अफगाणिस्तान
देवनागरी
|
|
भूंयवर्णन
[बदल]नैर्ऋत्य आशियेंतलो, चोंयवशीन भुंयेन रेंवडायल्लो देश.अक्षवृत्तीय विस्तार 29° ते 38° 35 ‘ उत्तर आनी रेखावृत्तीय 60°, 50 ‘ ते 71°, 50’ उदेंत. ईशान्ये कडलो वाखानचो पटो 75° उदेंत रेखावृत्ता मेरेन आसा. देशाचे उत्तरेक रशिया, ईशान्य चीन, उदेंतेक भारत आनी पाकिस्तान, दक्षिणेक पाकिस्तान आनी अस्तंतेक इराण हे देश आसात. क्षेत्रफळ 6,50,000 चौ. किमी. हो देश दोंगरांनी भरिल्लो आसून समुद्रथरा सावनची उंचाय सुमार 1,200 मी. इतली आसा. हिंदुकुश हो सगळ्यांत व्हडलो दोंगर. ह्या दोंगराचे फांटे कोह-ई-बाबा, बंद-ई-बायान.सफेद-कोह आनी पारोपामिमस हे चोंयवटांनी पातळ्ळ्यात. मदल्या दोंगराच्या कुडक्याक हजाराजात म्हणटात. थंयच्यान जमीन आनी न्हंयो ईशान्येंक सोडल्यार सगळ्या दिकांनी देंवत वतात. देशाचे दक्षिणेक दश्त-ए-मार्गो आनी रेगिस्तान आनी नैर्ऋत्येक खाश हे उसू पडिल्ले वाठार आसात.
हेलमंड ही सगळ्यांत व्हडली न्हंय. हजाराजात सावन दक्षिणेवटेन रेगिस्तान आनी दश्त-ए-मार्गो हांच्या मदल्यान ही व्हांवता. फुडें अस्तंतेक ती दलदलीच्या वाठारांनी पावता. अर्घंदाब ही हे न्हंयची मुखेल उपन्हंय. हजाराजातसावन खाश रुद्र आनी फरह रुद्र ह्यो दोन न्हंयो नैर्ऋत्ये वटेन, हरीरुद्र न्हंय अस्तंते वटेन, मुर्घाब वायव्यवटेन, कुंडुझ उत्तरेवटेन, कोकचा ईशान्येवटेन व्हांवत पाकिस्तानांतले सिंधू न्हंयेक मेळटात. अफगाणिस्तानचे अस्तंत शीमेचेर नमकसार हें खाऱ्या उदकाचें तळें आसा. आग्नेयेक सेस्तान वा हामून-इ-हेलमंड आनी गौड-इ-झीरे हीं तळीं आसात. हजाराजात हांगा दश्त-इ-नाबार आनी आब-इ-इस्ताद हीं तळीं आसात.जमीन खूब तरांची आसा. दोंगरांच्या वाठारांतली रेंवाट, चिकचिकीत, उदेंते कडेनची काळी, हिंदुकुशच्या दक्षिणेवटेंतली क्षारांनी भरिल्ली आनी उत्तरेवटेंतली चडशी रेंवाट शिमिटा भशेन आसा.चोंयवशीन भूंय आसल्या कारणान ह्या देशाक दर्यादेग ना.
हवामान
[बदल]कडक गीम आनी एकदम थंड शिंयाचे दीस हें हांगांच्या हवामानाचें खाशेलपण. रातीच्या आनी दिसाच्या तापमानान बरोच फरक आसता. उत्तरेवटेन अमृतदर्या न्हंयच्या वाठारांत गीमाच्या दिसानी तापमान 53.3° से. मेरेन वाडटा. उंचेल्या वाठारांनी चडांत चड म्हळ्यार 32° से. मेरेन तापमान वाडटा. शिंयाच्या दिसानी कांय जाग्यार तापमान 18° से. मेरेन तर हिंदूकुशाच्या वाठारांत -26° स्. मेरेन देंवता. गिमाच्या दिसानी वराक 200किमी. वेगान धुल्लाचें वारें जाल्यार शिंयाच्या तेंपार उत्तर आनी अस्तंते वटेंतल्यान थंड वारें व्हांवक लागता.1550 मी. उंच आशिल्लया वाठारांनी बर्फ पडटा. पावस चडसो शिंयांच्या दिसानी वसंत ऋतूंत पडटा. मदल्या उंच वाठारांत 25 ते 30सेंमी. बर्फाच्या रुपान पावस पडटा. दक्षिणे वटेन 5 सेंमी. इतलो पावस पडटा.
वनस्पत आनी मोनजात
[बदल]मळाच्या वाठारांनी स्टेप्स् प्रकाराच्या तणा सावन ते ऊंच दोंगराच्या वाठारांनी अल्पाय्न प्रकारच्या तणा मेरेनचें अशें तरेकवार तण मेळटा. देवदार, चीड,स्प्रूस, पायन, ज्युनिपर, यू, हॅझल, अक्रोड, बदाम, पिस्ता, ऑलिव्ह, तूती, गुजबेरी, जर्दाळू, विलो, पॉप्लर, अॅश हें कूख सांपडटातद. तरेतरेचे गुलाब, फुलांच्यो वाली, तशेंच द्राक्षां, लिंबू सारक्या लागवडीक लागून हो वाठार सोबीत दिसता. उसू पडिल्लया वाठारांनी अकेशिया,बोरां, बाभळ, हिंग हांचीं झाडां मेळटात. तरांतरांची अळमीय हांगा वाडटात. रानां फकत उदेंते वटेन नूरिस्तान आनी सफेदकोह वाठारांनी आसता.भालू, कोलो, तरस, रानवटी कुत्रो, रान माजर, चित्तो, रानवटी मेंढरां आनी बोकड, मुंगस, चिचुंद्री, जर्बोआ, तरांतरांचे सोंशे ह्या सारकी मोनजात अफगाणिस्तानांत आसा. रानांनी वांस्वेल आनी अमृदर्या सारक्या वाठारांनी वागूय सांपडटात. महोका, हांयस, पॅलिकन, चिमणी, बुलबुल, मॅगपाय हे सारकीं सवणीं आनी कमी प्रमाणांत माहसीर, ट्रावट सारकीं नुस्तीं आसात.
इतिहास
[बदल]इ. स. 4000 पयलीं हिंदूकुशाच्या उत्तरेक शेतकामती रावताले अशें पुरातत्व शास्त्रज्ञांचें मत आसा. इ. स. पयलीं 2000 वर्सा आर्यांचो एक चोमो बालख हांगा रावलो आनी बाकीचे इराण आनी सिंधूवटेन गेले. वैदिक वाङ्मयांत अफगाणिस्तानचो बरोच उल्लेख आसा. ऋग्वेदांतली ‘पक्थ’ ही जमात म्हळ्यार घडये पठाण आसूं येता. पाणिनीन ह्या देशाक ‘कापिषि’ आनी थंय तयार जावपी सोऱ्याक ‘कापिषायनी’ म्हळां. फातरपट्यां वेल्यान काबूलचे उत्तरेक 80 किमी.आशिल्लें बेग्राम हेंच पयलींचें ‘कापिषि’ आसूंक जाय अशें दिसता. पुर्विल्ले ग्रीक आनी रोमन भूगोलतज्ञ हाका ‘कापिसेन’ म्हणटाले. ह्यू-एन-त्संग हाणें हाका ‘किआ-पिशे’ अशें नांव दिलां. ग्रीक भूगोलतज्ञ स्ट्रबो अफगाणिस्तानाक ‘अरियाना’ म्हण्टा. इ. स. पयलीं सव्या शेंकड्याच्या मध्याक दक्षिण इराणांतल्या ‘अॅकेमेनिड’ ह्या साम्राड्याचोच हो एक कुडको हें हांगा मेळिल्ल्या नाण्यां वेल्यान दिसता.
इ. स. पयलीं 328 वर्सा सुमार अलेक्झांडरान अॅकेमेनिडयनांक हांगा सावन धांवडावन ग्रीक सत्तेची थापणूक केली. अलेक्झांडरा उपरांत सेल्यूकस निकेटर हांगाचो राजा जालो. चंद्रगुप्तान ताचो पराभव करतकच ताणें हिंदूकुशाचो उदेंत आनी दक्षिण वाठार चंद्रगुप्ताक दिलो. इ. स. 130 पयलीं ते 125 ह्या काळांत पार्थियन आनी युएची चोम्यांनी बॅक्ट्रियन-ग्रीकांचेर जैत मेळयलें. युएची चोम्यातल्या कुशाणानीं बाल्ख हांगा आपलो शेक गाजोवंक सुरवात केली.तांच्या वंशांतल्या काडफिसेस आनी उपरांत कनिश्क हांणी हिंददूकुश दोंगराचे उदेंतेक काबूल कंदाहार हांगा आपल्या राज्याची थापणूक केली. कनिश्कान थंय बौध्द धर्म चो प्रसार केलो; बामियानाच्या लागीं बुध्दाच्यो मूर्ती कंदाहार शैलीचें शिल्प आनी अशोकाचे शिलालेख मेळटात. कनिश्का उपरांत हें साम्राज्य नश्ट जालें. हुणांनी घुरयो घालून हांगा ल्हान-व्हड राज्यां तयार केलीं.
सातव्या शेंकड्या सावन अरबांनी हांगा घुरी घालून इस्लामीकरणाक सुरवात केली. पूण काबूल हांगा 10 व्या शेंकड्या मेरेन हिंदू राजा राज्य चलयताले असो उल्लेख मेळटा. अलप्तगीन हाणें 963वर्सा गझनी हांगा स्वतंत्र राज्य निर्मिलें. उपरांत आयिल्ल्या सबक्तगीनान हिंदू राज्य जिखिल्ल्याचें ‘अल्-बरुनी’ बरयता. ते उपरांत गझनीच्या महंमदान 1001 वर्सा पंजाबचो राजा जयपाल हाचेर जैत मेळयलें. जयपाल त्या काळार हिंदूकुश ते गझनी मेरेन राज्य करतालो. गझनीची शक्त उणी जायत वता म्हळ्यार घोर हांगा बाराव्या शेंकडेयांत सेल्जूक तुर्कांची एक सत्ता तयार जाली. घोरचो महंमद हाणेंय गझनीच्या महंमदा भशेन हिंदुस्तानाचेर घुरयो घालून बरीच संपत्ती मेळयली.
1219 त चंगीझखानान हीं राज्यां नश्ट केलीं आनी अफगाणिस्तानांतलीं बरींच शारां भूंयभरवण केलीं. चंगीझखाना उपरांत ताचे वंशज जरी सत्तेर आयले, तरी हांगा बरींच स्वतंत्र राज्यां आशिल्लीं. 1380 त तैमूरलंगान अफगाणिस्तान जिखून घेतलें. ताच्या उपरांत ताचो चलथो पूत शहारूख (1405-47) हाचे कडेन अफगाणिस्तान आशिल्लें. ताची राजधानी ‘हेरात’ ही आशिल्ली. बरेचशे कवी, विव्दान, संगीतकार, शिल्पकार ताच्या आलाशिऱ्यांत उरले. हाणेंच हेरात शाराचे सांस्कृतीक म्हत्व वाडयलें. उझबेकचो मुहंमदखान शैबानी हाणें मध्य अफगाणिस्तानांत 1504 त आपली सत्ता हाडली आनी काबूल आपली राजधानी केली. ताणें इराणाचो शहा इस्मायल हाका पालव दिवन शैबानीचो पराभव केलो.
बाबरान 1522 वर्सा कंदहार जिखलें. फुडें ताणें आपली राजधानी दिल्लीक हाडल्या उपरांत अफगाणिस्तान हो मोगल साम्राज्याचोच एक भाग जालो. हे फुडलीं दोनशीं वर्सा अफगाणिस्तानाक स्वतंत्र अशें राजकी अस्तित्व नासलें. अफगाणिस्तानांतलो हिंदूकुशाच्या उदेंते कडलो वाठार हिंदुस्तानांतल्या मोगलां कडेन आशिल्लो जाल्यार हेरात आनी सेस्तानचो वाठार सफाविद ह्या इऱाणाच्या घराण्यां कडेन आशिल्लो. कंदहरविशीं दोगांय मदीं वाद चलतालो. सतराव्या शेंकड्याच्या मध्याक सफाविदांनी कंदाहार आनी हेरातचेर जैत मेळयलें.अठराव्या शेंकड्याच्या सुर्वेक सावन अफगाणिस्तानांत स्वतंत्रतायेची कल्पना जल्माक आयली.
1709 वर्सा होटाकी घिलझई हे टोळयेचो फुडारी मीरवैयखान हाणें इराणाच्या सुभेदारा आड झूज उबारलें. ताणें 1715 वर्सा कंदहार जिखलें. 1716 त हेरातच्या अब्दाली टोल्यांनी इराणा आड बंड केलें. 172 वर्सा मीरवैयखानाचो पूत मुहमद हाणें इराणांतल्या इस्फाहानाचेर घुरी घाली.इराणचो नामनेचो नादिरशहा हाणें अफगाणांचेर जैत मेळवन 1737 वर्सा कंदाहार आनी काबूलाचेर आपलो शेक गाजयलो. ताच्या उपरांत अफगाण सरदारांनी अहमदशाह अब्दालीक कंदाहारचो राजा केलो. हाणें अफगाणिस्तानाक अस्तित्वांत हाडलें. हाणें हिंदुस्तानाचेर बऱ्याच फावट घुरयो घाल्यो. 1761 चे लडायेंत ताणें पानिपत हांगा मराठ्यांचेर जैत मेळयलें.
ताच्या उपरांत सत्तेर आयिल्ल्या तिमूरशहाच्या पुतांभितर सत्ते खातीर झुजां पेटलीं. 19व्या शेंकड्यांत रशिया आनी ग्रेट ब्रिटन हांच्या मदीं अफगाणिस्तानचेर शेक गाजोवचे खातीर सर्त लागली.रशिया कडल्यान हिंदूस्तानची राखण करपा पासत ब्रिटीशांक अफगाणिस्तान आपल्या हातांत दवरपाची गरज आशिल्ली. हे सर्तीचो परिणाम म्हळ्यार ब्रिटन आनी अफगाण हांचे भितर तीन लडायो जाल्यो 1878 वर्सा अफगाणिस्तानचो शेरअली ब्रिटिशांची सत्ता मानून घेवंक तयार जालोना; हाका लागून परत ब्रिटीश सैन्य काबूल मेरेन गेलें, पूण ह्याय फावट तांची तशीच कत्तल केल्ल्यान तांकां फाटीं सरचे पडलें.
1880 वर्सा ब्रिटिशांनी अब्दूर रहमान हाचें अमीरपद मान्य केलें, पूण अफगाणिस्तानचें पराराष्ट्र संबंदांचें नियंत्रण स्वता कडेन दवरलें. अब्ददूल रेहमानान अफगाणिस्तानांत एकतंत्री कारबार चालू केलो. ताच्याच काळांत 1893 वर्सा सर मार्टिमोर ड्युरंड हाणें अफगाणिस्तान आनी हिंदूस्तान हांच्या भितरल्यो शीमो थारायल्यो.उपरांत हबीबुल्ला, अमानुल्लान , मुहम्मद नादिरशहा हे अमीर जाले. अमानुल्ला सत्तेर येतकच ताणें अफगाणिस्तानच्या स्वतंत्र राज्याची घोशणा केली आनी ब्रिटिशांचेर घुरी घाली. (1919).हाकाच अफगाण-ब्रिटिश हांच्या भितरल्ली तिसरी लडाय अशें म्हणटात. ही लडाय रोखडीच सोंपली, पूण ब्रिटिशांनी फाटीं सरून अफगाणिस्तानच्या स्वतंत्र अस्तित्वाक मान्यताय दिली.अमानुल्लान बऱ्योच समाजीक सुदारणा केल्यो. बुरखो पद्दत बंद करप, बायलांक शिक्षण, ह्यो तांतल्यो कांय मुखेल. ताच्या उपरांत सत्तेर आयिल्ल्या नादिरशहाचे राजवटींत अफगाणिस्तानचें संविधदान तयार जालें, पूण ताचो रोखडोच खून जालो. ताचो पुतणयो मुहंमद झहीरशहा सत्तेर आयलो (1933).
1973 मेरेन तोच अमीर उरलो. ताच्या काळांत म्हत्वाच्यो देश सुदारणेच्यो कार्यावळी घडल्यो. 18 जुलै 1973 वर्सा दोशांत क्रांती जावन राजेशाय काबार जाली. सरददार मुहंमद दाऊदखान अध्यक्ष जालो. रगतहीन क्रांती उपरांत सत्तेर आयिल्लया दाउदखानान 1977 वर्सा आपल्या सोयऱ्यांक आनी बऱ्या मागत्यांक आपल्या मंत्रीमंडळांत घेतले आनी एकतंत्री कारबार चलोवंक लागलो. हाचो परिणाम म्हळ्यार देशभर खून, दंगे आनी राजकी आंदोलनांक नेट चडलो. तेन्ना जाल्ल्या बंडांत दाभदखानाचो खून जालो आनी 27 एप्रिल 1978 दिसा अफगाणिस्तानाचें लोकशाय प्रजासत्ताक जल्माक आयलें. नूर महंमद तराकी हो देशाचो कारबार चलोवंक लागलो.
ताच्या हाता खाल बाब्राक कार्मल आनी हफिजुल्ला अमीन वावुरताले. तराकीच्या काळांत देशांत मार्क्सवादी पद्दतीच्यो समाज सुदारणा जाल्यो. 14 सप्टेंबर 1979 दिसा तराकी आनी हफिजुल्ला हांच्या भितरल्या झगड्याचो परिणाम तराकीच्या खुनांत जालो. अमीन आनी ताच्या हेर वांगड्यांक ह्या वेळार जाल्ल्या लडायेंत मर्ण आयलें. बाब्राक कार्मल जो रशियेवटेन आशिल्लो तो ददेशाचो मुखेली जालो. 1981 वर्सा कार्मल सत्तेवयल्यान देंवलो आनी केश्टामांदद सत्तेर आयलो. इतले मजगतीं अफगाण बंडखोरांचें (मुजाहीदीन) रशियन सैन्य आड झूज चालूच आशिल्लें. कितलेशेच अफगाण-निर्वासीत आलाशिरो घेवंक इराण आनी पाकिस्तानांत पळून गेले. रशियन सैन्य थंयच्यान 1988 वर्सा नजीबुल्लाचे राजवटी वेळार परतें रशियांत वचपाक भायर सरलें. फेब्रुवारी 1989 मेरेन सैन्याचो निमणो पंगड रशियांत परतलो.
राज्य वेवस्था
[बदल]विसाव्या शेंकड्या पयलीं अफगाणिस्तानांत राजा आनी तांच्या कुटुंबांटी सत्ता चलताली. 1923 आनी 1931 वर्सा दोन संविधानां (घटना) तयार जालीं; जातूंतल्यान सगळी सत्ता वंशपरंपरेन येवपी राज्याच्या हातांत दिली. 1964 च्या संविधानान कार्यकारी (executive), विधीमंडळ (legislature)आनी न्यायसंश्था (judiciary) अशें सत्तेचें विकेंद्रीकरण केलें, पूण राजेशाय तशाच आशिल्ली. 1973 त जाल्ल्या लश्करी बंडा उपरांत 1964 चें संविधान रद्द केलें आनी प्रजासत्ताकाची थापणूक केली. फेब्रुवारी 1977 त ‘लोया जिर्गा’ ह्या सर्वोच्च विधीमंडळान नमवें संविधान तयार केलें पूण तेंय 1978 तल्या बंडा उपरांत रद्द केलें. 1979 वर्सा रशियेन हांगा समाजवादी सरकाराची बुन्याद घालून दिली आनी खल्क (लोकांचो) पक्ष हो एकूच कायदेशीर पक्ष अस्तित्वांत उरलो.
अफगाणिस्तानची राज्यपद्दत केंद्रीय आसा. प्रशासनाच्या सोंपेपणाक लागून देशाचे 27 प्रांत केल्यात. दर प्रांताचेर शासन चलोवचे खातीर एक राज्यपाल आसता. शारांनी आनी गांवांनी लोकांनी वेंचून दिल्ले प्रतिनिधी राज्य कारभार चलयतात. देशाभितरलो कायदो आनी सुवेवस्था सांबाळपाचें काम भितरलें पोलिस खातें करता, जाचे अधिकार घरखात्या कडेन आसात. देशाची राखण करपी सैन्याचेर पयलीं राजाचे अधिकार चलताले पूण 1978 – 79 च्या बंडा उपरांत क्रांतीकारी मंडळ (Revolutionary Council) आनी ताचे फुडारी सैन्याचेर नियंत्रण दवरतात.
अर्थीक स्थिती
[बदल]उद्येगीक नदरेंतल्यान अफगाणिस्तान एक पाटीं आसिल्लो देश. सद्याक रशियेच्या पालवाक लागून हांगाच्या उद्योगांक बरें फाटबळ मेळ्ळां. पूण अन्न, कापूस, लोकर ह्या गजालींनी मात अफगाणिस्तानाक कोणाची मदत लागना. 80 % श्रमबळ (labour force) शेतकामांत आसा. 80% परस चड लोक शेतवेवसायाचेर आदारून आसात. चडशी जमान पिकावळी खातीर उपेगी ना. दोंगरी वाठारांतली तणाचीं मळां गोरवांक चरपा खातीर उपेगी थारतात. हिंदूकुशाचे उत्तरेवटेंतली जमीन शेता खातीर सामकी बरी आसा. चडांत चड जमीन पिकावळीखाला हाडपाचे यत्न चालू आसात. लोकांचें मुखेल पीक म्हळ्यार गंव. ते भायर तांदूळ, बार्ली, कापूस, बीट, ऊंस, मको, ज्वारी, बाजरी, मसूर, तंबाखू ह्या सारकीं पिकांय हांगा जातात.बटाट, कांदे, मिरसांग, टॉमाट, कोबी, गाजर ह्या सारक्या भाजीपाल्यांची बरींच शेतां आसात. फळां खातीर हो देश नांवाजला. हांगा बरेपैकी द्राक्षां, काळंगां, जर्दाळू, अक्रोड, डाळींब, सफरचंद,केळीं, मोसंबी, संत्रां हांचेंय उत्पादन जाता.
फळांचो उपेग चडसो निर्याता खातीर जाता. पशुपालन हो लोकांचो दुसरो मुखेल उद्देग. दोंगरी वाठार आनी थंय वाडपी तण हाका लागून हो वेवसाय मोट्या प्रमाणांत चलता. मेंढरां हें हांगाचें मुखेल पशुपालनाचें जनावर. हांगा तुर्कमेन जातीचे घोडे, उंट आनी गाडवां हांचोय बरोच वेपार चलता.अफगाणिस्तानांत कोळसो, लोखण, तांबें, शिशें, जस्त हांची सांठवण आसा. हालींच हांगा रशियन शीमेलागीं सैमीक वायूची व्हड सांठवण आसा अशें समजलां.1970 च्या शेवटाक मेरेन अफगाणिस्तानाक पर्यटन धंद्याक लागून बरेंच परकी चलन मेळटालें. देश सोबीत आशिल्ल्यान पर्यटन धंद्याक तेंको दिवचे खातीर हॉटेलां आनी अगरशाळो बांदिल्ल्यो. पूण राजकी अस्थिरतायेक लागून सद्या तरी पर्यटन धंद्याची वाड जावंक ना.आर्विल्ले उद्योग धंदे निकतेच अफगाणिस्तानांत पावल्यात आनी चडशे शेतकी आनी गोरवांविशींचे आसात. सदगळ्यांत म्हत्वाचो म्हळ्यार कापूस कारखानो.
हे भायर शिमीट, फळां डब्यांनी घालून तीं निर्यात करप, असले उद्येग धंदे चलतात. हालींच सारें, साकर, खावपाचें तेल हांचे धंदे वयर सरूंक लागल्यात. एका काळार अफगाणिस्तानाचो अमेरिके कडेन बरोच वेपार जातालो. सद्याक लोकर आनी कापसाच्या बदलाक तांकां रशिये कडल्यान गाझोलीन आनी आर्विल्ल्या तंत्रगिन्यानाचेर आदारिल्लीं यंत्रां मेळटात. अफगाणी हें हांगाचें चलन आसा.
येरादारी आनी संचारण
[बदल]अफगाणिस्तानांत रेल्वे नात आनी उदकांतल्यान येरादारी करपा सारके जलमार्गय नात. 2,600 किमी. लांबायेचे डांबरी रस्ते आसात. आनी 15,373 किमी.लांबायेचे सादे रस्ते आसात. मुखेल रस्तो म्हळ्यार गझनी आनी कंदहार मदल्यान पासार जावपी , काबूल आनी हेरात हांकां जोडपी मार्ग. हो रस्तो अमेरिकेच्या पालवान बांदिल्लो. 1977 वर्सा मेरेन 26,100 वेपारी आनी 38,400 सादीं वाहनां आशिल्ल्याची नोंद जाल्या.आंतरराश्ट्रीय मार्गाचेर प्रवास करपी एरियाना अफगाण एअरलायन, ही हांगाची मुखेल हवाई संस्था. देशाभितर हवाई येरादारी करपी संस्था म्हळ्यार बख्तर अफगाण एअरलायन. काबूल हांगा मुखेल आंतरराश्ट्रीय विमानतळ आसा. हेरात, कंदहार, मझर-ए-शरीफ, कुंडुझ, जल्लालाबाद, मझर हांगाय विमानतळ आसात.अफगाणिस्तानांत 35,000 वयर टेलिफोन आसात आनी 221 पोस्ट कार्यालयां, खबरांपत्रां आनी नेमाळीं सरकाराच्या परवानगेन चलतात. तांकां राजकी मतां उक्तावपाचो अधिकार ना.
लोक आनी समाज जीणः
[बदल]1980 चे जनगणने प्रमाण हांगाची लोकसंख्या 2,20,37,700 इतली आसा.मुखेल जमात म्हल्यार पुश्तू जे हांगाचे नीज अफगाण. हांचें प्रमाण पुराय लोकसंख्येच्या सुमार 60% वयर आसा. दुर्रानी, घिलझई, मोहम्मद आनी शिन्वारा ह्यो ह्या जमातीच्यो उपजाती. ताजिक जमातीचे लोक सुमार 30 % आसात. उझबेक 5 % आनी उरिल्ले मोगल, हजारा, आनी चहार ऐमाक जमातीचे आसात. 99 % लोक इस्लामपंथी, तांतले 80 % सुन्नी. ते भायर हजारा शिया आनी इस्त्रायल पंथाचेय लोक आसात.
कुटुंब पद्दत पितृसत्ताक. घरच्या जाण्ट्या मनशांक मान दितात. लग्नां आनी बाकीचीं नातीं गोतीं जमाती भितरच करतात. गांवगिऱ्या वाठारांतलीं घरां मातयेच्या विटांटीं आनी सपाट पाख्यांचीं आसतात. बऱ्याचशा घरां भोंवतणी घटमूठ वंयो आसात. द्राक्षां, सफरचंदां हांचे मळे घरां भोंवतणी आसतात. कांय गांवांनी भौशीक न्हाणगरां आसात. गांवच्या मुखेल्याक ‘मलिक’ नाजाल्यार ‘सरदार’ अशें म्हणटात. हाका गांवचें लोक वेंचून दितात. कांय लोक बोकड, मेंढरां आनी हेर गोरवां घेवन गांवागांवानी हेडटात. हांची जीण सादी आनी बऱ्याच कश्टांची आसता. उंट हें ह्या लोकांचें मुखेल वाहन. तंबू हें तांचें घर. अशा भोवपी चोम्यांक ‘काम’ म्हणटात. बरेच ‘काम’ एकठांय येतात तेन्ना ताका ‘खेल’ म्हणटात. वट्ट लोकसंख्येच्या 10 % वयर शारांनी रावपी लोक मात संघटित आसात. हांगाच्यो बायलो बुरख्या खेरीज भोंवतना दिसतात. गांवा परस शारांनी दोन वा ताच्या परस चड बायलो करपाची प्रथा चड दिसून येता. हालीं हीं प्रथा कमी जावपाचीं चिन्हां दिसतात.अफगाण लोकांच्या जेवणांत शीत, मांस, कोंबडी, तांतयां, कांदे लोणी, चीज हांचो आस्पाव आसता. च्या सारकें पेय बरेंच लोकप्रिय आसा. फळांची ह्या लोकांक भोव आवड. सुती लांब शर्ट,ताचेर जाकीट, पांयांत दाट व्हाणो नाजाल्यार बूट अशे ते न्हेसतात. हे लोक सैल पिजाम आनी तकलेर तोपी नाजाल्यार मुंडाशे बांदतात. शिंयाच्या दिसांनी कोट घालतात. बायलांय सैल, आंगधांपपी न्हेसण न्हेसतात. शारांनी आनी सुदारिल्ल्या वाठारांनी अस्तंतेच्या आनी युरोपीय न्हेसणाचो प्रभाव बरोच दिसूंक लागला. हांगाच्या कलांचेर विंगड विंगड संस्कृतायेचो प्रभाव आसा. पूर्विल्ल्या काळांतले कलाकुसरीचेर हडप्पा, बॅक्ट्रियन, सॅसोनियन, ग्रीक सारक्या कलांचो प्रभाव आसा. कुशाण काळांतले बौध्दस्तूप आनी बाकीची बौध्द संस्कृतायेंतली शिल्पकला दिसून येता. बरेच कडेन अजंठाचें धर्तेचेर कोरांतिल्लीं ‘लेणी’ सांपडल्यांत. मशिदी, थंडीं, मीनार हांचेर इराणी पद्दतीचो प्रभाव दिसता. काबूल, गझनी, कंदाहार, मझर-ए-शरीफ, हेरात ह्या शारांनी पोरन्यो कलाकुसरी सांबाळ्ळ्यात. हांगाचें संगीत, चड करून लोकसंगीत उदेंतेच्या संगीत. पद्दती सारकेंच आसा.झिथर नांवाचें तंतूवाद्य आनी चामड्याची तयार केल्लीं वाद्यां हे लोक वापरतात. अफगाण लोकांक नाचाची बरीच आवड आसा. ‘अट्टन’ हो हांगाचो राश्ट्रीय नाच. घोड्यांचेर बसून खेळपाचो ‘बुझ काशी’ आनी लंगडी ङालून खेळपाचो ‘घोसाई’ हे खेळ हांगा चड लोकप्रिय आसात. गांवगिऱ्या वाठारांनी कुस्तीचो खेळ बरेच लोक खेळटात. 21 मार्चाक, ‘नो रुझा’ हो नव्या वर्साचो पयलो दीस,ऑगस्टांतलो ‘जश्न-ई-इस्तेक्लाल’ हो स्वतंत्रता दिस आनी रमजान ईद आऩी हेर धर्मीक सण आनी उत्सव दबाज्यान मनयतात.
शिक्षणः
[बदल]अफगाणिस्तानांत साक्षरतेचें प्रमाण सामकेंच उणें म्हळ्यार फकत 12% आसा. जगांत ह्या देशाचो क्रमांक हेविशीं 127 वो लागता. बायलांमदीं साक्षरतेचें प्रमाण चड उणें आसा. पंदरा वर्सा पिरायेवेल्यो 90%बायलो आनी 88 % दादले बरोवंक वाचूंक नकळो.7 ते 15 वर्सां मेरेनचें 9 वर्सांचे शिक्षण सक्तीचें आसा. मुळावी, मदली आनी उंचेली अश्यो तीन पांवड्यावेल्यो शाळा आसात. मुळाव्या पांवड्या वेल्या 3,371 शाळांनी नोंद जाल्या. शिक्षण पुश्तू आनी दारी ह्या भासांतल्यान दितात. शिक्षणाचेर सरकाराचें पुराय नियंत्रण आसा.उंचेल्या पांवड्यावेलें शिक्षण 1946 त चालू जाल्ल्या काबूल विश्व विद्यालया कडल्यान चलता. नानगरचढ हें दुसरें विश्वविद्यालय. विश्वविद्यालयांनी शिकपी भुरगे सामकेच उणे आसात. 1977 मेरेन धा लाख लोकां फाटल्यान फकत 220 भुरगे विश्वविद्यालयांत नोंद जाल्ले. अफगाणिस्तानांतले बरेचशे विद्यार्थी शिक्षणा खातीर अमेरिका, ब्रिटन, अस्तंत जर्मनी, फ्रांस,भारत, पोलंड आनी कॅनडा सारक्या देशांनी आसात. शिक्षणाचो प्रसार चड जावंक ना हाका लागून ह्या देशाचे उदरगतींत बरींच आडमेळी आयल्यांत. पुश्तु आनी फार भाशा आनी साहित्यः हांगाचे लोक सुमार 20 विंगड विंगड भाशा उलयतात. चडशे वेव्हार पुश्तु आनी फारसी भाशेंतल्यान जातात. ह्यो दोनूय भाशा उलोवपी लोक 55% च्या वयर आसात. काव्य, तत्वगिन्यान,धर्मशास्त्र, इतिहास हांचे वेलें पोरनें साहित्य पारशी भाशेंतल्यान बरयलां. पुश्तू साहित्य आठव्या शेंकड्या सावन मेळटा. गझनवीच्या काळार अन्सारी हो नामनेचो राजदरबारी कवी जावन गेलो.फिर्ददोसीन (935-1020) ‘शहानामा’ हें महाकाव्य बरयलें. तैमुरलंगाच्या काळार जामी (1414-92) हाणें साधुसंतांचेर, कुराणांतल्या तत्वांचेर, प्रणयात्मक, अदुभूत अशा विशयांचेर सुमार 46 ग्रंथ बरयले. हाफिझ अबू हाणें जगाचो इतिहास आनी शरफीन अली याझदी हाणें तैमुरलंगाच्या जीणेचेर पंदराव्या शेंकड्यांत बरपावळ केली. पुश्तू भाशेंतले म्हन साहित्यीक सतराव्या शेंकड्यांत जावन गेले. मोंगला आड झुजूंक स्वतंत्रताये खातीर तळमळीन बरोवपी खुशहलखान खतक हो ह्या काळांतलो कवी, ‘राष्ट्रकवी’ दावन आसा. सरकारान चालू केल्ल्या 23 वाचनालयांची नोंद जाल्या. निरक्षरतेक लागून बरयिल्ल्या साहित्याची निर्मणी चडशी जायना.
म्हत्वाचीं थळाः
[बदल]बामियान, बेग्राम हीं थळां बौध्द घघण्यांक लागून नांवाजिल्लीं आसात. गझनी, हेरात, मझर-ए-शरीफ हीं शारां पळोवपा सारकीं. ह्या शारांनी मोगल संस्कृतायेच्यो कुरू सांपडटात. काबूल हें राजधानीचें शार आनी कंदहार हेंय मुखेल शार. बाघलान, गुलबहार आनी पूल-इ-खुमरी हीं शारां थंय आशिल्लया कारखान्यांक लागून उजवाडांत आयल्यांत.