Առողջության հոգեբանություն
Առողջության հոգեբանություն, հոգեբանական և վարքային գործընթացների գիտություն առողջության, հիվանդության և առողջապահության մասին[1]։
Այն ուսումնասիրում է, թե ինչպես են հոգեբանական, վարքագծային և մշակութային գործոնները ազդում ֆիզիկական առողջության կամ հիվանդության վրա:
Հասկանալով հոգեբանական գործոնները, որոնք ազդում են առողջության վրա և կառուցողականորեն կիրառելով այդ գիտելիքները, կլինիկական հոգեբանները կարող են բարելավել առողջությունը՝ ուղղակիորեն աշխատելով անհատ հիվանդների հետ կամ անուղղակիորեն լայնածավալ առողջապահական ծրագրերում: Բացի այդ, կլինիկական հոգեբանները կարող են օգնել վերապատրաստել այլ բուժաշխատողներին, (օրինակ՝ բժիշկներին և բուժքույրերին) օգտվել այն գիտելիքներից, որոնք առաջացրել են դիսցիպլինա հիվանդների բուժման մեջ: Կլինիկական հոգեբաններն աշխատում են բոլոր տեսակի վայրերում՝ հիվանդանոցներում և կլինիկաներում այլ բժշկական անձնակազմերի հետ միասին, համայնքային առողջապահական բաժանմունքներում, որոնք աշխատում են վարքագծի և առողջապահական ծրագրերի լայնածավալ փոփոխության վրա,համալսարաններում և բժշկական դպրոցներում, որտեղ նրանք դասավանդում և իրականացնում են հետազոտություններ:
Չնայած դրա վաղ սկիզբը կարելի է գտնել կլինիկական հոգեբանություն ոլորտում[2], առողջության հոգեբանության և մեկ հարակից ոլորտի չորս տարբեր ստորաբաժանումներ, մասնագիտական առողջության հոգեբանություն[3], մշակվել են ժամանակի ընթացքում[4]: Չորս ստորաբաժանումները ներառում են կլինիկական առողջության հոգեբանություն, հանրային առողջության հոգեբանություն, համայնքային առողջության հոգեբանություն, և քննադատական առողջության հոգեբանություն[5]։ Առողջության հոգեբանության ոլորտի մասնագիտական կազմակերպությունները ներառում են Ամերիկյան հոգեբանական ասոցիացիայի 38-րդ բաժինը, Բրիտանական հոգեբանական ընկերության առողջության հոգեբանության բաժին և առողջության հոգեբանության Եվրոպական միությունը[6][7]։ ԱՄՆ-ում Ընդլայնված սերտիֆիկացումը տրամադրվում է մասնագիտական հոգեբանության Ամերիկյան խորհրդի միջոցով[8]։
Նպատակներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հիվանդությունների կանխարգելում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հոգեբանները հետազոտություններ են անցկացնում, որպեսզի որոշեն այն վարքագիծը և փորձը, որը նպաստում է առողջության բարելավմանը, կարող է հանգեցնել հիվանդության կամ ազդել բժշկական օգնության արդյունավետության վրա: Նրանք նաև խորհուրդ են տալիս առողջապահական քաղաքականությունը բարելավելու ուղիներ[9]։ Հոգեբաններն աշխատում են նիկոտինային կախվածությունը նվազեցման ռազմավարությունների մշակման վրա[10], ամենօրյա սննդի ընդունման բարելավման[11], առողջության խթանման և հիվանդությունների կանխարգելման համար: Նրանք նաև ուսումնասիրել են հիվանդության և անհատականության միջև կապը: Օրինակ՝ կլինիկական հոգեբանությունը կապ է գտել այնպիսի անհատականության հատկանիշների միջև, ինչպիսիք են անհանգստություն, իմպուլսիվություն, թշնամանք / զայրույթ, հուզական անկայունություն, դեպրեսիա, իսկ մյուս կողմից այն արտահայտվում է ծայրահեղ ձևով՝ օրինակ մեքենայի արագ վարելը[12]։
Կլինիկական հոգեբանությունը կապված է նաև իրավիճակային գործոնների հետ, ներառյալ տնտեսական, մշակութային, սոցիալական և կենսակերպի գործոնները, որոնք ազդում են առողջության վրա: Կենսահոգեբանական սոցիալական մոդելը կարող է օգնել հասկանալ համատեքստային գործոնների և կենսաբանության փոխհարաբերությունները առողջության վրա ազդեցության տակ: Ֆիզիկական կախվածությունը խանգարում է ծխելը դադարեցնելուն: Որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ գայթակղիչ գովազդը նույնպես նպաստում է ծխախոտից հոգեբանական կախվածությանը[13], չնայած այլ ուսումնասիրություններ չեն գտել կապ երիտասարդության շրջանում լրատվամիջոցների ազդեցության և ծխելու միջև[14]։ Այլ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս գործազրկության և արյան ճնշման բարձրացման միջև կապը[15][16]։
Հոգեբանները ձգտում են փոխել մարդկանց վարքագիծը երկակի նպատակով՝ օգնելու մարդկանց առողջ մնալ և օգնել հիվանդներին պահպանել հիվանդության բուժման ռեժիմը:
Վարքագծի հասկացություն և իրավիճակային գործոններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հոգեբանները կարող են նպաստել հիվանդների առողջությանը և բարեկեցությանը՝ կանխելով հիվանդությունները[17]։ Որոշ հիվանդություններ կարող են շատ ավելի արդյունավետ բուժվել, եթե դրանք շուտ հայտնաբերվեն: Հոգեբաններն աշխատում են այն ուղղությամբ թե ինչու որոշ մարդիկ չեն ձգտում կանխարգելման, ստուգումների, պատվաստումների, և օգտագործում են այս գիտելիքները՝ մարդկանց խրախուսելու ֆիզիկական քննություններին մասնակցելու ուղիներ մշակելու համար՝ այնպիսի հիվանդություններ հայտնաբերելու համար, ինչպիսիք են քաղցկեղ և սրտի հիվանդություններ[17]։ Հոգեբանները նաև ուղիներ են գտնում՝ օգնելու մարդկանց խուսափել ռիսկային վարքագծից (օրինակ՝ չպաշտպանված սեքս) և խրախուսում են առողջության բարելավմանն ուղղված վարքագիծը (օրինակ՝ կանոնավոր ատամների մաքրում կամ ձեռքերի լվացում)[17]։ Հոգեբանները զբաղվում են նաև առողջապահության ոլորտի աշխատողների կրթությամբ, ներառյալ բժիշկների և բուժքույրերի հետ արդյունավետ հաղորդակցության վերաբերյալ, հիվանդների նկատմամբ ուսուցման այն եղանակների, որոնք թույլ են տալիս հաղթահարել հաղորդակցման խոչընդոտները:
Հիվանդությունների հետևանքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հետազոտությունների իրականացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այլ առարկաների հոգեբանների նման, առողջապահական հոգեբանները խորը գիտելիքներ ունեն հետազոտական մեթոդների վերաբերյալ: Հոգեբանները կիրառում են այս գիտելիքները տարբեր հարցերի վերաբերյալ հետազոտություններ կատարելու համար[18]։ Օրինակ՝ հոգեբանները հետազոտություններ են կատարում՝ պատասխանելու այնպիսի հարցերի, ինչպիսիք են․
- Ի՞նչն է ազդում առողջ սնվելու վրա։
- Ինչպե՞ս է սթրեսը կապված սրտի հիվանդության հետ:
- Ինչպե՞ս կարելի է օգնել մարդկանց փոխել մտածելակերպը՝ առողջությունը բարելավելու համար:
Ուսուցում և հաղորդակցություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հոգեբանները կարող են նաև պատասխանատու լինել առողջապահության այլ մասնագետների վերապատրաստման համար, թե ինչպես իրականացնել գործողություններ, որոնք խթանում են առողջ սնվելու վրա, ծխելը թողնելու, քաշ կորցնելու և այլն: Հոգեբանները նաև այլ մասնագետների սովորեցնում են հաղորդակցման հմտություններ՝ բժշկական դեղատոմսերի համապատասխանությունը բարելավելու համար[19]։
Դիմում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հիվանդի և բժշկի փոխազդեցության բարելավում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կլինիկական հոգեբանները օգնում են բժշկական խորհրդատվության ընթացքում բժիշկների և հիվանդների միջև կապի գործընթացին: Այս գործընթացում կան մեծ թվով խնդիրներ, քանի որ, օրինակ, հիվանդները ցույց են տալիս շատ բժշկական տերմինների, հատկապես անատոմիական տերմինների ըմբռնման բացակայություն (օրինակ՝ աղիքներ)։ Այս հարցում հետազոտության ուղղություններից մեկն իր մեջ ներառում է բժիշկակենտրոն և հիվանդակենտրոն խորհրդատվությունները: «Բժիշկ-կենտրոնացված» խորհրդատվությունը սովորաբար հրահանգային է, հիվանդը պատասխանում է հարցերին և դա գործնականում դեր չի խաղում դիագնոզի վրա։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այս ոճը նախընտրում են տարեցները, շատերին դա դուր չի գալիս: Նրանք նախընտրում են «հիվանդակենտրոն» խորհրդատվությունը, որտեղ բժիշկը կենտրոնանում է հիվանդի կարիքների վրա, լսում է նրան մինչև ախտորոշումը կատարելը, և հիվանդին ներառում է բուժման ընտրության և ախտորոշման գործընթացում:
Բժշկական ցուցումների համապատասխանության բարելավում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բժշկական հոգեբանները ներառված են հետազոտության և պրակտիկայի մեջ, որի նպատակն է մարդկանց հրահանգել հետևել բժշկական դեղատոմսերին և հետևել բուժմանը: Հիվանդները հաճախ մոռանում են դեղեր ընդունել կամ գիտակցաբար հրաժարվում են դրանք ընդունելուց՝ կողմնակի ազդեցությունների պատճառով: Նշանակված դեղամիջոցներ ընդունելուց հրաժարվելը հանգեցնում է մեծ ծախսերի և միլիոնավոր օգտակար դեղամիջոցների վատնման, որոնք, հակառակ դեպքում, կարող են օգնել այլ մարդկանց:
Ցուցումների համապատասխանությունը դիտարկելու մեթոդներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հոգեբանները հայտնաբերել են հիվանդների կողմից բժշկական սխեմաների համապատասխանությունը չափելու մի շարք եղանակներ, որոնցից մեկն է օրինակ՝ տուփերի մեջ հաբերի քանակը հաշվելը։
Ցավի կառավարում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առողջության հոգեբանությունը փորձում է միջոցներ գտնել ցավը նվազեցնելու կամ վերացնելու համար։ Չնայած ցավը չափելու և նկարագրելու խնդիրը եղել է խնդրահարույց, ՄաքԳիլի ցավի հարցաթերթիկի զարգացումը[20] օգնել է առաջընթաց գրանցել այս ոլորտում: Ցավի բուժումը ներառում է ցավազրկողներ, ասեղնաբուժություն (ճանաչվում է որպես օստեոարթրիտի արդյունավետ ցավը նվազեցնելու համար[21]), կոգնիտիվ-վարքաբանական թերապիա, բիոլոգիական հետադարձ կապ։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Johnston, M. (1994). Current trends in Health Psychology. The Psychologist, 7, 114—118.
- ↑ Rogers, R. W. (1983). Preventive health psychology: An interface of social and clinical psychology. Journal of Social and Clinical Psychology, 1(2), 120—127. doi:10.1521/jscp.1983.1.2.120
- ↑ Everly, G. S., Jr. (1986). An introduction to occupational health psychology. In P. A. Keller & L. G. Ritt (Eds.), Innovations in clinical practice: A source book, Vol. 5 (pp. 331—338). Sarasota, FL: Professional Resource Exchange.
- ↑ «Clinical Health Psychology — American Board of Professional Psychology». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-12-15-ին. Վերցված է 2015-05-26-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadlink=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); no-break space character in|title=at position 27 (օգնություն) - ↑ Marks, D.F., Murray, M., Evans, B., & Estacio, E.V. (2011).
- ↑ «Welcome to the EHPS | EHPS». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-05-03-ին. Վերցված է 2015-05-26-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadlink=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Division of Health Psychology | BPS». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-01-ին. Վերցված է 2015-05-26-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadlink=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «APA Division 38: Health Psychology». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-09-04-ին. Վերցված է 2015-05-26-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadlink=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Sharman, S.J.; Garry, M.; Jacobsen, J.A.; Loftus, E.F.; & Ditto, P.H. (2008). False memories for end-of-life decisions. Health Psychology, 27, 291-96.
- ↑ Dusseldorp, E.; van Elderen, T.; & Maes, S.; Meulman, J. & Kraaij, V. (1999). A meta-analysis of psychoeducational programs for coronary heart disease patients. Health Psychology, 18, 506-19.
- ↑ Resnicow, K.; Jackson, A.; Blissett, D.; Wang, T.; McCarty, F.; Rahotep, S.; & Periasamy, S. (2005). Results of the Healthy Body Healthy Spirit Trial. Health Psychology, 24, 339-48.
- ↑ Beirness, D.J. (1993). Do we really drive as we live? The role of personality factors in road crashes. Alcohol, Drugs & Driving, 9, 129-43.
- ↑ Pierce, J.P.; & Gilpin, E.A. (1995). A historical analysis of tobacco marketing and the uptake of smoking by youth in the United States: 1890—1977. Health Psychology, 14, 500—508.
- ↑ Ferguson C.J. & Meehan, D.C. (2011). With friends like these…: Peer delinquency influences across age cohorts on smoking, alcohol and illegal substance use. European Psychiatry, 26(1), 6-12.
- ↑ Ilies, R., Dimotakis, N., & Watson, D. (2010). Mood, blood pressure, and heart rate at work: An experience-sampling study. Journal of Occupational Health Psychology, 15(2), 120—130. doi:10.1037/a0018350
- ↑ Kasl, S.V. & Cobb, S. (1970). Blood pressure changes in men undergoing job loss: A preliminary report. Psychosomatic Medicine, 32(1), 19-38.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 The British Psychological Society. (2011). What is health psychology? A guide for the public.
- ↑ The British Psychological Society. (2011). Health psychology: A guide for employees.
- ↑ The British Psychological Society. (2011). Health psychology: A guide for employees.
- ↑ Melzack, R. (1975). The McGill Pain Questionnaire: Major properties and scoring methods. Pain, 1(3), 277—299.
- ↑ Berman, B.; Singh B.B.; Lao, L.; Langenberg, P.; Li, H.; Hadhazy, V.; Bareta, J. & Hochberg, M. (1999). A randomized trial of acupuncture as an adjunctive therapy in osteoarthritis of the knee. Rheumatology, 38(4), 346-54.