Perła

Perły naturalne – lśniące wytwory powstające przypadkowo w płaszczu pewnych gatunków dziko żyjących małży słono- lub słodkowodnych i sporadycznie także niektórych ślimaków morskich, stosowane w jubilerstwie i klasyfikowane jako naturalne kamienie jubilerskie pochodzenia organicznego – zwierzęcego. Perły naturalne, powstałe bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka, są bardzo rzadkie, dlatego na rynku jubilerskim wykorzystywane są przede wszystkim perły hodowane i imitacje pereł.

Diadem cesarzowej Eugenii

Naszyjnik z naturalną różową perłą wytworzoną przez ślimaka morskiego skrzydelnika wielkiego

Nazwa

Nazwa „perła” pochodzi od łacińskiego słowa perula, które z kolei prawdopodobnie pochodzi od łacińskiego wyrazu pirum (gruszka), wskazującego na gruszkowaty kształt pereł, który później przeistoczył się w perum i zapoczątkował średniowiecznołacińskie zdrobnienie perula (mała gruszka). W klasycznej łacinie perły nazywano unio lub z greckiego margarita. Pliniusz Starszy wyjaśnił pochodzenie nazwy unio tym, że każda perła była unikatowa, wszystkie były inne. Dodatkowo wyraźnie rozdzielił znaczenie obu słów, nazywając duże, okrągłe, piękne perły margaritae, a te małe o nieregularnym kształcie unio. Ammianus Marcellinus twierdził, że perły były nazywane uniones, ponieważ najlepsze były znajdowane pojedynczo w muszli, zaś wg Solinusa zawsze były znajdowane jako pojedyncze egzemplarze. Claudius Salmasius widział pochodzenie wyrazu unio w onion (cebula), która zawsze wyrastała z pojedynczej bulwy. W 1634 roku w angielskim przekładzie dzieła Pliniusza Starszego Philemon Holland użył słowa pearl (perła) jako ekwiwalentu dla margarita i unio włącznie.

Charakterystyka

Perły są miękkie (przeciętnie 3,5 w dziesięciostopniowej skali twardości Mohsa) i porowate. Mogą łatwo ulec uszkodzeniu w wyniku mechanicznego ścierania, kontaktu z wodą, mydłem, kosmetykami, a nawet potem.

Perły mogą być różnej wielkości i mieć najróżniejsze kształty. Nie wymagają cięcia ani szlifowania.

Perły są lekkie. Ich cena zależy od wagi i wzrasta kwadratowo w przypadku pereł o tej samej jakości, ale różniących się wagą.

Perły dzieli się na słonowodne i słodkowodne.

Perły były uważane za symbol zamożności i cenione za podkreślanie piękna ludzkiej skóry.

W przeszłości perły, zmiażdżone i podane w occie lub winie, były używane jako lekarstwo.

Powstawanie

Muszla Pinctada margaritifera z naturalną perłą

Naturalne perły są przypadkowymi wytworami dzikich małży (perłopławów z rodzajów Pteria i Pinctada), rzadziej ślimaków czy innych mięczaków, żyjących w ciepłych oceanach.

Perły czasami znajdowane w jadalnych ostrygach czy rzecznych małżach mają mniejszą wartość jubilerską w porównaniu do najwyższej jakości pereł, które są wytwarzane przez słonowodne perłopławy z rodzaju Pinctada.

Perły powstają dopiero po ulokowaniu się irytującego ciała obcego w fałdzie miękkiego ciała perłopławu. Tym ciałem obcym może być ziarnko piasku, odprysk muszli, a nawet pasożyt. Inne teorie wymieniają jaja skorupiaków lub choroby jako przyczynę powstawania naturalnych pereł. Odkrycie mechanizmu powstawania pereł pozwoliło na rozwój hodowli perłorodnych małży.

Budowa

Perły zbudowane są z tego samego materiału, co wewnętrzna strona muszli, czyli masy perłowej.

Materiał ten ma budowę koncentryczno-warstwową, złożoną z drobnych płytek aragonitu i kryształów kalcytu spojonych konchioliną. Kolejne warstwy odkładają się wokół zarodka (jądra).

Kształt

Perły mogą mieć najróżniejsze kształty. Na kształt perły ma duży wpływ kształt i wielkość muszli perłopława oraz położenie perły we wnętrzu muszli, zaś mniejszy funkcjonowanie małża.

Wśród pereł wyróżnia się kształt kulisty, półkulisty (np. gruszka, kropla, jajo, owaloida, jednostronnie spłaszczony, beczułkowaty), barokowy (czworaczek, dzbanek, grzybek, kocia główka, serce, ślimak) i półbarokowy.

Najdroższe naturalne perły mają kształt idealnie kulisty. Niestety perfekcyjnie okrągłe perły nie są najbardziej powszechne. Większość pereł ma mniejsze lub większe zniekształcenia. Perły w kształcie łzy są wykorzystywane w kolczykach i wisiorkach. Perły barokowe, czyli o kształtach nieregularnych, stosuje się w pierścionkach i broszkach. W jubilerstwie wykorzystywane są także perły półkuliste, powstałe w formie bąbla po wewnętrznej stronie muszli, oraz bardzo drobne perełki („ziarenka”), które dodatkowo są używane do wyszywania.

Wielkość

Wielkość perły zależy od wielkości muszli, czasu życia małża i szybkości jego wzrostu, z którą powiązana jest ilość i prędkość odkładania masy perłowej. Średnica naturalnych pereł kulistych waha się przeważnie między 2 do 9 milimetrów. Dłuższa oś pereł-baroków może dochodzić do 5 cm.

Barwa

Barwa perły w przekroju poprzecznym jest niejednorodna, bo poszczególne warstwy różnią się między sobą odcieniem i połyskiem.

Ostateczna barwa danej perły zależy od jej barwy podstawowej oraz od dwóch efektów świetlnych nazwanych „orient” i „overton”, które modyfikują barwę podstawową masy perłowej. Ponadto perły mogą być przeświecające aż do nieprzezroczystych.

Barwa podstawowa perły czyli barwa masy perłowej zależy od ilościowego stosunku aragonitu do konchioliny oraz od sposobu rozmieszczenia konchioliny w masie perły. Barwa perły staje się ciemniejsza wraz ze wzrostem ilości konchioliny, zwłaszcza w warstwach zewnętrznych. Najczęstszymi barwami podstawowymi pereł słonowodnych są: biała, różowa, niebieska, zielona, fioletowa, żółta, czerwona, brunatna, szara i czarna. Najczęstszymi barwami podstawowymi pereł słodkowodnych są: biała, szara, jasnobrązowa, zielonkawa i czerwonawa.

Efekty świetlne („orient” i „overton”) zmieniają barwę podstawową danej perły przez zjawiska wywoływane dyfrakcją i interferencją światła. Pod pojęciem „orient” rozumie się delikatną, zazwyczaj punktową, grę barw o różnym stopniu nasycenia barwą różową. Pod pojęciem „overton” rozumie się dodatkowe połyskliwe odcienie różnych barw (zazwyczaj różowej, niebieskiej, zielonej i fioletowo-czerwonawej).

Wszystkie perły mają barwę podstawową, ale tylko niektóre przejawiają „orient” lub „overton”, albo oba efekty optyczne jednocześnie.

Biorąc pod uwagę barwę podstawową i efekty optyczne wśród pereł można wyróżnić:

• różowe w odcieniach od bladoróżowych do różowo-czerwonych i różowym „overtonie”, niekiedy także niebieskim i zielonym
• kremowe w odcieniach od biało-kremowej do kremowo-żółtej i różowym „oriencie” albo różowym i zielonawym „overtonie”
• srebrne (barwa podstawowa biała do szarej z różowym „orientem”)
• złote (barwa podstawowa żółta z różowym „orientem”)
• czarne (barwa podstawowa czarna, czarnoszara, brunatnawa, purpurowoczarna, fioletowoczarna, ciemnoniebieska, ciemnozielona połączona z zielonym lub zielononiebieskim „overtonie”)
• niebieskie (barwa podstawowa ciemnoniebieska do szaroniebieskiej oraz intensywnie zielony, zielony i różowy „overton”)
• zielone (barwa podstawowa szarozielona do zielononiebieskiej i zielony „overton”)
• brunatne (barwa podstawowa ciemnobrązowa, „overton” może być różowo-purpurowy, zielony lub fioletowy).

Właściwości

• Chemizm: perły mają zróżniccowany skład chemiczny, co wynika z odmiennych warunków bytowania perłopławów. Skład:
  • węglan wapnia przeważnie 82–92% masy perły, w postaci aragonitu (małe kryształy) i kalcytu (duże kryształy)
  • konchiolina (rogowata substancja białkowa) 4–14% masy perły
  • woda 2,34–4,2% masy perły
  • pierwiastki śladowe (magnes, mangan, stront, chlor) 0,01–0,02 masy perły
• Charakter optyczny: agregatowo-anizotropowy, o ile perła nie jest nieprzezroczysta
• Efekt optyczny: wywołany interferencją światła odbitego od powierzchni strukturalnych pereł i dyfrakcją światła na submikroskopowych defektach ich powierzchni
• Współczynnik refrakcji: 1,530—1,690 (oznaczony metodą dystansową)
• Dyspersja refrakcji: brak
• Dwójłomność: 0,126—0,155 (trudna do ustalenia)
• Fluorescencja: brak do silnej
• Pleochroizm: brak
• Widmo absorpcji: nie ma znaczenia diagnostycznego
• Twardość: 2,5–4,5 według skali Mohsa, przy czym charakteryzują się dużą wytrzymałością i pewną sprężystością
• Gęstość względna: 2,61–2,85 dla pereł słonowodnych i 2,66—2,78 dla pereł słodkowodnych
• Przełam: nierówny
• Łupliwość: brak
• Połysk: perłowy do matowego, może być diamentowy; połysk powierzchni: prawie matowy do niemal metalicznego
• Zdjęcie rentgenowskie: można prześwietlić promieniami rentgenowskimi, obrazując strukturę wnętrza

Waloryzowanie

Na ogół perły nie wymagają poprawiania wyglądu. W przypadku pereł przeznaczonych na korale obróbka ogranicza się do precyzyjnego wywiercenia otworów. W celu poprawy wyglądu niektórych pereł praktykuje się złuszczanie najbardziej zewnętrznej warstwy. Ciemne, mało efektowne perły są rutynowo wybielane. Przez barwienie przypowierzchniowej warstwy perłom może zostać nadany pożądany kolor. Perły zabarwione na czarno mogą wraz z upływem czasu płowieć. O ile wybielanie pereł jest niewykrywalne, to perły sztucznie zabarwione można poznać po obserwacji profilu przewierconego otworu lub wykonać prosty test z wacikiem nasączonym acetonem (powierzchnia ulega uszkodzeniu!). Naturalne czarne perły można odróżnić od barwionych czarnych pereł przez zjawisko fluorescencji, które występuje jedynie u pereł czarnych z natury.

Zastosowanie

Ocenia się, że perły były poławiane od przynajmniej 8500 lat.

W jubilerstwie perły służą do wyrobu naszyjników, diademów, brosz, kolii, wisiorków, kolczyków, pierścionków, zapinek, szpil; do ozdoby insygniów władzy, szat liturgicznych, strojów, przedmiotów kultu i przedmiotów codziennego użytku.

Przy ocenie pereł bierze się po uwagę siedem czynników: wielkość, kształt, kolor, połyskliwość, jakość powierzchni, jakość masy perłowej oraz dopasowanie w przypadku kolczyków, kolii czy innej biżuterii z więcej niż jedną perłą.

Perły są też składnikiem tzw. „leków perłowych”, czyli różnych eliksirów, których głównym składnikiem jest sproszkowana lub rozpuszczona perła.

Występowanie

Perły tworzą się w małżach słonowodnych, niektórych małżach słodkowodnych, sporadycznie również w ślimakach. Najczęściej stanowią reakcję na ciało obce, które wniknęło między muszlę małża a jego płaszcz lub do wnętrza płaszcza.

W XIII wieku w Chinach odkryto, że perły można hodować, umieszczając w muszli ciało obce np. ziarenko piasku. Małż broni się, odkładając wokół niego kolejne cieniutkie warstwy masy perłowej, którą wyścielona jest od wewnątrz muszla. Po kilku latach powstaje drogocenna lśniąca perła. Produkcją pereł hodowanych na dużą skalę zajęli się Japończycy na przełomie XIX i XX w.

Już w 1761 r. szwedzki przyrodnik Karol Linneusz hodował małże słodkowodne dla ich okrągłych pereł.

W XVI i XVII wieku znaczący ośrodek połowu pereł słodkowodnych istniał na Dolnym Śląsku - pozyskiwany materiał pochodził z sudeckich populacji małża perłoródki rzecznej, gatunku obecnie wymarłego na terenie Polski.

Miejsca występowania:

• Zatoka Perska – perły różowe i białokremowe; zwykle drobne od 12 granów. Najważniejszy obszar eksploatacji pereł, pochodzi z niego 7/8 produkcji światowej. Ławice rozciągają się wzdłuż całego Półwyspu Arabskiego, lecz najważniejsze są w Zatoce Perskiej u wybrzeży wysp Bahrajn. Warunki połowów są w tym rejonie bardzo trudne i niebezpieczne.
• Zatoka Mannar (między Indiami i Cejlonem) – perły białokremowe o pięknym niebieskim, zielonym lub fioletowym "overtonie". Połowy pereł odbywają się pod kontrolą inspektorów rządowych, którzy regulują wydobycie perłopławów, by nie dopuścić do ich rabunkowej gospodarki.
• wybrzeża Morza Czerwonego – perły białe i białokremowe
• wybrzeża Madagaskaru, Birmy, Filipin, północnej Australii – perły srebrzystobiałe i srebrzystożółtawe, szczególnie duże. Ławice ciągną się wzdłuż południowych i północno-zachodnich wybrzeży Przylądka Jork do Zatoki Shark i wzdłuż północno-wschodnich wybrzeży Queenslandu. Większe dochody pochodzą jednak nie ze sprzedaży pereł, lecz masy perłowej.
• wybrzeża Haiti – perły okrągłe, duże o masie do 7100 granów białe i słabym "overtonie" oraz żółte, szare i czarne.
• wybrzeża Florydy – główny obszar połowu pereł czarnych; także żółtych, zielonkawych i niebieskich.
• wody przybrzeżne Ameryki Środkowej – Meksyk i Panama – perły drobne, małowartościowe i północne wybrzeża Ameryki Południowej.
• wybrzeża Japonii – kilka niewielkich miejsc połowu prawdziwych pereł, białych z lekkim zielonkawym zabarwieniem; światowy potentat w produkcji pereł hodowanych.

Starzenie

Perły podlegają procesowi starzenia. Starzenie się pereł wynika z rozkładu konchioliny pod wpływem temperatury, wilgotności i zmian pH. W skutek starzenia się perły stają się matowe, tracą połysk i przyjmują szaroczarne zabarwienie, łuszczą się. Dochodzi do destrukcji najpierw powierzchniowych, a następnie głębszych warstw w perle. Negatywne zmiany w wyglądzie pereł mogą być widoczne już po kilku czy kilkunastu latach. Do całkowitego rozpadu perły dochodzi przeważnie po upływie kilkuset lat. Istotny wpływ na proces starzenia się mają warunki przechowywania.

Pielęgnacja pereł

Perły można delikatnie i ostrożnie umyć letnią wodą z mydłem. Czyszczenie pereł ultradźwiękami lub parą wodną jest zabronione.

Należy unikać kontaktu pereł z podwyższoną temperaturą, środkami chemicznymi (szczególnie kwasami, środkami do czyszczenia, chlorem, wybielaczami), kosmetykami (w tym perfumami, lakierem do włosów) i potem. Perły są odporne na światło, jednak nie wolno wystawiać ich na długotrwałe działanie silnego światła czy suchego ciepła.

Aby zachować piękno pereł, należy obchodzić się z nimi ostrożnie i często je nosić. Perły przechowywać osobno w zamszowym lub jedwabnym woreczku, umieszczonym w wyściełanym pudełku.

Słynne perły

• Peregrina – tak nazwana perła jest uważana przez ekspertów za najpiękniejszą na świecie. Waży 223,8 granów. Została wg przekazów znaleziona w XVI wieku w pobliżu Panamy przez czarnoskórego niewolnika, który wg przekazów w zamian za nią otrzymał wolność. Perła Peregrina była w posiadaniu różnych europejskich rodzin królewskich. Jej właścicielką była także aktorka Elizabeth Taylor.
• Pelegrina – mniejsza od perły Peregriny, ważąca 133,16 granów, również gruszkowatego kształtu, rzekomo także znaleziona przez afrykańskiego niewolnika w wodach Zatoki Panamskiej w XVI wieku.
• Klejnot Canninga – wisiorek o rozmiarach: długość 10,5 cm, szerokość 6,5 cm i grubość 1,6 cm, przedstawiający Trytona z mieczem i tarczą, którego tors stanowi półkulista perła o nieregularnym kształcie. Ozdobiony dodatkowymi trzema perłami barokowymi, diamentami i indyjskimi rubinami; złoto i emalia. Najprawdopodobniej wykonany w Europie w latach 1850-1860. Przypisywany Benvenuto Cellininiemu.
• Korona Rudolfa II Habsburga – osobista korona wykonana w 1602 roku i zachowana po jego śmierci w 1612 roku; dekorowana drogimi kamieniami, perłami i emalią; dzieło złotnika Jana Vermeyena z Antwerpii.
• Perła palatynacka (niem. Pfälzische Perle) – unikat w skali światowej i kuriozum biologiczne. Niezwykłość tej perły polega na tym, że jest ona w części biała z typowym połyskiem perłowym, a w części zupełnie czarna (w formie czarnej czapeczki). Perła ma kształt gruszkowaty, wielkość 12/13 mm i waży 12 karatów. W 1794 roku została na zlecenie Karola IV Teodora oprawiona przez złotnika z Norymbergi, Caspara Mayra, między trzema złotymi wężami o rubinowych oczach, umieszczonymi na cokole, którego liście i kwiaty zostały bogato ozdobione diamentami. Jest przechowywana w skarbcu książąt i królów Bawarii w Monachium. Badania rentgenowskie potwierdziły jej autentyczność.

• Perła z Filipin – olbrzymia perła okrzyknięta przez media w 2016 roku największą do tej pory znalezioną perłą, okazała się po przeprowadzeniu badań perłą fałszywą. Gigantyczna „perła” została wycięta z masywnej i grubej muszli małży z rodzaju Tridacna, żyjącej wzdłuż płytkich przybrzeżnych wód w rejonie Indo-Pacyfiku, której średnica dochodzi do 110 cm. Fałszywa monstrualna perła ważyła 34 kilogramy, mierzła 67 cm długości i 30 cm szerokości. Została wystawiona w ratuszu w Puerto Princesa jako atrakcja turystyczna. W obiegu znajdują się inne egzemplarze gigantycznych fałszywych pereł.

• Słynne perły
• 
  Maria Ludwika z perłą Peregriną
• 
  Zinaida Jusupowa, żona Feliksa Sumarokowa-Elstona , z perłą Pelegriną
• 
  Klejnot Canninga
• 
  Korona Rudolfa II

W literaturze i sztuce

• "Ważąca perły" – obraz Johannesa Vermeera ok. 1660
• "Dziewczyna z perłą" – film Petera Webbera z 2003
• "Perła (serial)"
• "Perła w koronie" – film Kazimierza Kutza
• "Ostatnia perła" – Hans Christian Andersen
• "Dziewczyna z perłą" – obraz Johannesa Vermeera ok. 1665–1666
• "Perła we mgle" – V.C. Andrews
• "Lalka i perła" – Olga Tokarczuk
• "Zielona perła" – Jack Vance
• "Czarna Perła (Black Pearl)" – piracki statek z filmu "Piraci z Karaibów"
• "The Pearl (Perła)" – John Steinbeck
• "The Pearl" – Janis Joplin
• Perła jako metafora Królestwa Bożego z przypowieści Jezusa (Ewangelia Mateusza 13:45-46)

Zobacz też

• zastosowanie i ocena pereł
• pielęgnacja pereł
• odróżnianie pereł od ich imitacji
• odróżnianie pereł naturalnych od hodowanych
• nazewnictwo kamieni szlachetnych i ozdobnych
• gemmologia
• ama – japońscy nurkowie znani z poławiania pereł
• perły weneckie

Bibliografia

• WłodzimierzW. Łapot WłodzimierzW., Gemmologia szczegółowa: vademecum, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2000, ISBN 83-226-0939-6 .

Literatura dodatkowa

• K. Maślankiewicz – Kamienie szlachetne – Wyd. Geologiczne – 1982
• N. Sobczak – Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych – Wyd. Alfa – 1986
• C. Hall – Klejnoty, Kamienie szlachetne i ozdobne – Wyd. Wiedza i Życie – 1996
• W. Schuman – Kamienie szlachetne i ozdobne – Wyd. "Alma –Press" – 2004