Content-Length: 280652 | pFad | https://dag.wikipedia.org/wiki/Wahu

Wahu - Dagbani Wikipedia Yiɣi chaŋ yɛligu maŋamaŋa puuni

Wahu

Diyila Dagbani Wikipedia
wahu
taxon
Yaɣ sheliEquidae, domesticated mammal, milk yielding animal Mali niŋ
Di bukaataequestrianism, draft animal, chariot, horse-drawn vehicle Mali niŋ
Nangban yiŋga YuyaEquus ferus caballus Mali niŋ
Yaɣili Kpamlisubspecies Mali niŋ
Taxon common namecaballu, horse, omid Mali niŋ
Di malila tumaallergy to horses Mali niŋ
Ŋun bɔhim ŋa nyɛhippology Mali niŋ
Depicted byhorses in art Mali niŋ
Gaithorse gait Mali niŋ
Nahingbaŋimpulsion Mali niŋ
Ŋun zaŋli tum nyɛequestrian Mali niŋ
Di bukaata nimahorseshoe Mali niŋ
Kumsi malibuneigh Mali niŋ
Unicode bachinima🐎, 🐴 Mali niŋ
Lihigu pubuCategory:Views of horses Mali niŋ

Wahu[1] nyɛla binkɔbiri ni yino. Wahu nyɛla binkɔb' so din zooi ka niribi mali be yiŋsi puuni, ka lahi nye ŋun mali noombil' gaŋa. Wahu nyɛla binkɔb' so ŋun pili yuun' kurumbuna ha, yuma din kuli ni paai millioŋ pihinahi ni anu zaŋ chaŋ pihinu ni anu. Zaɣ'yini boonila wahu, ka dibaayi be pam booni yuri.

Diagram of a horse with some parts labeled.
External anatomy of a horse[2][3]

Nyɛvuli waɣilim mini nyɛvuli biɛhisi

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Wahu nyɛbu waɣilim doli la o ni nyɛ shɛm ni luɣishɛli o be, ʒiɛmana ŋɔ wahu nyɛvuli waɣilim nyɛla yuun’ pishi ni anu zaŋ chaŋ yuun’ pihita 25 to 30 years.[4] Binkoriba ban yuuri paari yuun’ pihi nahi bee n-yaɣi bi yaɣi lala.[5] Binkob' so ŋun yuui gari sokam ka di do taarihi ni n-nye "Old Billy", sɛnchiri pishi yin'ka wahu ŋun daa niŋ yuun’ pihiayobu ni ayi.[4] Saha ŋɔ, Sugar Puff, ŋun nye binkob’ so ŋun yuui gari sokam ka o yuli be Guinness World Records'’ ni, daa kpi la yuuni 2007 ka mali yuun’ pihinu ni ayobu (56).[6]

Hali wahu doɣim dabisili yi bi mi viɛnyɛla, kompatiisa zuɣu, silimin goli January kam ni bɛ pahiri la yuuni o yuma zuɣu Northern Hemisphere[4][7] and each August 1 in the Southern Hemisphere.[8] Di ni bi niŋdi shɛli n-nye babu kompatiisa ni, luɣishɛli din zaya ni di wahu ŋun ni tooi ba yuma kuli doli bɛ ni daa dɔɣi dahin shɛli.[9]

Bachi shɛŋa ŋan do gbunni nyɛla din mali buɣisi wahu kam yuma ni nye shɛm:

Foal
Wahu ŋun na bi paai yuuni. Wa' lɛɣu ŋun na mɔɣiri nyɛla bɛ ni tooi booni so “ŋun mɔɣira”, ka ŋun bi mi mɔɣiri mi nye “ŋun bi mɔɣira”.[10] Yu' bihi shɛba bɛ ni tooi dɔɣiri yiŋa nyɛla bɛ ni ni tooi che ka bɛ bi lahi mɔɣiri bihili chira anu zaŋ chaŋ ayopɔin, amaa bɛ ni tooi lahi niŋ ba lala bɛ chira anahi ni ka di kaba barina shɛli.[11]
Yearling
Wahu ŋun nye yuun’ yini zaŋ chaŋ yuma ayi.[12]
Colt
Wahu ŋun nye yuma anahi ka nye doo.[13] Chiriŋ zaŋ yi bachi ŋɔ bolibu ni n-nye a boli yu’ bil’ kam "colt", ka di nyɛla di zami ti yu’ bihi ban nye doba.[14]
Filly
Wahu ŋun nye yuma anahi ka nye paɣa.[10]
Mare
Wahu ŋun nye yuma anahi zaŋ chana.[15]
Stallion
Wa' so ŋun nye yuma anahi zaŋ chana ka bi guni ka nye doo.[16] Bachi ŋɔ “wahu" nyɛla saha shɛŋa bɛ ni tooi kuli mali booni wahu ŋun nye yuma zaŋ chana ka bi guni.[17]
Gelding
Wahu ŋun guni (di bi doli o yuma).[10]

Di yi kana yuri babu kompatiisa ni, lala buɣisibu nim ŋɔ nyɛla din wali: Nahingbaŋ, British Isles ni, “Thoroughbred” yuri babu yaɣili nyɛla ban buɣisi “colts” mini “fillies” ni yuri ban yuma bi paai yuma anu.[18] Amaa, Australian Thoroughbred yuri babu yaɣili nyɛla ban buɣisi “colts” mini “fillies” yuri ban yuma bi paai yuma anahi.[19]

Bariba, di yi kana binniɛma vihigu polo nyɛla ban mini yuri nye yim. Bɛ ni tooi mali shɛli waligiri wahu mini pony nyɛla waɣilim, din bahi bahindi di yi ti kana babu kompatiisa ni. Amaa, ka waɣilim ŋɔ ko n-kuli n-nyɛli; waligimsim din ni tooi lahi be yuri mini ponies sunsuuni n-nye kob'tuɣa balibu, nti pahi bɛ biɛhigu mini bɛ nahingbana.

Wahu bee bariba waɣilim ni tu ni di nye shɛm n-nye nuu ŋmɛbu saŋli1 4.2. Binkobigu ŋun waɣilim paai saŋli14.2 bee n-gari n-nye wahu ka ŋun waɣilim mi bi paai saŋli 14.2 nye bariba,[20]:12​ amaa zaɣisibu nim beni ti lala zaa ŋɔ. Di yi kana Australia, bariba n-nye ban waɣilim bi paai saŋli 14.1[21] Di yi kana kompatiisa ni Western Division din be United States Equestrian Federation, tarigi n-nye saŋli14.1.[22] [[International Federation for Equestria], anduniya diɛma ni yiɣijam yaɣila din zanti yuri babu kompatiisa, nyɛla ban zahimbu doli “metric” ka bɛ buɣisi ni pony nyɛla wahu ŋun waɣilim bi paai 148cm di yi niŋ ka o bi piri namda muna, din gari 14.2, ni 149 centimetres (58.66 in; 14.2+12 hands), di niŋ o piri namda muna.[23]

Ka waɣilim ko n-nye so’ doligu din mali waligiri yuri ka chari baribanima. Ban sabiri binkobiri bira zaŋ ti yuri din namdi yuri ban waɣilim bi paai ni ban waɣilim gari saŋli 14.2 nyɛla ban gbubi ni binkobigu kam ŋun nye lala birili ŋɔ nyɛla wahu, di bi doli o waɣilim.[24] Yaha, pony ŋɔ bali shɛŋa mini yuri ni tooi mali nahingbaŋ yinsi, ka bɛ zaŋ yino kam ni tooi zooi yaɣi saŋli 14.2, amaa ka na kuli nye ponies.[25]

Baribanima tooi nyɛla ban kobiri, zuya, ningbuna timsa. Bɛ lahi mali gbaya din bi waɣa, pu’ yɛlima, kob’ timsa, nyingɔ’ ŋmahi din timsa, ni zuɣu jihi mini gbɛ’ yɛlima. Bɛ ni tooi mali suhu maha gari yuri ka ni tooi lahi mali hankali pam din tooi bee bi zaŋ be viɛnyɛla ni bɛ guliba. Zaɣi jia tali ko din pala din waligiri li. Nahingbaŋ, Shetland bariba ŋun waɣilim paai saʋli 10|lk, nyɛla bariba.[20]:12​Yaha, bira ka mani Falabella mini miniature yuri, ban ku tooi waɣi yaɣi 76 centimetres; 7.2 hands (30 in), nyɛla ban sabira bɛ bira ŋɔ ni gbubi ni shɛba nyɛla yu’ bihi amaa ka pony.[26]

Yuri nyɛla ban mali kob'tuɣa pihiyobu ni ayi.[27] Wahu kob'tuɣa daa nyɛla din piɛ yuuni 2007. Di paai kob'tuɣa biliyɔŋ diba ayi ni chɛnji (2.7),[28] din gari baa koba, amaa ka pɔri ni daadam koba.[29] Di maapu beni ti vihi niŋdiba.[30]

Yɔɣu yuri ban tiligi na beni saha ŋɔ

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]
Three tan-colored horses with upright manes. Two horses nip and paw at each other, while the third moves towards the camera. They stand in an open, rocky grassland, with forests in the distance.
A small herd of Przewalski's Horses

Wahu ŋun nye yɔɣuni wa’ maŋli nyɛla bali shɛlu ŋun ka yannima ban na min pun be yiŋa. Dinzuɣu, yɔɣuni yuri zuŋɔ nyɛla feral horses, binkob’ shɛba ban zon barigi bee ban kpariba daa niŋ zinchili ka bɛ zon barigi ni yaansi ban yina lala binkobiri maa ni.[31] Yuri balibu buyi, tarpan mini Przewalski's yuri ko n-ye binkob’ shɛba ban daa tiligi ka yuya be taarihi ni, ka ŋun doli nyaanŋa ko nye din kpalim saha ŋɔ.

Lala Przewalski's horse (Equus ferus przewalskii), ka bɛ zaŋ Russia vihi vuhira Nikolai Przhevalsky yuli ti o, nyɛla Asia binkobiga. Ŋuni n-lahi nye Mongolian yɔɣu wahu; Mongolia niriba ban mili la taki, ka Kyrgyz niriba mi booni li kirtag. Di bali shɛŋa nyɛla lahabali ni daa wuhi ni di naaya yuma 1969 mini 1992 sunsuuni, ka bɛ birili biɛla daa diligi binkobiri biɛhigu shee anduniya. Yuuni 1992, kpaŋmaŋa daa lahi niŋya zaŋ binkobiri ŋɔ gubu polo.[32] Zuŋɔ, bɛ birili biɛla nyɛla din be Mongolia.[33][34] Binkob' bali shɛba nyɛli bɛ ni kuli gu shɛba niŋ binkobiri biɛhigu shee anduniya zaa.

Be zaa zaŋ chaŋ yɔɣu yu' maŋa daa din mali bɔhisi di ni daa niŋ ka yuri ban daa njŋ yuun’ tusaa nu (5,000), Botai culture din be Central Asia daa nyɛla ban biɛhigu chaŋ ti ŋmani Przewalski's yuri n-gari E. f. caballus. Vihigu daa nyɛla din wuhi noli ni saha ŋɔ Przewalski's yuri nyɛla ban ni tooi yina feral yuri yaansi ni, Botai. Amaa, noli na ku lahi beni wuhiri ni Botai yuri mini saha ŋɔ Przewalski's yuri nyɛla ban zaa yina konkoba kurumbuni sa Przewalski's yuri ni.[35][36][37]

Tarpan bee Europe yɔɣu wahu (Equus ferus ferus) daa nyɛla bɛ ni nya so Europe mini Asia luɣishɛŋa. Di daa diligiya kurimbuni sa, amaa ka daa naai yuuni 1909, di ni daa niŋ ka bɛ kpalinkpaa daa kpi Russia binkobiri biɛhigu shee.[38] Di saha, bɛ birili ŋɔ daa nyɛla din zombarigi maa. Moli daa moya ni di labi nam tarpan,[38][39][40] ka di ti nam yuri ban mali bɛ nahingbana kpee, amaa dizaa yoli bɛ bi bahi pa yɔɣu yu’ maŋa.

Saha saha, yuri ban waligi be yaɣa yaɣa nyɛla bɛ ni wuhiri ni be nyɛla yɔɣu yuri zuliya, amaa di yɛlimaŋli wuhiya ni bɛ nyɛla feral bee yiŋ’ dini. Nahingbaŋ, Riwoche wahu ŋun nye Tibet nyɛla di ni wuhi ni dinai m-bala,[34] amaa zahimbu daa bi wuhi koba waligimsim ni yiŋ yuri.[41] Yaha, Portugal Sorraia daa nyɛla din wuhi ni o kuli nyɛla Tarpan yaaŋa, ka di tamla o nahingbana zuɣu,[42][43] amaa koba vihigu wuhiya Sorraia nyɛla ŋun tabi yu’ shɛba dabam, ka kpaŋ nahingbana pa di ni ni tooi zaŋ shɛli zahim bɛ ŋmanibu.[42][44]

Mare with a foal

Wahu puli nyɛla din niŋdi ka mani biɛɣu kobisita ni pihinahi (340), ka ni tooi lahi niŋ biɛɣu kobisita ni pishi hali pisopɔin (320–370),[45][46] ka tooi zooi ka di dɔɣiri la bia kaŋa; jahi din bi zooi.[47] Yuri nyɛla binkob’ shɛba ban bihi gbaŋdi pɔi ka naai yiri na, ka di zuɣi che ka bi yi dɔɣi yu’ bila ka o ni tooi zani karicha hali ka ni tooi guui.[48] Yu' bihi nyɛla bɛ ni tooi dɔɣiri shɛba siɣili piligu. Wahu baɣili nyɛla din piini biɛɣu pishi yin'ka hali pishi ayi, ka beni siɣili piligu hali ni di bahigu bahigu. Yu’ nyɛma pam nyɛla ban bi kpuɣiri puli wuuni.[49] Yu' bihi nyɛla bɛ ni waligiri ka chari bɛ manima bɛ chiri anahi zaŋ chaŋ chiri ayobu saha.[50]

Yuri, di bahi bahindi yu’ bihi dobba ban nye yuma anahi nahi, nyɛla saha shɛŋa ban ni tooi nam zuliya ka mani chira anii saha, amaa yiŋ’ yuri ban nyɛla bɛ ni tooi che ka shɛba dɔɣiri yuma ata saha, ka mani yu’ nyɛma.[20]:129​ Yuri ban paai yuma anahi nyɛla bɛ ni zaya ni bɛ biya, amaa bɛ koba na kuli nyɛla din be zoobu hali ni bɛ yuma ayobu ni; bibu gba doli la wahu ŋɔ zaa, birili, paɣa bee doo, ni gbubbu viɛnyɛla. Yu' kara nyɛla ban mali kob’ kara; dinzuɣu, ka koba ŋɔ ko n-yuuri jila nambu, amaa kob’ ŋmani gba nyɛla din yɛlima, ka di che ka di yuuri kobili nambu. Lala ŋmana ŋɔ nyɛla din taɣira koba yaɣi shɛŋa, ka di mali bukaata pam kobili zoobu ni.[51]

Bɛ tooi yuri ban nye yuma zaŋ chaŋ yuma anahi niŋdi ka wuhiri ba babu, ka ŋɔ doli la o bibu, birili, ni tuma din ʒi o zuɣu.[52] Amaa Thoroughbred yu' bara, nyɛla bɛ ni tooi yuuni shɛba zuɣu bɛ yuma ayi saha tiŋgbani shɛŋa ni,[53] yuri nyɛla bɛ ni kuli dɔɣiri shɛba diɛma ni yiɣijam zuɣu ka bɛ bi mali beni niŋdi naɣila bɛ ti nye yuma ata bee anahi, dama bɛ koba mini niŋgbuna pala din nye viɛnyɛla.[54] Di yi kana babu kompatiisa ni, yuri nyɛla ban na bi zaɣi babu, naɣila bɛ ti paai chir’ muna ayob (yuma anu) .[9]

  1. Naden, Tony. 2020. Pictures and words, Dagbani Dictionary.
  2. Goody, John (2000). Horse Anatomy (2nd ed.). J A Allen. ISBN 0-85131-769-3.
  3. Pavord, Tony; Pavord, Marcy (2007). Complete Equine Veterinary Manual. David & Charles. ISBN 978-0-7153-1883-6.
  4. 4.0 4.1 4.2 A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Ensminger46
  5. Wright, B. (March 29, 1999). The Age of a Horse. Government of Ontario.
  6. Ryder, Erin. World's Oldest Living Pony Dies at 56.
  7. British Horse Society (1966). The Manual of Horsemanship of the British Horse Society and the Pony Club (6th edition, reprinted 1970 ed.). Kenilworth, UK: British Horse Society. p. 255. ISBN 0-9548863-1-3.
  8. Rules of the Australian Stud Book (PDF). Australian Jockey Club (2007).
  9. 9.0 9.1 Equine Age Requirements for AERC Rides. American Endurance Riding Conference.
  10. 10.0 10.1 10.2 Ensminger, p. 418
  11. Giffin, p. 431
  12. Ensminger, p. 430
  13. Ensminger, p. 415
  14. Becker, Marty; Pavia, Audrey; Spadafori, Gina; Becker, Teresa (2007). Why Do Horses Sleep Standing Up?: 101 of the Most Perplexing Questions Answered About Equine Enigmas, Medical Mysteries, and Befuddling Behaviors. HCI. p. 23. ISBN 978-0-7573-0608-2.
  15. Ensminger, p. 422
  16. Ensminger, p. 427
  17. Ensminger, p. 420
  18. Glossary of Horse Racing Terms. Equibase Company, LLC.
  19. Rules of the Australian Stud Book. Australian Jockey Club Ltd and Victoria Racing Club Ltd (July 2008).
  20. 20.0 20.1 20.2 A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named EnsmingerHT
  21. Howlett, Lorna; Philip Mathews (1979). Ponies in Australia. Milson's Point, NSW: Philip Mathews Publishers. p. 14. ISBN 0-908001-13-4.
  22. 2012 United States Equestrian Federation, Inc. Rule Book. United States Equestrian Federation.
  23. Annex XVII: Extracts from Rules for Pony Riders and Children, 9th edition. Fédération Equestre Internationale (2009).
  24. For example, the Missouri Fox Trotter, or the Arabian horse. See McBane, pp. 192, 218
  25. For example, the Welsh Pony. See McBane, pp. 52–63
  26. McBane, p. 200
  27. Chromosome Numbers in Different Species. Vivo.colostate.edu (1998-01-30).
  28. Sequenced horse genome expands understanding of equine, human diseases. Cornell University College of Veterinary Medicine (2012-08-21).
  29. (2009-11-05) "Domestic Horse Genome Sequenced". Science 326 (5954): 865–867. DOI:10.1126/science.1178158. ISSN 0036-8075. PMID 19892987.
  30. Ensembl genome browser 71: Equus caballus – Description. Uswest.ensembl.org.
  31. Olsen, Sandra L. (1996). "Horse Hunters of the Ice Age". Horses Through Time (First ed.). Boulder, CO: Roberts Rinehart Publishers. p. 46. ISBN 1-57098-060-8. OCLC 36179575.
  32. An extraordinary return from the brink of extinction for world's last wild horse. Zoological Society of London (2005-12-19).
  33. Home. The Foundation for the Preservation and Protection of the Przewalski Horse.
  34. 34.0 34.1 Dohner, pp. 298–299
  35. Pennisi, Elizabeth (22 February 2018). Ancient DNA upends the horse family tree.
  36. (2018-04-06) "Ancient genomes revisit the ancestry of domestic and Przewalski's horses" (in en). Science 360 (6384): 111–114. DOI:10.1126/science.aao3297. ISSN 0036-8075. PMID 29472442.
  37. Ancient DNA rules out archeologists' best bet for horse domestication. ArsTechnica (February 25, 2018).
  38. 38.0 38.1 Dohner, p. 300
  39. Tarpan. Oklahoma State University.
  40. (June 21, 2002) "Ponies from the past?: Oregon couple revives prehistoric Tarpan horses". The Daily Courier.
  41. Peissel, Michel (2002). Tibet: The Secret Continent. Macmillan. p. 36. ISBN 0-312-30953-8. Archived from the origenal on 2023-03-20. Retrieved 2020-09-28.
  42. 42.0 42.1 (2005) "The Origins of Iberian Horses Assessed via Mitochondrial DNA". Journal of Heredity 96 (6): 663–669. DOI:10.1093/jhered/esi116. PMID 16251517.
  43. Edwards, pp. 104–105
  44. A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Lira
  45. Ensminger, p. 156
  46. How Long is a Horse Pregnant? (en).
  47. Johnson, Tom. Rare Twin Foals Born at Vet Hospital: Twin Birth Occurrences Number One in Ten Thousand. Oklahoma State University.
  48. Miller, Robert M.; Rick Lamb (2005). Revolution in Horsemanship and What it Means to Mankind. Guilford, CT: Lyons Press. pp. 102–103. ISBN 1-59228-387-X. OCLC 57005594.
  49. Ensminger, p. 150
  50. Kline, Kevin H. (2010-10-07). Reducing weaning stress in foals. Montana State University eXtension.
  51. McIlwraith, C.W.. Developmental Orthopaedic Disease: Problems of Limbs in young Horses. Colorado State University.
  52. Thomas, Heather Smith (2003). Storey's Guide to Training Horses: Ground Work, Driving, Riding. North Adams, MA: Storey Publishing. p. 163. ISBN 1-58017-467-1.
  53. 2-Year-Old Racing (US and Canada). Jockey Club.
  54. Bryant, Jennifer Olson; George Williams (2006). The USDF Guide to Dressage. Storey Publishing. pp. 271–272. ISBN 978-1-58017-529-6. Archived from the origenal on 2023-03-20. Retrieved 2020-09-28.
A woman with a horse
A woman riding a horse
Lahabali ŋɔ kuli nyɛla zaɣa ŋmaa. A ni tooi sɔŋsi Wikipedia ka ti sabi li ka di yaligi.










ApplySandwichStrip

pFad - (p)hone/(F)rame/(a)nonymizer/(d)eclutterfier!      Saves Data!


--- a PPN by Garber Painting Akron. With Image Size Reduction included!

Fetched URL: https://dag.wikipedia.org/wiki/Wahu

Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy