103-115), available online at: [۱]
- ↑ Aujan, Abolfath, 1966. 'The history of Bakhtiaries'. Tamti Publication, Tehran, 272 pages.
- ↑ «بی‌بی مریم بختیاری». پایگاه مجموعه تخت فولاد.[پیوند مرده]
- ↑ ««بی بی مریم» سوژه سریال «بانوی سردار» که بود؟». ایرنا. دریافت‌شده در ۳۰ اوت ۲۰۱۹.
منابع
[ویرایش]- ابوالفتح اوژن بختیاری، تاریخ بختیاری، تهران، انتشارات بینا، ۱۳۴۵. (ص ۲۱۹)
- حیدری محسن، مقدمه‌ای بر شناخت زندگی و اندیشه سردار مریم بختیاری، تهران، انتشارات تمتی، ۱۳۹۳.
- رالف گارثویث، بختیاری در آئینه تاریخ، ترجمه مهراب امیری، تهران، انتشارات سهند، ۱۳۴۵. (ص ۲۲۸–۲۲۷)
- نورالله دانشور علوی، جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری، تهران، انتشارات آنزان، ۱۳۷۷. (ص ۱۷۹)
- سپهر. عبدالحسین، ایران در جنگ بزرگ، تهران، انتشارات بانک ملی، ۱۳۳۶. (ص۳۰۸–۳۰۴)
- بختیاری، مریم، خاطرات سردار مریم بختیاری از کودکی تا آغاز انقلاب مشروطه، تهران، انتشارات آنزان، ۱۳۸۲. (ص ۲۱)
- پور بختیار، غفار. بختیاری نامه، تهران، انتشارات آنزان:۱۳۸۴
